‘Inisititiuti
Vahe 22: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59–62


Vahe 22

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59–62

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho Sāpate, 7 ʻo ʻAokosi 1831, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59 lolotonga ʻene ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. Naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻa ʻEne ngaahi fie maʻu ki he Kāingalotu ne toki tūʻuta mai ki Saioné, kau ai hono tauhi totonu ʻo e ʻaho Sāpaté. Naʻe toe fakapapauʻi foki ʻe he ʻEikí ʻe maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau tauhi ʻEne ngaahi fekaú ha ngaahi tāpuaki fakalaumālie mo fakatuʻasino.

Naʻe teuteu ʻa Siosefa Sāmita mo ha kaumātuʻa ʻe niʻihi ʻi he ʻaho hono hokó ke mavahe mei Tauʻatāina, Mīsuli, pea foki ki ʻOhaiō. Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e kaumātuʻá ʻi he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60 ke nau malanga ʻaki e ongoongoleleí lolotonga ʻenau fonongá. Naʻe aʻusia ʻe he kulupú ʻi he ʻaho hono tolu ʻo ʻenau fonongá, ha fakatuʻutāmaki ʻi he Vaitafe Mīsulí. Lolotonga e ongo ʻaho hono hokó, ʻaho 12 mo e 13 ʻo ʻAokosí, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfitá e ongo fakahā ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61 mo e 62. ʻOku kau ai ha ngaahi fakahinohino, fakatokanga, fakafiemālie, mo ha fakalotolahi.

2–3 ʻAokosi, 1831Naʻe fakatapui ai e kelekele ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí ki hono fokotuʻu ʻo Saioné, pea fakatapui ha kelekele ki he temipalé ʻi Tauʻatāina, Mīsuli.

4 ʻAokosi, 1831Naʻe fakahoko ai ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoní, Mīsuli.

7 ʻAokosi, 1831Naʻe mālōlō ai ʻa Poli Naiti, ko e uaifi ʻo Siosefa Naiti ko e Lahí, ʻi he Vahefonua Siakisoní, Mīsulí, hili ʻene puke lolotonga ʻenau fononga mei ʻOhaiō ki Mīsuli mo e Kāingalotu Kolesivilí.

7 ʻAokosi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59.

8 ʻAokosi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60.

9 ʻAokosi, 1831Naʻe mavahe ai ʻa Siosefa Sāmita mo ha kaumātuʻa ʻe toko hongofulu mei Mīsuli ki Ketilani, ʻOhaiō, ʻo fononga ʻi he Vaitafe Mīsulí.

12–13 ʻAokosi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61 mo e 62.

27 ʻAokosi, 1831Ne tūʻuta ai ʻa Siosefa Sāmita ʻi Ketilani, ʻOhaiō.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he ʻaho Sāpate ko e ʻaho 7 ʻo ʻAokosi, 1831, naʻe ʻalu e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he meʻafakaʻeiki ʻo Poli Naití, ko e uaifi ʻo Siosefa Naiti ko e Lahí pea mo e fuofua mēmipa ʻo e Siasí ke pekia ʻi Saioné. Naʻe mēmipa ʻa Poli ʻi he Kolo Kolesivilí pea naʻe mavahe mei ʻOhaiō ʻi heʻene vilitaki ke mamata ki he fonua ko Saioné. Neongo e hōloa ʻene moʻui leleí, naʻe manatu ʻa hono foha ko Niuelí ʻo pehē, “he ʻikai ke ne loto ke taʻofi e fonongá. Ko ʻene holi taupotu tahá pē, ke tuʻu ʻa hono vaʻé ʻi he fonua ko Saioné, pea ke tanu ʻa hono sinó ʻi he fonua ko iá. … Naʻe foaki ange ʻe he ʻEikí ʻa e holi ʻa hono lotó, pea naʻá ne moʻui ke tuʻu ʻi he fonua ko iá” (“Newel Knight’s Journal,” in Scraps of Biography: Tenth Book of the Faith Promoting Series [1883], 70; vakai foki, History of the Church, 1:199, footnote). ʻI he ʻaho tatau pē mo e meʻafakaʻeiki ʻo Poli Naití, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59, ʻa ia ʻoku talaʻofa mai ai e ngaahi tāpuaki taʻengata ki he Kāingalotu faivelenga ʻi Saioné.

Lolotonga e faʻahitaʻu māfana ʻo e 1831, ʻi he nofo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, naʻa nau fehangahangai mo ha kolo he kauʻāfonuá ʻa ia naʻe matuʻaki kehe ʻenau tōʻongá mei he ngaahi fono mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. Naʻe lahi e vaʻinga kumi monūʻiá, konaá, mo e fetāʻakí ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ne nofo aí, pea naʻe omi ha niʻihi ki he kauʻāfonua Mīsulí ke fakaʻehiʻehi mei he fakamaau ʻa e laó. Naʻe taʻetokanga foki e kakaí ni ki he ʻaho Sāpaté ʻa ia naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fakatokangaʻi ʻe he Kāingalotú ka ko e kau fononga kehe ko ia ne omi ki Mīsulí. Naʻe pehē ʻe ha faifekau Palotisani ʻe taha: “ʻOku ʻikai ʻiloa heni hono tauhi e ʻaho Sāpate faka-Kalisitiané. Ko ha ʻaho ia ki he fefakatauʻaki koloá, fakafiefiá, konaá, vaʻinga kumi monūʻiá, mo e tōʻonga taʻe faka-Kalisitiane angamahení” (ʻi he T. Edgar Lyon, “Independence, Missouri, and the Mormons, 1827–1833,” BYU Studies, vol. 13, no. 1 [1972], 16). Naʻe pehē ʻe ha tokotaha fononga ne fou atu ʻi he fakahihifo ʻo Mīsulí ʻi he 1833 “ko e meʻa pē naʻe mahino ai ko e Sāpaté ko e Vaʻinga kumi monūʻia & longoaʻa & fakatahaʻanga ngali kehe ʻi he ngaahi fale kalapú” (Edward Ellsworth, in John Treat Irving Jr., Indian Sketches: Taken during an Expedition to the Pawnee Tribes (1833), ed. John Francis McDermott, new ed. [1955], xxii). ʻI he ʻātakaí ni, ne ʻomi ai ʻe he ʻEikí e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ki he Kāingalotu ko ia ne tānaki fakataha ki Saioné.

ʻĪmisi
Mape Fika 8: Ko e Feituʻu Mīsuli, ʻIlinoi, mo ʻAiouā ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59

Ko e akoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú fekauʻaki mo e ʻaho Sāpaté mo talaʻofa mai e ngaahi tāpuaki fakamāmani mo taʻengata ki he kau faivelengá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:1–4. “Fakatatā … ʻaki … ha ngaahi fekau ʻoku ʻikai ke siʻi”

ʻĪmisi
woman with flowers by headstones in cemetary

Ko e kau faivelenga ʻoku pekiá “te nau mālōlō mei heʻenau ngaahi ngāue kotoa pē” pea fakakalauni kinautolu ʻi he langí (T&F 59:2).

Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ha ngaahi tāpuaki taʻengata ki he Kāingalotu naʻe talangofua ki Heʻene ongoongoleleí pea haʻu ki he fonua ko Saioné mo ha mata ʻoku hanga taha pē ki Hono lāngilangí. Naʻá Ne talaʻofa foki ke fakakalauni pe fakapaleʻi Hono Kāingalotu faivelengá ʻaki “ha ngaahi fekau ʻoku ʻikai ke siʻi pea mo [ha] ngaahi fakahā ʻi honau taimí” (T&F 59:4). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ko e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ko ha ngaahi tāpuaki ia:

“Ko e ngaahi fekaú ko ha tāpuaki ia … koeʻuhí kuo foaki mai ia ʻe heʻetau Tamai Hēvaní kiate kitautolu ke tokoni ke tau tupulaki mo fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga kuo pau ke tau maʻu kapau ʻoku tau fie maʻu ʻa e moʻui taʻengatá pea nofo mo Ia. ʻI hono tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻoku tau feʻunga ai ke maʻu ʻEne ngaahi tāpuakí. …

“ʻOku totonu ke tau fiefia ʻi he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea ʻiloʻi kinautolu ko e ngaahi meʻafoaki mahuʻinga mei ha Tamai ʻofa ki heʻene fānaú” (“The Blessings of Commandments,” [Brigham Young University devotional, Sept. 10, 1974], 2, 4, speeches.byu.edu).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:5–8. “Ke ke ʻofa ki he ʻEiki ko ho ʻOtuá”

Hili hono fakamatalaʻi ko ia ʻe fakakalauni ʻaki e kau faivelengá e ngaahi tāpuaki, ngaahi fekau, mo e ngaahi fakahaá, naʻe fakamamafaʻi ʻe he ʻEikí ha ngaahi fekau ki he Kāingalotú, ʻo kamata ʻaki e fekau ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó, mālohí, ʻatamaí, mo e iví kotoa. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻĒsela Tafu Penisoni (1899–1994) ʻoku fālute kotoa ʻe he fekau ke ʻofa ki he ʻOtuá, ʻa e ngaahi tafaʻaki kotoa ʻo ʻetau moʻuí:

“Ke ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ho lotó, laumālié, ʻatamaí, mo e mālohí kotoá, ʻokú ne fālute kotoa ki ai hotau iví mo e meʻa kotoa pē. ʻOku ʻikai ko ha ngāue fakaai pē. Ko e tukupā kakato ia ʻo ʻetau moʻuí kotoa— fakatuʻasino, fakaʻatamai, fakaeloto mo fakalaumālie—ke ʻofa ki he ʻEikí.

“Ko e maokupu, loloto, mo e māʻolunga ʻo e ʻofa ko ʻeni ki he ʻOtuá ʻoku ope atu ia ki he tapa kotoa pē ʻo e moʻui ʻa ha taha. Ko ʻetau ngaahi fakaʻānauá, tatau ai pē pe ʻoku fakalaumālie pe fakatuʻasino, ʻoku totonu ke fakatefito ia ʻi ha ʻofa ki he ʻEikí. ʻOku totonu ke fakatefito ʻetau ngaahi fakakaukaú mo ʻetau ongoʻi ʻofá ʻi he ʻEikí. …

“Kuo pau ke tau fakamuʻomuʻa taha ʻa e ʻOtuá ʻi he meʻa kehe kotoa pē ʻi heʻetau moʻuí. Kuo pau ke muʻomuʻa Ia, ʻo hangē ko ʻEne fakahā ʻi he ʻuluaki ʻo ʻEne Ngaahi Fekau ʻe Hongofulú: ‘ʻOua naʻá ke maʻu mo au ha ʻotua kehe ʻi hoku ʻaó’ ( ʻEkesōtosi 20:3).

“ʻI he taimi ʻoku tau fakamuʻomuʻa ai ʻa e ʻOtuá, ʻe tuʻu ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa pē ʻi honau tuʻunga totonú pe ko ʻenau mavahe mei heʻetau moʻuí. ʻE puleʻi ʻe heʻetau ʻofa ki he ʻEikí ʻa ʻetau talaki ʻetau ʻofá, ngaahi fie maʻu ki hotau taimí, ngaahi meʻa ʻoku tau tulifua ki aí, pea mo e fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tau mahuʻingaʻia aí” “The Great Commandment—Love the Lord,” Ensign, May 1988, 4).

ʻI heʻetau ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó kotoá, ʻoku fakanatula pē ʻetau loto-holi ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú, tauhi kiate Iá, mo ʻofa ki hotau kaungāʻapí ʻo hangē pē ko kitautolú (vakai, T&F 59:6). Kapau ʻoku tau ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá mo hotau kaungāʻapí, he ʻikai ke tau holi ke faiangahala ki he niʻihi kehé ʻaki haʻatau kaihaʻa, tono, tāmate, pe fai “ha faʻahinga meʻa pehē” (T&F 59:6). Kapau ʻoku tau ʻofa ki he ʻOtuá te tau ʻiloʻi Hono toʻukupú ʻi heʻetau moʻuí pea fakafetaʻi kiate Ia “ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē” (T&F 59:7) pea foaki loto fiemālie kiate Ia ha loto mafesifesi pe loto-fakatomala, mo ha laumālie talangofua (vakai, T&F 59:8).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:8. “Ke ke ʻatu ha feilaulau … ko e loto-mafesifesi mo e laumālie fakatomala”

Hili ʻEne pekiá mo e Toetuʻú, naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí ʻoku ʻikai totonu ke nau toe fai ha ngaahi feilaulau lilingi ʻo e totó kiate Ia; ʻoku fie maʻu he taimí ni ke nau fai ha ngaahi feilaulau ʻo ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala (vakai, 3 Nīfai 9:19–20). Naʻe toutou fakahoko tuʻo lahi mai ʻe he ʻEikí ʻa e feilaulau foʻoú ni ʻi he fakahā ʻi onopōní, kau ai e fakahā ki he Kāingalotu ne nau feinga ke fokotuʻu ʻa Saioné (vakai, T&F 59:8; vakai foki, T&F 20:37; 56:17–18; 97:8).

ʻOku ʻuhinga ʻa e maʻu ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomalá ʻoku tau loto-fakatōkilalo mo fakavaivai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga ia ʻoku tau ongoʻi mamahi ʻi he angahalá pea holi fakamātoato ke fakatomala mo moʻui fakatatau ki he palani ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi D. Pota (1952–2016) ʻo e Kau Fitungofulú, ʻa e founga naʻe fakatātaaʻi ai ʻe he moʻui ʻa e Fakamoʻuí hono ʻuhingá ʻo pehē:

“Ko e hā ʻa e loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomala? Pea ko e hā ʻoku lau ai kinaua ko ha feilaulaú?

“Hangē ko ia ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻoku ʻomi ʻe he moʻui ʻa e Fakamoʻuí ʻa e sīpinga haohaoá: neongo naʻe ʻikai ha angahala ʻa Sīsū ʻo Nāsaletí, ka naʻá Ne foua e moʻuí mo ha loto mafesifesi mo e laumālie fakatomala, ʻo hangē ko ia naʻe hā ʻi Heʻene fakavaivai ki he finangalo ʻo e Tamaí. ‘Naʻe ʻikai te u ʻalu hifo mei he langí ke fai hoku loto ʻoʻokú, ka ko e finangalo ʻo ia naʻá ne fekauʻi aú’ (Sione 6:38). Naʻá Ne pehē ki Heʻene kau ākongá, Ako ʻiate au; he ʻoku ou angavaivai mo angamalū’ (Mātiu 11:29). Pea ʻi he hokosia e taimi ke fakahoko ai e feilaulau taupotu taha ne fie maʻu ki he Fakaleleí, naʻe ʻikai holomui ʻa Kalaisi mei hono inu e ipu mahí ka naʻe fakavaivai kakato ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí.

“Ko e anga vaivai haohaoa ʻa e Fakamoʻuí ki he Tamai Taʻengatá ko e fakatātā mahino ia ʻo e loto mafesifesí mo e laumālie fakatomalá. ʻOku akoʻi mai ʻe he sīpinga ʻa Kalaisí kiate kitautolu ko e loto mafesifesí ko ha ʻulungaanga taʻengata ia ʻo e anga faka-ʻOtuá. ʻI heʻetau loto mafesifesí, ʻoku tau mātuʻaki fakaongo ai ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻo fakatokangaʻi ʻetau fakafalala kiate Ia ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú mo e meʻa kotoa pē ʻoku tau hoko ki aí. Ko e feilaulau ʻoku feʻunga mo ʻení ko ha feilaulau ʻo e loto-hīkisiá ʻi hono faʻunga kotoa pē. Hangē pē ko e ʻumea ʻi he nima ʻo e tokotaha ngaohi ipu taukeí, ʻe lava ke oʻi mo fakafōtunga ʻa e loto mafesifesí ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí” (“A Broken Heart and a Contrite Spirit,” Ensign pe Liahona, Nov. 2007, 31–32).

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha founga ʻe taha te tau lava ai ʻo fakahoko e feilaulau ko ʻení ki he ʻEikí:

“Te ke malava ʻo foaki ki he ʻEikí ʻa e meʻaʻofa ʻo e loto mafesifesi, fakatomala, lotó mo ho laumālie fakatomala pe talangofuá. Ko hono moʻoní, ko e meʻaʻofa ia ‘o hoʻo moʻuí—‘a e meʻa ‘okú ke ‘i ai he taimí ni mo ia te ke aʻusia ‘i he kahaʻú.

“ʻOku ʻi ai nai ha meʻa ʻiate koe pe ʻi hoʻo moʻuí ʻoku taʻemaʻa pe taʻefeʻunga? ʻI he taimi ko ia te ke liʻaki ai iá, ko ha meʻaʻofa ia ki he Fakamoʻuí. ʻOku ʻi ai nai ha ʻulungaanga pe tuʻunga lelei ʻoku ʻikai ke ke maʻu ʻi hoʻo moʻuí? ʻI hoʻo moʻui ʻaki ia pea ʻai ke hoko ko ha konga ho ʻulungāngá, ko hoʻo meʻaʻofa ia ki he ʻEikí” “When Thou Art Converted,” Ensign pe Liahona, May 2004, 12).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:9–15. “Ko e meʻa ke tauhi ai koe ke maʻa ange mei māmani”

Lolotonga Hono ngaahi houa fakaʻosi ʻi he moʻui fakamatelié, naʻe lotu ʻa e Fakamoʻuí he ʻikai ʻave ʻe he Tamaí ʻa ʻEne kau ākongá “mei he māmaní” kae “fakamoʻui ʻa kinautolu mei he koví” (Sione 17:15). Hili ha meimei taʻu ʻe uaafe mei ai, ne ʻilo ʻe Hono Kāingalotu ʻi Mīsulí ne nau ʻi he lotolotonga ʻo ha kau faihia mo ha kau lea kovi, pea naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí te nau lava ʻo maʻa mei he angahala mo e taʻemāʻoniʻoni ʻo e māmaní kapau te nau hū mo fakaʻapaʻapa kiate Ia “ʻi [Hono] ʻaho tapú” (T&F 59:9).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e founga ʻoku tauhi ai kitautolu ke tau maʻa mei he māmaní, ʻi hono tauhi e ʻaho Sāpaté: “ʻOku hoko hono tauhi ʻo e Sāpaté … ko ha faʻahinga tuʻunga anga māʻoniʻoni te ne tāpuekina mo fakamālohia ʻa e fāmilí, fakafehokotaki kitautolu mo hotau Tupuʻangá, pea mo fakatupulaki ʻetau fiefiá. ʻE lava ʻa e Sāpaté ʻo tokoni ke fakamavaheʻi kitautolu mei he meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá, taʻe-taau, mo ʻulí. ʻOkú ne tuku ke tau ʻi māmani kae ʻikai ʻo māmani ʻa kitautolu” (“Tuha mo Taau mo Pilisitolo: Moʻui Taau mo e Temipalé—ʻi he Faingamālié mo e Faingatāmakí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 42).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:9. “ʻOhake … hoʻo ngaahi ouau toputapú ʻi hoku ʻaho tapú”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “ʻe lava ke hoko e sākalamēnití ko ha taha ʻo e ngaahi tōʻonga pe ngāue pe ngaahi ouau ʻokú ne fakauouangatahaʻi kitautolu mo e ʻOtuá mo Hono ngaahi mālohi taʻefakangatangatá” (“Of Souls, Symbols, and Sacraments,” in Jeffrey R. Holland and Patricia T. Holland, On Earth As It Is in Heaven [1989], 193). ʻOku kau ʻi he ngaahi ngāue ʻokú ne ʻomi ke tau vāofi ange mo e ʻOtuá mo fakafonu kitautolu ʻaki Hono mālohí, ʻa e lotú, hivaʻi e ngaahi himí, foaki mo hono maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, vahevahe e ngaahi fakamoʻoní, ako e folofolá, ngāue tokoní, mo hono fakafoʻou e ngaahi fuakavá ʻo fakafou ʻi hono maʻu e sākalamēnití.

ʻĪmisi
sacrament trays with bread and water

ʻI heʻetau kau ki he ouau ʻo e sākalamēnití mo moihū ʻi he ʻaho Sāpaté, ʻoku tau maʻu ai ha mālohi ki he ʻahiʻahí mo e angahalá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:10. Ko e hā ʻoku fekauʻi ai kitautolu ʻe he ʻEikí ke mālōlō mei heʻetau ngaahi ngāué?

Kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho ke mālōlō ai mei he ngaahi ongosia ʻo ʻetau ngaahi ngāue fakaʻahó. Ko ha ʻaho ia ʻo e fakafoʻou fakalaumālie mo fakatuʻasino fakatouʻosi. Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ha niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e mālōlō mei heʻetau ngaahi ngāué ʻi he ʻaho Sāpaté ʻo pehē: “ʻI ha taʻu lahi ʻo e aʻusiá, ʻoku mahino kiate au ʻoku hangē ʻoku lahi ange e ngāue ʻoku malava ʻe he tokotaha faama ʻokú ne tauhi e ʻaho Sāpaté, ʻi he meʻa naʻe mei lava kapau naʻá ne ngāue ʻi he ʻaho ʻe fitú. ʻE ola lelei ange e meʻa ʻoku ʻomi ʻe he tokotaha ʻenisiniá he ʻaho ʻe onó ʻi ha ʻaho ʻe fitu. ʻE lahi ange e meʻa ʻe malava ʻe he toketaá, loeá, toketā nifó mo e saienisí ʻi heʻene feinga ke mālōlō ʻi he ʻaho Sāpaté, ʻi haʻane feinga ke fakaʻaongaʻi e ʻaho kotoa pē ʻo e uiké ki heʻene ngāue maʻuʻanga moʻuí. Te u faleʻi ʻa e kau ako kotoa pē, kapau te nau lava, ke fokotuʻutuʻu ʻenau ngaahi taimi-tēpilé ke ʻoua te nau ako ʻi he ʻaho Sāpaté. Kapau ʻe fai ʻeni ʻe he kau akó mo e niʻiih kehe ʻoku fekumi ki he moʻoní, ʻe fakamaama honau ʻatamaí pe ʻe tataki kinautolu ʻe he Laumālié ki he ngaahi moʻoni ʻoku nau fakaʻamu ke nau akó. ʻOku hoko ʻeni koeʻuhí kuo fakaʻatā ʻe he ʻOtuá hono ʻahó pea tāpuekina ia ko ha fuakava tuʻuloa ʻo e faivelengá. (Vakai, ʻEkesōtosi 31.16.)” (“The Lord’s Day,” Ensign, Nov. 1991, 34).

ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ko e fekau ko ia ʻa e ʻEikí ke mālōlō mei he ngaahi ngāue fakatuʻasinó ʻi he ʻaho Sāpaté, ʻoku ʻikai ko ha fakaafe ia ke fakapikopiko. Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:9–13, ʻi he meʻa ʻoku totonu ke nau fai ʻi he ʻaho Sāpaté. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻo pehē: “Ko e Sāpaté ko ha ʻaho māʻoniʻoni ia ke fakahoko ai e ngaahi meʻa ʻaonga mo māʻoniʻoní. ʻOku mahuʻinga ʻa e taʻefai ʻo ha ngāue pe fakafiefiá, ka ʻoku ʻikai feʻunga ia. ʻOku fie maʻu ke fakahoko e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ngāue ʻoku ʻaonga mo fakatupulakí ʻi he Sāpaté, pea kapau ʻoku nofo noa pē ha taha ia taʻefai ha meʻa ʻi he Sāpaté, ʻokú ne maumauʻi ʻe ia e Sāpaté” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Sipenisā W. Kimipolo [2006], 210).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:10. “Fai hoʻo ngaahi huú ki he Fungani Māʻolungá”

Ke fai ʻetau ngaahi huú ki he ʻOtua Fungani Māʻolungá, ko ʻetau manatuʻi, moihū, mo tauhi ia ki he ʻEikí ʻaki hotau lotó kotoa. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi hū ʻoku tau fai ki he ʻEikí ʻi Hono ʻaho tapú ʻa ʻetau loto-ʻofa, ʻapasia mo e tui kiate Iá. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi fēfē ʻa e ʻaho Sāpaté? ʻI hoku ngaahi taʻu kei talavou angé, naʻá ku ʻilo ai ki ha ngāue ʻa ha kakai kehe naʻa nau fakatahaʻi ha ngaahi lisi ʻo e ngaahi meʻa ke fai pea mo ha ngaahi meʻa ke ʻoua ʻe fai ʻi he ʻaho Sāpaté. Naʻá ku toki ako kimui ange mei he folofolá ʻoku hoko ʻeku tōʻonga mo ʻeku fakakaukau ʻi he Sāpaté ko ha fakaʻilonga ʻi hoku vā mo ʻeku Tamai Hēvaní. ʻI he mahino ko iá, ʻoku ʻikai ke u toe fie maʻu ʻa e ngaahi lisi ʻo e meʻa ke fai pe taʻe faí. ʻI he taimi kuo pau ai ke u fai ha fili pe tuʻutuʻuni pe ʻoku taau ʻa e ʻekitivitī ko iá pe ʻikai mo e Sāpaté, ʻoku ou fehuʻi pē kiate au, “Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻoku ou fie foaki ki he ʻOtuá?’ Naʻe ʻai ʻe he fehuʻí ni ke mahino ʻaupito ʻeku ngaahi fili kau ki he ʻaho Sāpaté. …

“Te ke fakapapauʻi fēfē ko hoʻo ngaahi tōʻonga ʻi he Sāpaté ʻe fakaiku ki he fiefiá mo e nēkeneká? Makehe mei hoʻo ʻalu ki he lotú, maʻu ʻa e sākalamēnití, pea mo ngāue faivelengá, ko e hā mo ha toe ngaahi ʻekitivitī kehe ʻe tokoni ke ke ʻai ʻa e Sāpaté ko ha meʻa fakafiefia kiate koé? Ko e hā ha fakaʻilonga te ke ʻoange ki he ʻEikí ke fakahaaʻi hoʻo ʻofa kiate Iá?” (“ʻOku Fakafiefia ʻa e ʻAho Sāpaté,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 130).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:12. “Vete hoʻo ngaahi angahalá … ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí”

Ko e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaho ia ke fakakaukauloto mo vakaiʻi fakataautaha ai kita pea fakahā ʻetau ngaahi angahalá ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí. Naʻe akonaki ʻa ʻEletā L. Tomu Peuli (1922–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻOku tau ʻilo ʻoku tau fai kotoa pē ha ngaahi fehalaaki. ʻOku takitaha fie maʻu ke vete mo liʻaki ʻetau ngaahi angahalá mo e ngaahi fehalākí ki he Tamai Hēvaní mo e niʻihi kehe kuo tau fakamamahiʻí. ʻOku ʻomai ʻe he Sāpaté ha faingamālie mahuʻinga kiate kitautolu ke ʻohake ʻa e ngaahi meʻá ni—ʻetau ngaahi ouau toputapú—ki he ʻEikí. …

“Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Melivini J. Pālati, ‘ʻOku mau fie maʻu ʻa e Kāingalotu kotoa ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke omi ki he tēpile sākalamētí he ko e feituʻu ia ke te vakavakaiʻi ai kitá, sivisiviʻi ai kitá, feituʻu ia te tau ako ai ke fakatonutonu hotau halá mo fakatonutonu ʻetau moʻuí, ke tau feinga ke fenāpasi ʻetau moʻuí mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasí pea mo hotau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné’ [ʻi he Bryant S. Hinckley, Sermons and Missionary Services of Melvin Joseph Ballard (1949), 150]” (“Ko e Sāpaté mo e Sākalamēnití,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 8).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus Christ and the woman who was taken in adultry

ʻOku ʻaloʻofa e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku “vete ʻenau ngaahi angahalá ʻi he loto-fakatōkilaló” (T&F 61:2).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:13–14. “Ke haohaoa ʻa hoʻo ʻaukaí”

ʻOku fie maʻu ke tau fakatapui kakato hotau lotó ki he ʻEikí ʻi he ʻaho Sāpaté. ʻOku fekau mai ʻa e ʻEikí ʻoku totonu ke tau teuteuʻi e ngaahi meʻatokoní “ʻi he loto ʻoku angatonu” (T&F 59:13), ʻo nofotaha ʻetau ngaahi holí mo e fakakaukaú ki he ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻetau līʻoa kakato ki he ʻEikí, ʻoku haohaoa ai ʻetau ʻaukaí.

Ko e ʻaho Sāpaté ko ha ʻaukai tonu ia—ko ha ʻaukai ia mei he ngaahi ngāue fakatuʻasinó mo e ngaahi hohaʻa ʻo e māmaní. Hangē pē ko ʻetau fakaʻehiʻehi mei he meʻatokoní mo e inú ʻi heʻetau ʻaukaí, ʻoku tau fakaʻehiʻehi ai mei heʻetau ngaahi fakafiefia ʻi he ʻaho Sāpaté kae lava ke tau hū mo tauhi kakato ange ki he ʻEikí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo pehē: “ʻOku fie maʻu ʻa e mapuleʻi kitá ʻi he ʻikai kumi ‘ho lotó’ [ ʻĪsaia 58:13] ʻi he Sāpaté. Mahalo naʻa fie maʻu ke ke taʻofi meiate koe ha meʻa te ke saiʻia ai. Kapau te ke fili ke ke fiefia ʻi he ʻEikí, he ʻikai te ke tuku ke ke ʻai ia ke tatau mo ha toe ʻaho kehe” (“ʻOku Fakafiefia ʻa e ʻAho Sāpaté,” Ensign pe Liahona, Mē 2015, 132).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:16–21. “Ko kinautolu ʻoku ʻikai fakamoʻoniʻi ʻa e kau mai hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē”

ʻOku talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e māmaní kiate kinautolu ʻoku tauhi Hono ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní, “pea ʻoku fiefia ʻa e ʻOtuá ʻi heʻene foaki mai ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa pē ki he faʻahinga ʻo e tangatá” (T&F 59:20). Ka neongo ia, ʻoku tau fakatupu houhau ki he ʻOtuá ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau fakahaaʻi ai Hono toʻukupú ʻi he meʻa kotoa pē kuó Ne foaki mai kiate kitautolú mo fakahaaʻi ʻetau houngaʻia kiate Iá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e mahuʻinga hono ʻiloʻi e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi he meʻa kotoa pē ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai ʻapē ha ʻuhinga ke tau fonu ʻi he fakafetaʻí, neongo pe ko e hā e tūkunga ʻoku tau ʻi aí? …

“Hono ʻikai ke tau monūʻia lahi kapau ʻoku tau fakamoʻoniʻi e ngāue ʻa e toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku fakalahi ʻe he fakafetaʻi ki heʻetau Tamai ʻi Hēvaní ʻa ʻetau fakakaukaú mo fakamaama ʻetau mahinó. ʻOkú ne langaki ʻa e loto fakatōkilaló mo ohi mai ha ongoʻi ʻofa ki hotau kāingá mo e kotoa e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá. Ko e loto fakafetaʻí ko e konga mahuʻinga ia ʻo e ngaahi anga faka-Kalaisi kotoa pē! Ko e loto fakafetaʻí ko e tupuʻanga ia ʻo e angalelei kotoa pē” (“Loto Fakafetaʻi ʻi ha Faʻahinga Tūkunga Pē,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 77).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23. “Melino ʻi māmani”

ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ʻa e “melino ʻi māmani pea mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí” kiate kinautolu ʻoku nau fai e ngaahi ngāue ʻo e māʻoniʻoní (T&F 59:23). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Kuenitini L. Kuki ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e faʻahinga melino ʻoku maʻu mei he talangofua angamāʻoniʻoni ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí ʻo pehē:

“ʻOku mau fakatauange mo lotua fakamātoato ke melino ʻa e māmaní, ka ʻi heʻetau hoko ko e niʻihi fakafoʻituitui mo e ngaahi fāmilí ʻoku tau fakatauange pē te tau aʻusia ʻa e faʻahinga melino kuo talaʻofa ko e pale ʻo e kau māʻoniʻoní. Ko e melino ko ʻení ko ha meʻafoaki ne talaʻofa mai makatuʻunga ʻi he misiona mo e feilaulau fakalelei naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí. …

“Ko e melino ʻoku ou ʻuhinga ki aí, ʻoku ʻikai ko ha nonga fakataimi pē. Ka ko ha fiefia loloto mo ha moʻui fakalaumālie ia ʻoku tuʻuloa.

“Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite kau ki he melino ʻa e Fakamoʻuí ʻi he foungá ni: ‘ʻE fakamaʻamaʻa ʻe Heʻene melinó ʻa hotau faingataʻaʻiá, fakamoʻui hotau ngaahi loto laveá, toʻo atu hotau loto tāufehiʻá, pea fakatupu ʻiate kitautolu ha ʻofa ki hotau kāingá ʻo ne fakafonu hotau lotó ʻaki ha nonga mo ha fiefia’ [Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hiipa J. Kalānite (2002), 260]” (“Melino Fakatāutahá: Ko e Pale ʻo e Anga Māʻoniʻoní,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 33).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Lolotonga e ʻuluaki uike ʻo ʻAokosi 1831, naʻe ō e kaumātuʻa ne fononga ki Mīsulí ki ha konifelenisi ʻa e Siasí pea nau kau hono fakatapui ʻo e kelekele ʻo Saioné mo e feituʻu ʻe langa ai e temipalé. ʻI he kakato ʻenau ngāué, naʻe fie foki ha toko lahi ʻi he kaumātuʻá ki Ketilani, ʻOhaiō (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 35). Naʻe fehuʻi ʻe he kaumātuʻá ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e meʻa ʻoku totonu ke nau faí, peá ne maʻu ai e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60

Ko e fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kaumātuʻá ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻi heʻenau foki ki ʻOhaioó

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60:2. “ʻOku nau fufuuʻi ʻa e talēniti ʻa ia kuó u foaki kiate kinautolú”

Naʻe valokiʻi ʻe he ʻEikí e kaumātuʻa ne ʻikai fakahoko honau fatongia ke malanga ʻaki e ongoongoleleí. Naʻe folofola e ʻEikí ʻo ʻuhinga ki Heʻene talanoa fakatātā ʻo e ngaahi talēnití (vakai, Mātiu 25:14–30), ʻo pehē, “ʻOku nau fufuuʻi ʻa e talēniti ʻa ia kuó u foaki kiate kinautolú koeʻuhi ko [ʻenau] ilifia ki he tangatá” (T&F 60:2). ʻOku ʻuhinga e “talēniti” ʻi he fakahā ko ʻení, ki ha ʻilo mo ha fakamoʻoni ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku haʻu fakataha e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié ni mo e fatongia ke vahevahe mo e niʻihi kehé e ʻilo mo e fakamoʻoni ʻa ha tokotaha.

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) ko hotau “fatongia maʻongoʻonga mo mahuʻinga tahá ke malanga ʻaki ʻa e Ongoongoleleí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 380). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ha ngaahi founga te tau lava ʻo fakahoko ai e fatongiá ni ʻo pehē:

“Siʻoku kaungāmeʻa kei talavou, mahalo ko e fakalotolahi ne ʻomi ʻe he ʻEikí ke ‘fakaava [homou] ngutú’ [T&F 60:2] ʻe kau ai he ʻahó ni ʻa e ʻfakaʻaongaʻi homou nimá,’ ke ke blog pe text e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ki māmani kotoa! Kae manatuʻi ke fai kotoa ia he taimi mo e feituʻu totonu.

“… ʻOku tau lava ʻi he tāpuaki ʻo e tekinolosia fakaeonopōní, ʻo fakahaaʻi ʻetau houngaʻia mo e fiefia ʻi he palani maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá maʻa ʻEne fānaú ʻi ha founga ʻe lava ke ongona ʻi heʻetau ngāueʻangá pea mo e māmaní foki. ʻOku faʻa lava ʻe ha kupuʻi lea ʻe taha ʻo ha fakamoʻoni ʻo kamata ha meʻa ʻe tokoni ki he moʻui ʻa ha taha ke aʻu ki ʻitāniti.

“Ko e founga lelei taha ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ʻoku fakafou ia he faʻifaʻitakiʻangá. Kapau te tau moʻui ʻo fakatatau mo ʻetau tui fakalotú, ʻe fakatokangaʻi ia ʻe he kakaí. Kapau ʻoku malama mei heʻetau moʻuí ʻa e fofonga ʻo Sīsū Kalaisí, kapau ʻoku tau moʻui fiefia mo nofo melino ʻi he māmaní, ʻe fie ʻilo leva e kakaí ki hono ʻuhingá. Ko e taha ʻo e ngaahi malanga maʻongoʻonga taha kuo fai kau ki he ngāue fakafaifekaú ko e foʻi fakakaukau mahinongofua ko ʻeni naʻe lea ʻaki ʻe Sangato Falanisisi ʻo ʻĀsisí: ‘Malanga ʻaki e ongoongoleleí he taimi kotoa pē, pea ka ʻaonga, fakaʻaongaʻi ha ngaahi lea’ [ʻi he William Fay and Linda Evans Shepherd, Share Jesus without Fear (1999), 22]” (“Ko e Tatali ʻi he Hala ki Tāmasikusí,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 77).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60:8. “Ngaahi haʻofanga ʻo e kau fai angahalá”

ʻOku ʻikai ʻuhinga e kupuʻi lea ko e “ngaahi haʻofanga ʻo e kau fai angahalá” ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60:8 mo e ngaahi fakahā kehé (vakai foki, T&F 61:33; 62:5) naʻe faiangahala kotoa e kakai ʻi he ngaahi feituʻu ko ʻení. Kae ngalingali ʻoku ʻuhinga e kupuʻi leá ki he kakai naʻe ʻikai haʻanau ʻilo pe mahino ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻI he ʻikai maʻu ha ʻilo ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí, naʻa nau nofo ai ʻi tuʻa he fuakava ʻa e ʻOtuá. ʻI he ʻuhingá ni naʻe uiuiʻi ai ʻe he ʻEikí e kau faifekaú ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ki he ngaahi haʻofanga kakaí pe komiunitií pea fakaafeʻi kinautolu ke fakatomala pea maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 60:13–14. “ʻOua naʻá ke maumauʻi ho taimí ʻi he nofo noa”

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí e kaumātuʻá ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ʻi heʻenau fononga foki ki ʻOhaioó mo fakatokanga kiate kinautolu ke ʻoua naʻa nau “maumauʻi [honau] taimí” (T&F 60:13). Naʻe fakatātaaʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha niʻihi ʻo e ngaahi founga ʻoku tau maumauʻi ai hotau taimí mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo hono fai iá:

“Ko e taha ʻo e ngaahi founga ʻoku fakasiʻisiʻi ai ʻe Sētane hoʻo leleí mo fakavaivaiʻi ho mālohi fakalaumālié ko hono poupouʻi koe ke fakamoleki ha konga lahi ho taimí ʻi hono fai e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻingá. ʻOku ou lea ki he ngaahi meʻa hangē ko e tangutu ʻosi ʻosi houa he mamata televīsoné pe vitioó, vaʻinga keimi he poʻulí mo e ʻeva poʻulí, fekumi ʻi he ʻInitanetí, pe ko e fakamoleki ha fuʻu taimi lahi ki he sipotí, vaʻingá, pe ngaahi ʻekitivitī fakafiefia kehé.

“ʻOua naʻa mou maʻuhala ʻeku ʻuhingá. … ʻE lava ke fakanonga mo fakaivia e vaʻingá, sipotí, ngaahi ʻekitivitī fakafiefiá, mo e televīsoné, tautautefito ʻi he ngaahi taimi ʻokú ke loto-hohaʻa pe mafasia aí. ʻOku mou fie maʻu ha ngaahi ʻekitivitī ʻoku tokoni ke fakaʻataatā mo mālōlō ai hoʻomou fakakaukaú. …

“Ka ʻoku ou lea ki hono tuku ke taʻepalanisi e ngaahi meʻá. …

“Ko e ola fakamamahi ʻe taha ʻo hono maumauʻi hotau taimí ʻokú ne takihalaʻi kitautolu mei he tokanga taha ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. ʻOku loto fiemālie e kakai toko lahi ke nau tangutu noa pē. ʻOku fie maʻu ha taimi ke fakatupulaki ai e ngaahi ʻulungaanga ʻe tokoni ai ke napangapangamālié. …

“… Ko ia ai, tokanga ʻaupito ʻi he lelei taha te ke lavá ki he ngaahi meʻa ko ia ʻi he moʻuí te ne tataki koe ki he ʻao ʻo e ʻOtuá—ʻo tokangaʻi ke napangapangamālie e ngaahi meʻa kotoa pē” (“Be Strong in the Lord,” Ensign, July 2004, 13–14).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he ʻaho 9 ʻo ʻAokosi, 1831, naʻe mavahe ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kaumātuʻa ʻe toko 10 mei Tauʻatāina Mīsuli, ʻi ha ngaahi pōpao ʻi he Vaitafe Mīsulí, ko e fakataumuʻa ki Seni Luisi. Naʻe faingataʻa e folau ʻi he vaitafé koeʻuhí ko e lahi e ʻulu ʻakau ne holo ki he vaitafé. ʻI he ngaahi fuofua ʻaho ʻo e folaú, naʻe tupu ha fakakikihi ʻi he kulupú, pea naʻe ʻi ai ha ngaahi ongo fekeʻikeʻi. ʻI he ʻaho hono tolu ʻo e fonongá, naʻe meimei mafuli ai e pōpao ne ʻi ai ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoní ʻi ha fuʻu ʻakau ʻi lalo he loto vaí. ʻI he kole ʻa e Palōfitá, naʻe kemi ai e kulupú he matāfanga ʻo e Vaitafe Mīsulí ʻi ha feituʻu ne ui ko e Āfenga Makauainé. Hili ʻenau mavahe mei he vaitafé ke fokotuʻu e kemí, ne mamata ʻa Uiliami W. Felipisi ʻi he hoʻatā mālié “ki he Fakaʻauhá, ʻi hono mālohi kovi tahá, ʻoku fononga ʻi he fukahi tahí” (Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 142, josephsmithpapers.org). Naʻe aleaʻi ʻe he kulupú he efiafi ko iá honau ngaahi faingataʻaʻiá, fakaleleiʻi ʻenau ngaahi ongo fekeʻikeʻí, mo fefakamolemoleʻaki. Naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻi he pongipongi hono hokó ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61.

ʻĪmisi
McIlwaine’s Bend in the Missouri River

Naʻe kemi e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha niʻihi kehe ofi ki he feituʻu ko ʻeni naʻe ui ko e Āfenga Makauainé, ʻi he Vaitafe Mīsulí lolotonga ʻenau fononga tahi ki Seni Luisi, Mīsuli ʻi ʻAokosi 1831.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61

Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí ha fakatokanga mo ha fakahinohino kia Siosefa Sāmita mo e kaumātuʻa ʻoku fononga ki ʻOhaioó

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61:3. “Fononga vave ʻi he funga ʻo e vaí, lolotonga ʻoku malaʻia ʻa e kakai ʻi he ongo kauvaí fakatouʻosi ʻi he taʻetui”

ʻI he fononga “vave [e kaumātuʻá] ʻi he funga ʻo e ngaahi vai” ʻo e Vaitafe Mīsulí, naʻe ʻikai ke nau lava ʻo malangaʻi e ongoongoleleí ki he kakai ne nofo ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e vaitafé ʻa ia ne “malaʻia … ʻi he taʻetuí” (T&F 61:3). Ko e meʻa tatau pē, mahalo ʻoku tau faʻa tukunoaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa kinautolu ʻoku tau feohí koeʻuhí ʻoku tau fuʻu femoʻuekina ʻi he “fononga vave” ʻi heʻetau moʻuí. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻo pehē:

“Kuo tuʻo fiha nai ha ongo ki ho lotó haʻo mātā tonu ha fie mau ʻa ha taha? Kuo tuʻo fiha nai haʻo fakataumuʻa ke tokoni ki ai? Kae hili iá, kuo tuʻo fiha nai ha toe hū mai ha meʻa ia he lolotonga ʻo e ʻahó peá ke femoʻuekina ai ka ke tukuange ki ha niʻihi kehe ke nau fai ʻa e tokoní, ʻo ke ongoʻi ‘sai pē, kuo pau pē ke tokoniʻi ʻe ha taha ʻa e fie maʻu ko iá.’

“ʻOku tau femoʻuekina pē he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻuí. Ka ʻo kapau te tau kiʻi tuʻu hifo ʻo vakai fakalelei ki he meʻa ʻoku tau faí, te tau toki ʻiloʻi ai ʻoku tau femoʻuekina pē ʻi he ‘meʻa maumau-taimí.’ Ko hono fakalea ʻe tahá, ʻoku faʻa lahi ʻetau fakamoleki hotau taimí ʻi he tokanga ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻingá, ʻo tau taʻetokanga ai ki he ngaahi ngāue ʻoku mahuʻinga angé” (“Ko e Hā Kuó u Fai Maʻá ha Taha he ʻAhó ni?” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 85).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61:4–19. “ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosí … naʻá ku fakamalaʻiaʻi ʻa e ngaahi vaí”

ʻOku ʻikai taʻofi ʻe he folofola ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61:4–19 ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí mei he folau pe kakau ʻi he vaí. ʻI hono fakamatalaʻi e fakamalaʻia ki he ngaahi vaí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, mahalo ne ʻuhinga ʻa e ʻEikí ki he ngaahi potufolofola ʻi he tohi Fakahaá ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻa e fakaʻauha ʻe hoko ʻi he ngaahi vaí kimuʻa he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, Fakahā 8:8–11; 16:2–6). ʻOku fakatautautefito e ʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 61, ki he fakatuʻutāmaki ʻo e “ngaahi vai ko ʻení,” ʻo ʻuhinga ki he Vaitafe Mīsulí (vakai, T&F 61:5, 18). ʻI he taimi ʻo e fakahā ko ʻení, naʻe kau ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e Vaitafe Mīsulí ha ngaahi fakatuʻutāmaki koeʻuhí ko e faingataʻa e folau ʻi he vaí mo hono maʻu e kōlelá, ko ha mahaki ne angamaheni ke mafola ʻi he ʻuli ʻa e vaí (vakai, “The Way of Journeying for the Saints of Christ,” Evening and Morning Star, Dec. 1832, 105).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he ʻaho 13 ʻo ʻAokosi, 1831, naʻe fetaulaki e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kaumātuʻa ne fononga mo ia ki Ketilani ʻOhaioó, pea mo Hailame Sāmita, Sione Moataki, Havi Uitiloka, mo Tēvita Uitemā, ʻi Saletoni Mīsuli. Ne teʻeki ke aʻu e kaumātuʻa ko ʻení ki Tauʻatāina Mīsuli, koeʻuhí ko ʻenau malanga ʻaki e ongoongoleleí ʻi heʻenau fonongá pea kau ki he ʻuhinga hono toloi ʻenau fonongá e puke ʻa Sione Moatakí. Naʻe toki manatuʻi ʻe Siosefa Sāmita kimui ange “hili e feʻiloaki fiefia e kau tangatá” naʻá ne maʻu ai e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62 (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 145, josephsmithpapers.org).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62

ʻOku fakahikihikiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e faivelenga ʻa ha kulupu ʻo e kaumātuʻa ne fononga ki Tauʻatāina, Mīsuli

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62:3. “ʻOku mou monūʻia, he kuo tohi ʻi he langí ʻa e fakamoʻoni kuo mou faí”

Naʻe fakahīkihikiʻi ʻe he ʻEikí e kaumātuʻa ne teʻeki ō ki Saioné ko e ngaahi fakamoʻoni faivelenga ne nau vahevahe lolotonga ʻenau fonongá. Makehe mei he niʻihi ʻo e kaumātuʻa ne fononga mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa ia ne valokiʻi ʻe he ʻEikí ʻi he ʻikai ke nau malangaʻi e ongoongoleleí (vakai, T&F 60:2–3), naʻe ola lelei e malangaʻi ʻe he kulupu ko ʻeni ʻo e kau faifekaú ʻa e ongoongoleleí mo langa hake e Siasí ʻi heʻenau fononga ki Saioné. Naʻe kau ʻi he kau faifekau faivelenga ko ʻení ʻa Līvai Henikoki, Sēpeti Kolotilini, Simione Kata, mo Solomone Henikoki. Ne nau papitaiso ha niʻihi fakafoʻituitui ʻe toko teau tupu ʻi heʻenau fonongá (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, ed. Matthew C. Godfrey and others [2013], 46). Ne tāpuekina ʻe he ʻEikí e faivelenga ʻa e kau faifekaú ni ʻo folofola “kuo tohi ʻi he langí [ʻa ʻenau ngaahi fakamoʻoní] ke mamata ki ai ʻa e kau ʻāngeló” (T&F 62:3). ʻIkai ngata aí, ne folofola ʻa e ʻEikí kuo fakamolemoleʻi e ngaahi angahala ʻa e kau faifekaú ni.

ʻĪmisi
young woman bearing her testimony

Naʻe hōifua ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ne fakaava honau ngutú pea vahevahe e fakamoʻoni kuó Ne foaki kiate kinautolú (vakai, T&F 62:3).

Neongo ʻoku maʻu e fakamolemolé ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau fakatomala mo moʻui fakatatau ki Heʻene ngaahi fekaú, ka ʻe lava ke tokoniʻi kitautolu ʻi hono fakahā e ongoongoleleí mo tokoni ki he niʻihi kehé ke haʻu ki he Fakamoʻuí ke tau maʻu ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985) ʻo pehē: “Kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻe toe vave ange hono fakamolemoleʻi ʻo ʻetau ngaahi angahalá kapau te tau ʻomi ʻa e ngaahi laumālié kia Kalaisi pea tuʻumaʻu ʻi hono fakahoko ʻo ʻetau fakamoʻoní ki māmaní, pea ko e moʻoni, ʻoku tau feinga kotoa pē ke maʻu mo ha tokoni makehe ki hono fakamolemoleʻi ʻo ʻetau ngaahi angahalá” (“It Becometh Every Man,” Ensign, Oct. 1977, 5).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 62:5–8. “Fakakaukau lelei mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e Laumālié”

Naʻe fehuʻi ʻe ha ngaahi kulupu kaumātuʻa kehekehe, ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻa e founga ʻoku totonu ke nau fononga aí, hala ke nau fononga aí, pe te nau fononga fakataha pe tautau toko ua. Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ngaahi tuʻunga ko ʻení, “ʻOku tatau ai pē kiate au” (T&F 60:5; 61:22; 62:5).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo e talí ni ʻo pehē:

“Mahalo ʻe hā ngali fakaofo he kamataʻangá e tali ʻa e ʻEikí ʻʻoku tatau ai pē kiate aú.’ Ka ʻoku mahino naʻe ʻikai ʻuhinga e Fakamoʻuí ki he kau faifekaú ni ʻoku ʻikai ke Ne tokanga ki heʻenau meʻa ʻoku faí. Ka naʻá Ne fakamamafaʻi ange ʻa e mahuʻinga ke fakamuʻomuʻa e meʻa ʻoku muʻomuʻá pea mo tukutaha ʻenau tokangá he meʻa ʻoku totonú. … Naʻe fie maʻu ke nau fakahaaʻi ʻenau tuí, fakaʻaongaʻi ʻenau fakakaukau leleí, pea ngāue ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Laumālié mo ʻiloʻi e founga lelei taha ke nau aʻu ai ki heʻenau ngaahi ngāué. Ko e meʻa mahuʻingá ʻa e ngāue naʻe ui ke nau fakahokó; ne mahuʻinga e founga ke nau aʻu ai ki aí ka naʻe ʻikai mahuʻinga ia. …

“Ko e fakaʻutoʻuta mamafa taha te tau lava ʻo faí, ʻoku tātātaha ke hoko ia ʻi he vahaʻa ʻo e leleí pe koví pe meʻa ʻoku matamataleleí mo palakuú. Ka ʻoku faʻa faingataʻa taha ia he taimi ʻoku tau fili ai he vahaʻa ʻo e leleí mo e leleí. ʻI he potufolofola kimuʻá [ʻuhinga ki he T&F 62:7–9], naʻe kau ʻa e hōsí, miulí mo e salioté he ngaahi meʻa lelei ke fakaʻaongaʻi he fononga fakafaifekaú. ʻI he founga tatau pē, te tau lava ʻo ʻiloʻi ha ngaahi taimi kehekehe ʻi heʻetau moʻuí ne tau maʻu ai ha faingamālie ke fai ha fili ki ha meʻa lelei. ʻOku totonu ke tau manatuʻi ʻa e sīpinga ko ʻeni mei he folofolá ʻi heʻetau fai e faʻahinga fili mahuʻinga ko iá. Kapau te tau fakamuʻomuʻa ʻa e meʻa ʻoku mahuʻingá—hangē ko hotau tuʻunga fakaākongá, tauhi ʻo e ngaahi fuakavá mo e ngaahi fekaú—ʻe tāpuekina kitautolu ʻaki ha ueʻi fakalaumālie mo ha fakaʻutoʻuta lelei ʻi heʻetau tulifua ki he hala te tau toe foki ai ki hotau ʻapi fakalangí” (“A Reservoir of Living Water,” [Brigham Young University fireside, Feb. 4, 2007], 5–6, speeches.byu.edu).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi e ʻuhinga ʻoku tuku ai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní e ngaahi fili lahi ke fai ʻaki ʻetau fakakaukau leleí ʻo pehē:

“Ko e loto-holi ke tataki ʻe he ʻEikí ko ha mālohi ia, ka ʻoku fie maʻu ia ke ʻalu fakataha mo e mahino, ʻoku tuku mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní ha ngaahi fili lahi ke fai ʻetau ngaahi fili fakatāutahá. Ko e fili fakatāutahá ko ha taha ia ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ki he fakalakalaka ʻoku fie maʻu ke tau aʻusia ʻi he moʻui fakamatelié. …

“ʻOku totonu ke tau fakakaukau ki he ngaahi meʻá ʻi hotau ʻatamaí, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi mālohi ʻo e fakakaukau leleí kuo fakakoloa ʻaki kitautolu ʻe hotau Tupuʻangá. Hili iá ʻoku totonu leva ke tau lotua ha fakahinohino pea ngāueʻi ia ʻo kapau te tau maʻu ia. Kapau ʻoku ʻikai ke tau maʻu e fakahinohinó, ʻoku totonu ke tau ngāue ʻo fakatatau ki heʻetau fakakaukau lelei tahá” (“Our Strengths Can Become Our Downfall,” Ensign, Oct. 1994, 13–14).

Paaki