‘Inisititiuti
Vahe 23: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63


Vahe 23

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1831, naʻe tokangaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakatapui ʻo e kelekele ʻi Tauʻatāina, Mīsulí, ʻa ia ne ʻamanaki ke langa ai ʻe he Kāingalotú ʻa Saioné. ʻI he taimi naʻe foki ai ʻa e Palōfitá ki Ketilani, ʻOhaiō ʻi he ʻaho 27 ʻo ʻAokosí, naʻe vēkeveke ʻa e Kāingalotu aí ke nau ʻilo lahi ange ki he kelekele foʻou ko ʻení pea mo honau fatongia ʻi hono fokotuʻu ʻo Saioné.

Ko e meʻapangó, lolotonga e mavahe ʻa e Palōfitá, naʻe tafoki ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻi Ketilaní, mei he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí mo fakahoko ha ngaahi angahala mamafa. Naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻi he ʻaho 30 ʻo ʻAokosi 1831, ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63, ʻa ia naʻe fakatokanga ai ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotú fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e faiangahalá mo angatuʻú. Naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú e founga ke teuteu ai ke tānaki ki Saioné mo teuteu ki Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

14 Siulai, 1831Naʻe tūʻuta ai ʻa Siosefa Sāmita mo e niʻihi kehé ki Tauʻatāina, Mīsuli.

2–3 ʻAokosi, 1831Naʻe fakatapui ai e kelekele ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, ki hono fokotuʻu ʻo Saioné, pea fakatapui ha kelekele ki he temipalé ʻi Tauʻatāina, Mīsuli.

27 ʻAokosi, 1831Naʻe toe foki ʻa Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ki Ketilani, ʻOhaiō.

30 ʻAokosi, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he foki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kau taki kehe ʻo e Siasí mei Mīsuli ki ʻOhaiō ʻi he ʻaho 27 ʻo ʻAokosi, 1831, naʻa nau fakahā ai ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi aí ne fakahā mai ʻe he ʻEikí ko e Vahefonua Siakisoni, Mīsulí ʻa e tuʻuʻanga ʻo e kolo ko Saioné. Naʻe lekooti ʻe he Palōfitá ʻo pehē: “ʻI he ngaahi ʻaho ko ʻeni ʻo e kei tupu hake ʻa e Siasí, naʻe ʻi ai ha hohaʻa lahi ke maʻu ʻa e folofola ʻa e ʻEikí … ki he kaveinga kotoa pē ʻi he ngaahi founga kotoa pē ʻoku kau ki hotau fakamoʻuí; pea ʻi he hoko ʻa e ‘fonua ko Saioné’ ko e taumuʻa fakatuʻasino mahuʻinga taha ia ʻoku hanga maí, naʻá ku fehuʻi ai ki he ʻEikí ke maʻu ha fakamatala lahi ange ʻo kau ki hono tānaki ʻo e Kāingalotú, pea mo hono fakatau mai ʻo e kelekelé, mo e ngaahi meʻa kehé” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 146, josephsmithpapers.org). Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ʻaho 30 ʻo ʻAokosí, ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63. Mahalo ne kau ʻi he “ngaahi meʻa kehe” ne fehuʻi ki ai e Palōfitá, ʻa ʻene hohaʻa ki he kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻi ʻOhaiō ʻa ia ne nau fai ha ngaahi angahala mamafa pea mamaʻo atu lolotonga ʻene ʻi Mīsuli mo e kaumātuʻa kehé. Naʻe tokoni e fakahaá ke fakamahinoʻi ko kinautolu pē ʻa e kau muimui faivelenga ʻo Sīsū Kalaisí ne pau ke nau ʻalú pea tokoni ke fokotuʻu ʻa Saione ʻi Mīsulí.

ʻĪmisi
Mape Fika 2: Ngaahi Feituʻu Mahuʻinga ʻi he Kamakamata e Hisitōlia ʻo e Siasí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:1–21

Ko e fakatokanga ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi nunuʻa ʻo e angatuʻú mo e faiangahalá pea talaʻofa ki he kau faivelengá ha tofiʻa

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:1–6. “Fanongo, ʻa kimoutolu ʻoku mou ui ʻa kimoutolu ko e kakai ʻo e ʻEikí”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻi he ngaahi fakahā kimuʻá kuo pau ke nau hoko ko ha kakai angatonu kae lava ke fokotuʻu ʻa Saione mo nau nofo ai (vakai, T&F 58:19; 59:1, 3). Ne kamata ʻaki e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63 ha fakamanatu molumalu ʻoku ʻikai fie maʻu ke toʻo maʻamaʻa ʻEne ngaahi fekaú pea ʻe tauteaʻi ʻa kinautolu ʻoku nau tukunoaʻi pe fakafepakiʻi iá. Naʻe fie maʻu e fakamanatu ko ʻení koeʻuhí naʻe pehē ne loto-vēkeveke e kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí ke langa ʻa Saione, ka naʻe ʻikai ke nau talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:7–13. “ʻOku hoko mai ʻa e ngaahi fakaʻilongá kiate kinautolu ʻoku tuí”

Lolotonga e faʻahitaʻu māfana mo fakatōlau ʻo e 1831, ne mōlia e tui ʻa ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ki he ongoongolelei kuo fakafoki maí pea nau lea fakafepaki ʻi he ʻao ʻo e kakai tokolahí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe hē ha ongo tangata fakaanga mei he moʻoní pea kamata ke na pulusi ha naunau fakafepaki ki he Māmongá ʻi he ngaahi nusipepá, ʻo kamata ʻi Sepitema mo ʻOkatopa ʻo e 1831. Ko e taha ʻo e ongo tangata fakaangá ko ʻĒsela Puuti, ko ha faifekau Metotisi mālōlō naʻe kau ki he Siasí ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1831, hili ʻene lau e Tohi ʻa Molomoná, fetaulaki mo Siosefa Sāmita, pea mamata tonu ʻi hono fakamoʻui ʻe he Palōfitá e uma ʻo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoni naʻe fasí. Hili hono papitaisó, naʻe fakanofo ʻa ʻĒsela Puuti ko ha taulaʻeiki lahi pea uiuiʻi ke ne ngāue fakafaifekau ki Mīsuli. Naʻá ne hanganaki atu ke fakaului ha tokolahi ʻaki hano fakaʻaliʻali ha ngaahi fakaʻilonga mo fakahoko ha ngaahi mana. Ka neongo ia, hili ha kiʻi vahaʻataimi nounou ʻo ʻene malanga kae ʻikai mamata ki he ola naʻe fakaʻamu ki aí, naʻe “tafoki ʻa [Puuti] … pea hoko ʻo hē mei he moʻoní” (Joseph Smith, in Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 154, josephsmithpapers.org).

ʻĪmisi
Healing of Elsa Johnson’s Shoulder, by Sam Lawlor

Ko hono Faitoʻo e Uma ʻo ʻElesā Sionisoní, tā fakatātaaʻi ʻe Sam Lawlor. Naʻe faitoʻo e uma ʻo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoní ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi ha mana.

Ko e tokotaha fakaanga ʻe tahá ko Saimone Laita, ʻa ia naʻe fakafeʻiloaki ʻe ʻĒsela Puuti ki he Siasí. Naʻe fononga ʻa Laita ki Ketilani ʻOhaiō ke fekumi ki he Siasí, pea lolotonga ʻene ʻi aí naʻá ne fanongo ki ha mēmipa ʻo e Siasí naʻá ne vavaloʻi ha mofuike ʻi Siaina. Hili ha ngaahi uike siʻi mei ai, ʻi ʻEpeleli 1831, naʻe lau ai ʻe Saimone ha fakamatala he nusipepá ki ha mofuike fakaʻauha ʻi Pekingi Siaina, peá ne tui naʻá ne mamata tonu ʻi ha kikite fakaofo. Ne ʻikai fuoloa mei ai naʻá ne papitaiso, ka ʻi ha ngaahi māhina siʻi pē mei ai naʻá ne fakafepaki ki he Siasí.

ʻOku tokoni e ngaahi fakahinohino ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63 kau kiate kinautolu ʻoku fekumi ki he ngaahi fakaʻilongá, ke fakamahinoʻi neongo ʻoku totonu ke fekumi e Kāingalotu ʻo e Siasí ki he ngaahi meʻafoaki fakalaumālié, ʻoku ʻikai totonu ke nau fekumi ki he ngaahi fakaʻilongá ke fakafiemālieʻi ha fieʻilo, ke fakalotoʻi e niʻihi kehé ki he moʻoní, pe poupouʻi ʻenau tuí. Ka ʻoku hoko mai e ngaahi fakaʻilongá mo e ngaahi maná ko ha ola ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí ʻi hono fakatahaʻi mo e finangalo ʻo e ʻOtuá (vakai foki, T&F 35:8; 58:64).

Naʻe faleʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e fekumi ki he ngaahi fakaʻilongá ʻo pehē:

“ʻʻI hono fai ʻetau ngaahi fakamoʻoní mo ʻetau ngaahi lea ʻi he ʻao ʻo e kakai tokolahí ʻoku tātātaha ke tau fakamatala ki heʻetau ngaahi aʻusia fakaofo tahá, pea ʻoku tātātaha ke tau fakafalala he ngaahi fakaʻilongá ki hono moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku tau faʻa fakapapauʻi pē ʻetau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí mo fai ha kiʻi fakamatala ki he founga naʻa tau maʻu ai iá. Ko e hā ʻoku pehē aí? ʻOku hoko mai ʻa e ngaahi fakaʻilongá kiate kinautolu ʻoku tuí. Ko e fekumi ko ia ki ha mana ke fakaului ha tahá ko e fekumi taʻetotonu ia ki he fakaʻilongá. …

“ʻOku ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga lelei ki he ʻuhinga ʻoku ʻikai ke tau fekumi ai ke fakaului ʻi hono fakahaaʻi ʻo e ngaahi fakaʻilongá. ʻKo e mamata ko ia ki he ngaahi fakaʻilongá pe ngaahi maná ʻoku ʻikai ko ha fakavaʻe pau ia ki he fakauluí. ʻOku fakahā mai he hisitōlia ʻo e folofolá ko e kakai ko ia ne ului ʻi he ngaahi fakaʻilongá mo e ngaahi meʻa fakaofó, ne ʻikai fuoloa kuo ngalo ia ʻiate kinautolu pea nau toe tui pē ki he ngaahi loi mo e mioʻi ʻa Sētane mo ʻene kau tamaioʻeikí (Hilamani 16:23; 3 Nīfai 1:22; 2:1; 8:4.). …

“‘ʻI hono fakafehoanaki mo e fakamoʻoni ʻa e Laumālié ʻa ia ʻoku lava ʻo fakafoʻou he taimi ki he taimi ʻi hono fie maʻu ʻe ha tokotaha moʻui taau, ko e mamata ko ia ki ha fakaʻilongá pe aʻusia ha maná, ko ha meʻa ia ʻoku tuʻo taha ʻene hokó ʻa ia ʻe ngalo mei he taha ne mamata tonu aí pea siʻisiʻi ai e ivi tākiekina kiate iá’ [Dallin H. Oaks, The Lord’s Way (1991), 87]” (“Miracles,” Ensign, June 2001, 10).

ʻĪmisi
interior of Newel K. Whitney home, Kirtland, Ohio

Naʻe hoko ʻa ʻEselā Puuti, ko ha faifekau Metotisi, ko ha mēmipa ʻo e Siasí hili ʻene mamata tonu ki ha fakamoʻui fakaofo ne hoko ʻi he loki ko ʻeni ʻo e ʻapi ʻo Niueli K. Uitenī ʻi Ketilani, ʻOhaioó.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e founga ʻoku teuteuʻi ai ʻe he tuí ha taha ke ne tuí ʻo pehē:

“ʻI ha māmani ʻoku fonu ʻi he taʻetuí mo e veiveiuá, ko e pehē ko ia ko e ‘sió ko e tuí ia’ ʻokú ne tokoniʻi e faʻahinga tōʻonga ko ʻení, ‘Fakahā mai, pea te u toki tuí.’ ʻOku tau tomuʻa fie maʻu kotoa ha fakamatala poupou mo ha fakamoʻoni. ʻOku ngali faingataʻa ke maʻu e ngaahi meʻá ʻi he tuí.

“Te tau ako fakakū nai ʻoku ngāue ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié ʻi hono fehangahangaí—ko e tuí ko e mamatá ia? ʻOku muʻomuʻa e tui fakalaumālié ʻi he ʻilo fakalaumālié. ʻI heʻetau tui ko ia ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau sio ki ai ka ʻoku moʻoní, ʻoku tau maʻu ʻa e tuí” (“What Is Faith?” ʻi he Faith [1983], 43).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:14–19. Ko e angahala ʻo e tonó

Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:14–19, naʻe fakatokanga mai e ʻEikí ne moʻua ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻi he angahala ʻo e tonó. ʻOku ʻuhinga e foʻi lea tonó ki ha taha ʻoku ʻi ai hono vā fakasekisuale mo ha taha kehe ʻoku ʻikai ko hono malí (vakai, T&F 42:22–26; 59:6; 66:10). Ko kinautolu ʻoku halaia aí “ʻe ʻikai te nau maʻu ʻa e Laumālié, ka te nau fakaʻikaiʻi ʻa e tuí pea ilifia” (T&F 63:16), ko hono ʻuhingá, kapau he ʻikai fakatomala e niʻihi ʻoku tonó, ʻe iku pē ke nau fakafepaki ki he ngāue ʻa e ʻOtuá. Koeʻuhí ʻoku kau e angaʻulí mo e tonó ʻi he ngaahi angahala mamafa tahá, ko kinautolu ʻoku fili ke hokohoko atu ʻi he faiangahalá kae ʻikai fakatomalá, te nau mamahi ʻi he mamahi lahi—“ʻi he ano ʻoku vela ʻi he afi mo e makavelá”—mo e mate fakalaumālié, ʻa ia ʻoku ʻiloa foki ko e “mate ʻanga uá” (T&F 63:17; vakai foki, ʻAlamā 12:16; Hilamani 14:16–19; T&F 29:27–29; 76:36–38).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:16. “Ko ia ia te ne fakasio ki ha fefine ke holi ki aí … ʻe ʻikai te [ne] maʻu ʻa e Laumālié”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ko kinautolu ʻoku holi kovi ki ha taha kehé “ʻe ʻikai te nau maʻu ʻa e Laumālié, ka te nau fakaʻikaiʻi ʻa e tuí” (T&F 63:16). Naʻe fai ʻe he ʻEikí ha fakatokanga tatau ki he Kāingalotú fekauʻaki mo e holi koví mo e angahala ʻo e tonó, ʻi ha fakahā ne fai mai kimuʻa ne ʻiloa ko e “fono ʻo e Siasí” (vakai, T&F 42:22–24). Ko hono fakalūkufuá, ko e holi koví ko ha fakaʻānaua pe fie maʻu vivili mālohi ia. Ka neongo ia, ʻoku ʻuhinga e holi koví ʻi he ngaahi potufolofolá ni ki he holi fakakakano taʻefeʻunga ke fai e angahala fakasekisualé. ʻI he māmaní he kuongá ni, kuo tākiekina ʻe he maʻu ngofua e ponokalafí ha kakai tokolahi ke nau faingataʻaʻia ʻi he ngaahi nunuʻa fakaʻauha ʻo e holi koví. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻa e founga ʻoku fakaʻauha ai ʻe he ponokalafí e tuʻunga fakalaumālié ʻo pehē:

“ʻOku kovi ange e ngaahi talanoa mo e tā ponokalafi pe fakalieliá ʻi he meʻakai ʻuli pe koví. ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa maluʻi ʻi he sinó ke ne tekeʻi e meʻakai ʻoku koví. Makehe mei ha ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki siʻi, ʻe hanga pē ʻe he meʻakai ʻoku koví ʻo ʻai ke ke puke kae ʻikai ha uesia ʻe tuʻuloa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tokotaha ʻokú ne lau e ngaahi talanoa ʻulí pe sio ponokalafi pe ngaahi tā mo ha ngaahi tohi fakalielia, ʻokú ne lekooti ia ʻi hono ʻatamaí. He ʻikai tukuange mai ʻe he ʻatamaí ʻa e ʻulí ki tuʻa. Ko e momeniti pē kuo lekooti aí, ʻe faingofua pē ke toutou manatu ki ai, ʻo fakakaukau ki hono ngaahi ʻata koví pea tohoakiʻi koe mei he ngaahi meʻa fakatupulaki ʻi he moʻuí’ [Dallin H. Oaks, Challenges for the Year Ahead (pamphlet, 1974), 4–5; reprinted in “Things They’re Saying,” New Era, Feb. 1974, 18)]. …

“… Ko kinautolu ʻoku fekumi pea fakaʻaongaʻi e ponokalafí ʻoku mole meiate kinautolu ʻa e mālohi honau lakanga fakataulaʻeikí. …

“ʻOku mole foki mei he kau fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí, ʻa e takaua ʻo e Laumālié. ʻOku fakatupu ʻe he ponokalafí ha ngaahi muna ʻokú ne fakaʻauha e tuʻunga fakalaumālié. …

“ʻOku toutou akoʻi mai ʻe he folofolá he ʻikai ʻafio e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi ha tāpanekale taʻemaʻa. ʻI heʻetau maʻu ʻa e sākalamēnití ʻi he moʻui tāú, ʻoku talaʻofa mai ʻe ʻʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié.’ Ke tau taau ke maʻu e talaʻofa ko iá, ʻoku tau fuakava ai te tau ‘manatu maʻu ai pē kiate ia’ (T&F 20:77). ʻOku mahino ko kinautolu ko ia ʻoku fekumi mo fakaʻaongaʻi e ponokalafí ke fakatupu e ongo fakasekisualé, ʻoku nau maumauʻi ai e fuakava ko iá. ʻOku nau maumauʻi foki ha fuakava toputapu ke fakaʻehiʻehi mei he ngaahi founga taʻemāʻonioni mo taʻemaʻá. He ʻikai lava ke ʻiate kinautolu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí. …

“ʻOku fakatupu foki ʻe he ponokalafí ha ngaahi fakalavea matuʻaki fakamamahi ʻi hotau ngaahi vā fetuʻutaki fakataautaha mahuʻingá. …

“ʻOku maumauʻi ʻe he ponokalafí ʻa e malava ko ia ʻe ha taha ke fiefia ʻi ha vā fetuʻutaki angamaheni fakaelotó, fakamānako, mo fakalaumālie mo ha tokotaha. ʻOkú ne holoki e mālohi ʻokú ne taʻofi ʻa e tōʻonga taʻetaau, taʻetotonu, mo taʻefakalaó. Pea ʻi hono fakaʻuliʻi ʻo e konisēnisí, ʻoku tuku ai kinautolu ʻoku fakaʻaongaʻi e ponokalafí ke nau faʻifaʻitaki e meʻa ʻoku nau mamata aí, tatau ai pē pe ko e hā hono kovi ki heʻenau moʻuí mo e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

“ʻOku maʻunimā foki ʻa e ponokalafí. ʻOkú ne maumauʻi e malava ko ia ke fai ha filí pea ʻmaʻunimā’ kinautolu ʻoku nau fakaʻaongaʻi iá, ʻo tohoakiʻi kinautolu ke toe maʻu ha meʻa ʻoku lahi angé. …

“… ʻI he taimi ʻoku hokohoko atu ai e ngaahi fakakaukau kovi ʻa ha taha ʻo aʻu ki he mavahe ʻa e Laumālié, ʻoku mole leva meiate kinautolu honau maluʻi fakalaumālié pea nau moʻulaloa leva ki he mālohi mo e tataki ʻa e tokotaha koví” (“Pornography,” Ensign pe Liahona, May 2005, 88–89).

ʻI hotau kuongá ni, kuo fakaʻali ki he tokolahi ʻe he fakamafola ʻo e ponokalafí ʻa e ʻahiʻahi ko ia ke holi kovi ki he niʻihi kehé. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ko hono fakaʻaongaʻi ʻo e ponokalafí ko ha ʻekitivitī holi kovi ia te ne fakangatangata ʻa e malava ko ia ʻa ha taha ke fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e Laumālié:

“ʻOku ou ʻoatu ha fakatokanga. ʻOku poto ʻaupito ʻa Sētane ʻi hono taʻofi ʻo e fetuʻutaki fakalaumālié ʻaki ʻene fakalotoʻi ʻa e kakaí, ʻo fakafou ʻi he ʻahiʻahí ke nau maumauʻi ʻa e ngaahi fono ʻoku fakavaʻe ʻaki ʻa e fetuʻutaki fakalaumālié. ʻOkú ne lava ʻo fakalotoa ha niʻihi ke nau pehē he ʻikai ke nau lava ʻo maʻu ha faʻahinga fakahinohino pehē mei he ʻEikí.

“Kuo taukei ʻa Sētane ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻa hono mālohi tohoaki ʻo e ponokalafí ke fakangatangata ʻaki hotau mālohi ke tākiekina kitautolu ʻe he Laumālié. Kuo hanga ʻe he taʻau ʻo e ponokalafí ʻi hono ngaahi fōtunga palakū, fulikivanu mo fakaʻauha kotoa pē, ʻo fakatupu ha ngaahi mamahi lahi, faingataʻaʻia, loto mamahi mo ne fakaʻauha ha ngaahi nofomali. Ko e taha ia ʻo e ngaahi mālohi fakatupu malaʻia taha ʻi he māmaní. Pea ʻoku tatau ai pē pe ʻoku fakafou mai ʻi ha laʻi pepa, heleʻuhila, televīsoné, hiva taʻe tāú, talanoa fakalielia ʻi he telefoní pe ko hano lomiʻi ʻo ha komipiuta, ka ʻoku fuʻu mālohi fau mo lava ke maʻunimā ha taha ʻe he ponokalafí pea ʻoku fakatupu ʻauha moʻoni. ʻOku hanga ʻe he meʻangāue ko ʻeni ʻa Lusifaá ʻo holoki ʻa e ʻatamaí pea mo e lotó pea mo e moʻui ʻa ha taha pē ʻokú ne fakaʻaongaʻi ia. Ko kinautolu kotoa pē ʻoku nau fihia ʻi heʻene tauhele fakatupu tohoaki mo fakamamahí, pea nau kei nofo pē aí, te nau pōpula ki hono mālohi angaʻuli mo fakatupu ʻauhá. Ki ha tokolahi, he ʻikai lava ke ikunaʻi e pōpula ko iá kae ʻoua kuo ʻi ai ha tokoni. ʻOku ongo maheni ʻaupito ʻa hono sīpinga fakalilifú. ʻOku kamata ʻaki ia ha fieʻilo ʻoku tafunaki ʻe hono fakatupu ʻo e ongo ko iá pea fakatonuhiaʻi ia ʻe he kumi ʻuhinga ko e taimi ʻe fai fūfūnaki aí, he ʻikai fakatupu maumau ia ki ha taha. Pea ʻi he taimi ʻoku tau moʻulaloa ai ki he foʻi loi ko iá, ʻoku ʻalu leva ke toe kovi ange hono fai iá ʻo lahi ange hono fakatupu ʻo e ngaahi ongo ko iá, kae ʻoua kuo hanga ʻe he tauhelé ʻo pukeʻi koe pea iku ia ki hano puleʻi fakaʻaufuli kita ʻe ha tōʻonga moʻui angaʻuli mo fakapōpula. …

“Kapau ʻokú ke kau atu ki he ponokalafí, fai ha tukupā ʻe tuʻuloá he taimí ni ke ikunaʻi ia. Fekumi ki he potu ʻoku lōngonoa; lotu fakamātoato ki ha tokoni mo ha poupou. Faʻa kātaki pea talangofua. ʻOua naʻá ke loto foʻi” (“Ke Maʻu Ha Tataki Fakalaumālie,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 8–9).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:20–21. Ko e liliu ʻo e māmaní

Kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ko e Kāingalotu ko ia ʻoku fili ke fai Hono finangaló pea kātaki ki he ngataʻangá, te nau maʻu e māmani fakatelesitialé ʻi he taimi ʻe kamata ai e Nofo Tuʻí pea ʻi he taimi foki ʻe hoko ai e māmaní ko ha māmani fakasilesitiale mo e konga ʻo e puleʻanga fakasilesitialé hili e Nofo Tuʻí mo e Fakamaau Fakaʻosí (vakai, T&F 38:17–20; 45:58; 63:49; 88:17–20). ʻOku ʻuhinga e kupuʻi lea ko e “ʻaho ʻo e liliú” ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:20 ki he taimi hili e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí, ʻi he taimi “ʻe fakafoʻou [ai] ʻa e māmaní ʻo maʻu ʻe ia ʻa hono nāunau fakapalataisí” (Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:10). ʻE hoko e liliu ko ʻení hili hono “fakaʻauha,” pe fakamaʻa e faiangahala mo e ngaahi meʻa kovi ʻi he māmaní, pea “ʻe hoko ʻo foʻou ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē” (T&F 101:24–25). ʻE toe foki ʻa e māmaní ki he nāunau fakapalataisi ne ʻi ai kimuʻa ʻi he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví (vakai, ʻĪsaia 11:6–7; 51:3; T&F 133:22–24, 29). Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:21, naʻe fakahā e liliu ko ʻeni ʻo e māmaní ʻi ha mata meʻa-hā-mai ki he kau ʻAposetolo ko Pita, Sēmisi, mo Sioné lolotonga ʻa ʻenau aʻusia toputapu ʻi he Moʻunga ʻo e Liliú (vakai, Mātiu 17:1–3, 9).

ʻĪmisi
Earth as seen from space

Ko kinautolu ʻoku kātaki ʻi he tuí mo fakahoko e finangalo ʻo e ʻEikí “te [nau] maʻu ha tofiʻa ʻi he māmaní ʻi he hoko mai ʻa e … liliú” (T&F 63:20–21).

Tā ʻi he Angalelei ʻa e NASA Johnson Space Center

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ha tuʻunga ʻe fā ʻoku ʻi ai e māmaní ʻo pehē: “ʻOku foua ʻe he māmani ko ʻení ha ngaahi tuʻunga ʻe fā: 1. Ko e fakatupú mo e tuʻunga ne ʻi ai [kimuʻa] ʻi he hingá. 2. Ko e tuʻunga fakatilesitialé ʻa ia kuo ʻi ai talu mei he hinga ʻa ʻĀtamá. 3. Ko e tuʻunga fakatelesitialé [pe liliu ʻo e māmaní] ʻa ia ʻe ʻi ai ʻi he taimi ʻe hāʻele mai ai e Fakamoʻuí mo kamata e nofo tuʻí. 4. Ko e tuʻunga fakasilesitiale pe fakaʻosi ʻo e māmaní ʻi heʻene maʻu e hakeakiʻí” (Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1954], 1:82).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:22–56

ʻOku foaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ha ngaahi fakahinohino ki hono fokotuʻu ʻo Saioné mo talaʻofa ha ngaahi tāpuaki ki he kau faivelengá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:22–23. “Ko e matavai ʻo e vai moʻui, ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá.”

Naʻe talaʻofa e ʻEikí ke foaki e ʻilo pe “ngaahi meʻa lilo ʻo [Hono] puleʻangá,” kiate kinautolu ʻoku nau tauhi ʻEne ngaahi fekaú (T&F 63:23). ʻOku ʻuhinga e ngaahi meʻa lilo ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi moʻoni taʻengata ʻe lava ʻo maʻu pe ʻiloʻi ʻo fakafou pē ʻi he fakahaá. Naʻe fakatatau ʻe he ʻEikí ʻa hono lilingi fakalaumālie hifo ʻo e ʻiló ki hono maʻu ha “matavai ʻo e vai moʻui” ʻiate kitautolu ʻa ia ʻokú ne ʻomi e “moʻui taʻengatá” (T&F 63:23). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka e founga ʻoku fakaafeʻi mai ai ʻe heʻetau faivelengá ʻa e hokohoko ʻo e fakahaá ʻo pehē: “ʻI hoʻo tuí ʻe fakafonu maʻu pē hoʻo tuí, ʻe lahi ange hoʻo ʻilo kau ki he moʻoní, pea ʻe hangē hoʻo fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí, Toetuʻú, mo e Huhuʻí ko ha ‘matavai ʻo e vai moʻuí, ʻoku mapunopuna hake ki he moʻui taʻengatá’ [T&F 63:23]. Te ke maʻu leva ha fakahinohino ki he ngaahi fili kotoa pē ʻi he moʻui fakaʻahó” (“Personal Revelation: The Gift, the Test, and the Promise,” Ensign, Nov. 1994, 61).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:24–31, 41. “Ke nau fakatahataha mai ʻa kinautolu ki he fonua ko Saioné, ʻo ʻikai ʻi he fakavavevave”

ʻI he taimi naʻe foki ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki Ketilani, ʻOhaioó, pea ʻilo ai ʻe he Kāingalotú ne ʻosi fakahā mai ʻe he ʻEikí e feituʻu ko Tauʻatāina Mīsuli, ko e uho ʻo e kolo ko Saioné, naʻe loto-vēkeveke ha tokolahi ke kamata e fetukutuku ki aí. Ka neongo ia, naʻe fakamahinoʻi mai ʻe he ʻEikí ne ʻikai fie maʻu ke tānaki e Kāingalotú ki he fonua ko Saioné “ʻi he fakavavevave” (T&F 63:24; vakai foki, T&F 58:56). Ko hono moʻoní, naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he Palōfitá ke ne malava ʻo “ʻiloʻi ʻi he Laumālié” ko hai ʻoku totonu ke hiki ki aí (T&F 63:41).

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita fekauʻaki mo e ngaahi fakahinohino ko ʻeni mei he ʻEikí, ki he ʻuhinga ne pau ke tānaki fakataha ai e Kāingalotú ʻi ha founga maau ʻo fakatatau ki he fakahinohino ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻo pehē: “Naʻe fai e fakatokanga ki he [fuofua kāingalotú] ʻi he fakatupu fili ki honau kaungāʻapí, ʻa ia ko e tokolahi ne nau fehiʻa ʻaupito ki he kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe pehē ʻe he ʻEikí he ʻikai lava ʻo maʻu e fonuá ʻi he lingi totó. Ko kinautolu ne nau maʻu e faingamālie ke fakataha ki aí, ʻoku ʻikai totonu ke nau ō fakavavevave ki Saione kae māmālie pē. ʻOku mahino ko e ʻuhinga ki he faleʻí ni, he ʻe iku e fakavavevavé ki he puputuʻú, ngaahi tūkunga taʻefakafiemālié mo e mahaki fakaʻauhá, pea ʻokú ne fakatupu ha hohaʻa mo e manavasiʻi ‘i he loto ʻo honau ngaahi filí pea iku ki ha fakatanga lahi ange. Naʻe holi ʻa Sētane ke fakaʻauha kinautolu pea naʻá ne feinga ʻi heʻene ʻitá ke fakatupu ke nau fakakikihi mo fekeʻikeʻi ʻo hangē ko kinautolu ne muʻaki nofo ʻi Mīsulí” (Church History and Modern Revelation [1953], 1:232).

Ke tokangaʻi e tokolahi ʻo e Kāingalotu ne tānaki ki Saioné, naʻe fie maʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa kinautolu ʻi ʻOhaiō ʻoku fie ō ki Mīsulí ke maʻu haʻanau tohi fakamoʻoni mei he Siasí kimuʻa pea nau lava ʻo hiki pea kau ʻi he fono ʻo e fakatapuí ʻi Mīsulí. Ka neongo ia, naʻe tukunoaʻi ʻe ha kāingalotu vēkeveke tokolahi e fakahinohinó pea nau ō fakatokolahi ki Mīsuli. Naʻe hiki kimui ange ʻe ha faihisitōlia ʻa e Siasí ne fokotuʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē, “Ne kamata ke tānaki e siasí he taimi pē ko iá ki he Vahefonua Siakisoní, pea ne fakaʻau ke nau fuʻu vēkeveke ʻi he meʻá ni. Naʻe fekauʻi ke ʻoua te nau ō fakavavevave, kae ʻoleva ke mateuteu e ngaahi meʻa kotoa pē. Ne pau ke ʻave ha paʻanga ki he pīsopé, pea ʻi he vave hono fakatau mai e kelekelé mo fai e ngaahi teuteú, ne pau ke fakahā ʻe he pīsopé ʻe malava ke tānaki mai ʻa e siasí. Ka naʻe ʻikai fakahoko e founga ko ʻení, he naʻe fuʻu vēkeveke e siasí ke nau ō ki Saione, ʻo hangē ko ia ne ʻiloa ai kimuʻá. Naʻe manavasiʻi e kau tuʻumālié ke ʻave ʻenau paʻangá ke fakatau mai ʻaki e kelekelé, pea naʻe tānaki fakatokolahi mai e kau masivá ʻo ʻikai ha feituʻu ke nau nofo ai, ʻo fepaki ia mo e faleʻi naʻe fai ʻe he pīsopé mo e niʻihi kehé, ʻo aʻu ki ha taimi naʻe kamata ke ʻita lahi e kakai ne ʻuluaki nofo aí” (John Corrill, A Brief History of the Church of Christ of Latter Day Saints [1839], 18–19, josephsmithpapers.org; vakai foki, The Joseph Smith Papers, Histories, Volume 2: Assigned Histories, 1831–1847, ed. Karen Lynn Davidson and others [2012], 146).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:25–27. “Ko au, ko e ʻEikí, ʻoku ou ʻoatu kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá”

ʻOku tau lau ʻi he Luke 20:19–26 fekauʻaki mo e founga naʻe feinga ai e kau taulaʻeiki lahí mo e kau tangata tohí ke fokotuʻu ha tauhele maʻa Sīsū ʻaki hono fehuʻi ange kiate Ia pe naʻe fakalao ki he kau Siú ke ʻatu ʻa e totongi ki he ʻEmipola Lomá, ʻa Sisa. Naʻa nau ʻiloʻi kapau naʻá Ne folofola ʻio, ʻe siʻaki Ia ʻe he kau Siú koeʻuhí he naʻa nau fehiʻa ki he kakai Lomá, ʻa ia naʻa nau ikunaʻi kinautolú. Kapau naʻe pehē ʻe Sīsū ʻikai, te nau lava ʻo lipooti Ia ki he kakai Lomá, ʻa ia te nau puke pōpula Ia ki he talisone ki he lao ʻo e kau Lomá. Naʻe fakaʻaliʻali ange ʻe Sīsū kiate kinautolu ha foʻi paʻanga naʻe tongi ai e ʻīmisi ʻo Sisá pea pehē, “Ko ia ʻatu kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtuá” (Luke 20:25).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus teaching about giving tribute to Caesar

Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí, kuo pau ke hangē e Kāingalotú ko Iá ʻo “ʻoatu kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisá” (vakai, T&F 63:25–27).

Naʻe tokoni e folofola e ʻEikí ki he meʻa ko ʻeni ne hokó ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:26–27 ke akoʻi e Kāingalotú neongo ʻoku ʻa e ʻEikí e māmaní kotoa, ka naʻe kei fie maʻu pē ke fakatau mai ʻe he Kāingalotú e kelekele ne fekauʻi kinautolu ʻe he ʻEikí ke langa ai e kolo ko Saioné. Naʻe fie maʻu ʻa e fakatau ko ʻení kae lava e Kāingalotú ʻo pule fakalao ki he kelekelé pea fakaʻehiʻehi mei ha fakakikihi ʻi he kahaʻú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:33–35. “Naʻa mo e kau māʻoniʻoní foki ʻe ʻikai te nau meimei hao”

Ko e tali ki he fakalalahi ʻo e faiangahala ʻi he funga ʻo e māmaní, kuo tuʻutuʻuni ai ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakamaau mo ha ngaahi nunuʻa. Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:33–35, ʻe valokiʻi e kau fakafepakí pea faifai pē pea fakaʻauha kinautolu, pea neongo ʻe mamahi foki e Kāingalotú, ko e talaʻofa ko ia ʻa e ʻEikí te Ne ʻi ai mo kinautolu. Naʻe lekooti ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) e meʻa naʻe hoko lolotonga ha fakataha ʻi hono ʻapí ʻi Sepitema 1839 ʻo pehē: “[Naʻá ku] fakamatala fekauʻaki mo e hāʻele mai ʻa e Foha ʻo e Tangatá; ʻikai ngata aí, ko e fakakaukau hala ia ʻa e pehē ʻe hao ʻa e Kāingalotú mei he ngaahi fakamāú kotoa, kae mamahi ʻa e kau angahalá; he ʻoku moʻulaloa ʻa e kakano kotoa pē ke mamahi, pea naʻa mo e ‘kau māʻoniʻoní foki ʻe ʻikai te nau meimei hao’ [vakai, T&F 63:34]; ka neongo ia ʻe ʻi ai ha Kāingalotu tokolahi ʻe hao, koeʻuhí he ʻe moʻui ʻa e kakai angatonú ʻi he tuí [vakai, Hapakuki 2:4]; ka ʻe kei ʻi ai pē ha kakai māʻoniʻoni ʻe niʻihi ʻe moʻulaloa ki he mahamahakí, ki he ngaahi meʻa fakamamahí, mo e alā meʻa pehē, koeʻuhí ko e vaivai ʻo e kakanó, neongo ia ʻe kei fakahaofi kinautolu ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko ia, ko ha tefitoʻi moʻoni taʻe māʻoniʻoni ia ke pehē naʻe faiangahala ʻa meʻa mo meʻa ko e ʻuhinga ia ne maʻu ai kinautolu ʻe he mahakí pe maté, he ʻoku moʻulaloa ʻa e kakano kotoa pē ki he maté; pea kuo ʻosi folofola ʻa e Fakamoʻuí, ‘ʻOua naʻa mou fakamaau, telia naʻa fakamāua ʻa kimoutolu’ [vakai, Mātiu 7:1]” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 290–91).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:38–40. Ko e fekauʻi ʻo Taitusi Pilingisi ke tānaki ki Saioné

Naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotu ne nofo ʻi he faama ʻo ʻAisake Moalií—kau ai ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita—ke nau fai e ngaahi meʻa ne fie maʻú ke nau fetukutuku ai. ʻI he taimi ne uiuiʻi ai ʻa ʻAisake Moalī ʻi Sune 1831 ke ngāue fakafaifekau ki Mīsulí, naʻe tuku ki hono tokoua ʻi he fono ko Taitusi Pilingisí ke ne tokangaʻi e ʻapí. Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:38–40, naʻe fekauʻi ʻa Taitusi Pilingisi ke ne fakatau atu e kelekelé pea fakaʻaongaʻi e paʻangá ke ʻalu ki Mīsuli pea tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau fai e meʻa tatau. Koeʻuhí ko e fie maʻu ko ia ke hikí, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa mo ʻEma Sāmita ha fakaafe meia Sione mo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoni ke na hiki ange ki hona faama ʻi Hailame ʻOhaioó, fakafuofua ko ha maile ia ʻe 30 ki he tafaʻaki fakatonga hahake ʻo Ketilaní.

ʻĪmisi
Isaac Morley farm, Kirtland, Ohio

Naʻe tuku ʻe ʻAisake Moalī ʻa hono faama ʻi Ketilani ʻOhaioó ʻa ia ne nofo ai ha tokolahi ʻo e Kāingalotú, ke tokangaʻi ʻe hono tokoua ʻi he fono ko Taitusi Pilingisí. ʻI he talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí, ne fakatau atu ai e fāmá (vakai, T&F 63:38–40).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:49–52. “ʻOku monūʻia ʻa e kakai pekia ʻoku pekia ʻi he ʻEikí”

Ko kinautolu kuo nau kātaki ʻi he tuí mo e angatonú, ʻo aʻu ki he maté, te nau toetuʻu ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEikí. Te nau maʻu ʻa Hono nāunaú pea kau mo e kau angatonu ʻoku moʻui he ʻaho ko iá, hono maʻu ha potu ʻi he kolo ko Saioné lolotonga e Nofo Tuʻí (vakai, T&F 61:39; 63:49; 88:96–98; 101:35). Ko e fānau ko ia ʻoku moʻui ʻi he māmaní ʻi he kamata e Nofo Tuʻí te nau “tupu hake … kae ʻoua ke nau hoko ʻo motuʻa” pea hili iá te nau mate pea toetuʻu “ʻi he kemo ʻo e matá” (T&F 63:51; vakai foki, ʻĪsaia 65:20). Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻo pehē: “ʻE kei fakamatelie pē ʻa e tangata ʻi he māmaní, ka ʻe hoko ha liliu kiate kinautolu koeʻuhí ke nau maʻu ha mālohi ki he mahakí mo e maté. ʻE toʻo atu ʻa e maté ia mei he māmaní, he ʻe moʻui ʻa e tangatá kae ʻoua kuo nau aʻu ki he taʻu motuʻa ʻo e ʻakaú pe laui teau taʻu honau motuʻá (Vakai, [T&F] 63:50–51), pea te nau toki mate leva ʻi he taʻu motuʻa ʻo e tangatá, ka ʻe hoko e mate ko ʻení ʻi he kemo ʻo e matá pea fakafokifā leva ʻa e fetongi ʻe he taʻe-faʻa-maté ʻa e matelié. ʻE ʻikai ke toe ʻi ai ha ngaahi faʻitoka, pea ʻe maʻu hake ʻa e kau māʻoniʻoní ki ha tuʻunga toetuʻu nāunauʻia” (Church History and Modern Revelation, 1:461).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:53–54. “Ko e ngaahi meʻa ko ʻení … ʻoku ofi mai ia ʻi he taimí ni”

Mei he ʻafio ʻa e ʻOtuá ki he taimí, ko e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí ʻoku “ofi mai ia” (T&F 63:53). Neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻilo ki he taimi ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí, ka ʻoku fakamanatu mai ʻe he talanoa fakatātā ʻa e ʻEikí ki he kau taaupoʻou valé mo potó, ke tau teuteu he taimí ni ki he ʻaho ko iá (vakai, Mātiu 25:1–13). ʻOku mahuʻinga ke tau fakakaukau ʻoku mahuʻinga ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua Maí ka tau teuteuʻi kitautolu. ʻOku ʻuhinga e fakamahino ko ia ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:54 “ʻe aʻu ki he houa ko iá, ʻe ʻi ai [ha] kau tāupoʻou vale ʻi he lotolotonga ʻo e kau tāupoʻou potó” naʻa mo e lotolotonga ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻe ʻi ai ha niʻihi te nau faiangahala pea ʻe fakamavaheʻi mo kapusi kinautolu mei he kau māʻoniʻoní, ʻo hangē ko ia ʻi he talanoa fakatātā ʻo e uité mo e teá (vakai, Mātiu 13:24–30, 36–43). Ko ia ai, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ke nau fakatomala pea teuteu ki Heʻene hāʻele maí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻa e fie maʻu ke teuteu e kāingalotu ʻo e Siasí ʻo pehē:

“Neongo ʻoku ʻikai hatau mālohi ke liliu ʻa e foʻi moʻoni ko ia ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí mo taʻemalava ke ʻilo hono taimi totonú, ka te tau kei lava pē ke fakavaveʻi ʻetau teuteú mo feinga ke tokoniʻi e niʻihi ʻoku tau feohí ke nau teuteu mo kinautolu.

“ʻOku ai ha talanoa fakatātā ʻoku ʻi ai ha akonaki mahuʻinga mo faingataʻa ʻi he kaveingá ni, ʻa e talanoa fakatātā ki he kau taaupoʻou ʻe toko hongofulú. Naʻe folofola e ʻEikí kau ki he talanoa fakatātaá ni ʻo pehē, ‘Pea ʻi he ʻaho ko iá, ʻa ia te u haʻu ai ʻi hoku nāunaú, ʻe fakamoʻoni ai ʻa e talanoa fakatātā ne u lea ʻaki kau ki he kau tāupoʻou ʻe toko hongofulú’ (T&F 45:56).

“ʻI he vahe 25 ʻo e tohi ʻa Mātiú, ʻoku fakafehoanaki ai ʻe he talanoa fakatātaá ni ʻa e tuʻunga ʻo e kau tāupoʻou vale ʻe toko nimá mo e kau tāupoʻou poto ʻe toko nimá. Naʻe fakaafeʻi kotoa ʻa e toko hongofulú ki he kātoanga taʻané, ka ko honau vaeua pē naʻe mateuteu mo e lolo ʻi heʻenau ngaahi māmá ʻi he hoko mai ʻa e tangata taʻané. Naʻe hū ai ʻa e toko nima naʻe mateuteú ki he kātoanga taʻané, pea tāpuni ʻa e matapaá. Naʻe tōmui mai ʻa e toko nima naʻe fakatoloi ʻenau teuteú. Naʻe ʻosi tāpuni ʻa e matapaá, pea ʻikai tali ʻe he ʻEikí ke nau hū ange, ʻo pehē, ʻʻOku ʻikai te u ʻiloa ʻa kimoutolu’ [Mātiu 25:12]. Naʻe aofangatuku e Fakamoʻuí ʻo pehē ‘Ko ia mou leʻo, he ʻoku ʻikai te mou ʻilo ʻa e ʻaho pe ʻa e feituʻulaʻā ʻe haʻu ai ʻa e Foha ʻo e tangatá’ (v. 13).

“ʻOku fakailifia ʻa e pōpoaki ʻo e talanoa fakatātaá ni. ʻOku mahino hono fakafofongaʻi ʻe he kau tāupoʻou ʻe toko hongofulú ʻa e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Kalaisí, he naʻe fakaafeʻi ʻa e taha kotoa ki he kātoangá pea naʻe ʻilo ʻe he taha kotoa ʻa e meʻa naʻe fie maʻu ke hū mo ia he taimi ʻe hāʻele mai ai ʻa e tangata taʻané. Ka ko e konga pē naʻe mateuteu ʻi heʻene haʻú” (“Preparation for the Second Coming,” Ensign pe Liahona, May 2004, 8).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:55–56. Ko e folofola ʻa e ʻEikí “ʻoku ʻikai ke lelei [e] tohi” ʻa Sitenei Likitoní

ʻI ha māhina kimuʻa pea foaki mai e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63, naʻe fekauʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa Sitenei Likitoni ke ne hiki ha fakamatala fekauʻaki mo e fonua ko Saioné ke vahevahe ia mo e niʻihi kehé kae lava ke tānaki ha paʻanga ke fakatau mai ʻaki e ngaahi kelekele ʻi Mīsulí (vakai, T&F 58:50–52). Hili ʻene hiki iá, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ne “ʻikai lelei” ʻene fakamatala ki he fonuá koeʻuhí naʻe “ʻikai te ne tali ʻa e akonakí, ka ne fakamamahiʻi ʻa e Laumālié” (T&F 63:55–56). Neongo mahalo ne fakalahi e ngaahi tuʻunga leleí ʻi he ʻuluaki feinga ʻa Sitenei ke fakamatalaʻi e Vahefonua Siakisoni, Mīsulí (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, ed. Matthew C. Godfrey and others [2013] 54, note 305), ka ʻoku mahino naʻe ʻikai fenāpasi ia mo e finangalo ʻo e ʻEikí. Ka neongo ia, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ke ne toe tohi e fakamatala fakaangaanga hono uá, ʻa ia naʻe tali pea hoko ko e ʻuhinga ki he tānaki paʻanga maʻa Saioné.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:57–66

Ko e fakahinohinoʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne kau tamaioʻeikí ke nau manatuʻi e toputapu ʻa Hono huafá pea lea ʻi he loto ʻapasia ki he ngaahi meʻa toputapu kotoa pē

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:57–64. “Tuku ke tokanga ʻa e kakai kotoa pē pe ʻe anga-fēfē ʻa ʻenau taku ʻa hoku hingoá ʻi honau loungutú”

ʻI he taimi ne foaki mai ai e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63 ne ngāue ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻi he huafa ʻo e ʻEikí taʻemaʻu e mafai totonú, ko ia ai ne fakahalaiaʻi kinautolu (vakai, T&F 63:60–63). Naʻe ui ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau fakatomala, ʻo fekauʻi kinautolu kotoa pē ke “tokanga … pe ʻe anga-fēfē ʻenau taku ʻa [Hono] hingoá ʻi honau loungutú” (T&F 63:61). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻoku fie maʻu ke fakaʻaongaʻi e huafa ʻo e ʻEikí ʻi he mafai pea ʻi he loto-ʻapasia ʻo pehē:

“ʻOku fakahaaʻi ʻe he potufolofolá ni [T&F 63:61–62] ʻoku tau takuanoa e huafa ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi hono huafá taʻe ʻi ai ha mafaí. ʻOku hoko mahino ʻeni ʻi he fakaʻaongaʻi e huafa ʻo e ʻOtua ko e Tamaí mo hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻi he lea koví: ʻi he ngaahi lea kapekape tāufehiʻá, ʻi he fakaanga ʻitá, pe ko ha ʻuhinga ke fakamamafaʻi ai e meʻa ʻoku tau lea ʻakí.

“ʻOku fakaʻaongai e huafa ʻo e Tamaí mo e ʻAló ʻi he mafaí ʻi he taimi ʻoku tau akoʻi loto-ʻapasia ai mo fakamoʻoni kiate Kinauá, ʻi heʻetau lotú, pea ʻi heʻetau fakahoko e ngaahi ouau toputapu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

“ʻOku ʻikai mo ha toe lea ʻi he ngaahi lea kotoa ʻoku tau maʻú ʻe toputapu ange ʻi he huafa ʻo e ʻOtua ko e Tamaí pea mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. …

“ʻI he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai e huafa ʻo e ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻi he loto-ʻapasia mo e mafaí, ʻokú Ne ʻohifo ai ha mālohi ʻoku mahulu atu ʻi he meʻa ʻoku lava ke mahino ki he tangata fakamatelié.

“ʻOku totonu ke mahino ki he kakai tui kotoa pē ko e ngaahi huafa māfimafí ni—ʻa ia ʻoku fakahoko ai e ngaahi maná, ne fakatupu ai e māmaní, ne fakatupu ai e tangatá, pea ʻe lava ke fakahaofi ai kitautolú—ʻoku māʻoniʻoni ia pea kuo pau ke fakaʻaongaʻi ia ʻi he ʻaʻapa taupotu tahá. Hangē ko ia ʻoku tau lau ʻi he fakahā ʻi onopōní, ʻManatu, ko e meʻa ʻoku haʻu mei ʻolungá ʻoku toputapu, pea kuo pau ke tokanga ʻi hono lea ʻakí, pea ke lea ʻi he ueʻi ʻa e Laumālié.’ (T&F 63:64.)” (“Reverent and Clean,” Ensign, May 1986, 49–51).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 63:65–66. “[Ha] ʻapi, ʻo hangē ko [hono] akonekina kinaua [ʻi he] lotu [ʻa e] Laumālié”

Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ha ʻapi takitaha ne tuʻu ʻi he faama ʻa ʻAisake Moalií. ʻI hono fekauʻi ke fakatau atu e fāmá, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa mo Sitenei ke na fekumi ki ha tataki fakalangi ʻi hono kumi ha feituʻu foʻou ke na nofo aí (vakai, T&F 63:65). Naʻe hiki ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita ʻi he ʻaho 17 ʻo Sepitema, 1831, ki Hailame ʻOhaiō, ke nofo mo e fāmili ʻo Sione mo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoní. Taimi nounou mei ai, ne hiki foki e fāmili Likitoní ki ha fale ʻakau ʻi Hailame. Ko hono moʻoní, mahalo ne hohaʻa e fāmili ʻo e Palōfitá mo Sitenei Likitoní ki heʻenau ngaahi fie maʻu fakatuʻasinó ʻi heʻenau ʻilo ko ia ʻe mole honau ʻapi ʻi he faama Moalií. Naʻe feinga e ʻEikí ke fakanonga hona loto hohaʻá ʻaki hono fakamanatu ange kiate kinaua ʻe tataki kinautolu ʻe he Laumālié ʻi heʻenau ui ki he ʻOtuá ʻi he lotú pea ʻe tāpuekina kinautolu ʻo fakafou ʻi heʻenau faʻa kātakí (vakai, T&F 63:65–66).

Paaki