‘Inisititiuti
Vahe 25: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66–70


Vahe 25

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66–70

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 29 ʻo ʻOkatopa, 1831, naʻe hū ai ʻa Uiliami E. Makalelini ko ha toki papi ului ki he Siasí, mo ha fehuʻi ʻe nima ki he ʻEikí peá ne lotua ke maʻu ha ngaahi tali fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe kole leva ʻe Uiliami ki he Palōfitá, ke fehuʻi ki he ʻEikí maʻana. Naʻe fehuʻi ʻe Siosefa ki he ʻEikí, ʻa ia naʻe ʻikai ke ne ʻilo ha meʻa fekauʻaki mo e lotu pe ko e fehuʻi ʻe nima ʻa Uiliamí, peá ne maʻu e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66. Naʻe talaʻofa mai ʻe he fakaikiiki ʻo e fakahā ko ʻení ha ngaahi tāpuaki mo ha faleʻi pau kau ki he tuʻunga fakalaumālie ʻa Uiliamí mo hono uiuiʻi ke malanga ʻaki e ongoongoleleí.

Naʻe fakataha mai e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻi Nōvema 1831, ki ha konifelenisi hokohoko ʻi Hailame ʻOhaiō, ke aleaʻi e pulusi ʻo e ngaahi fakahā ne maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mei he ʻEikí ʻo aʻu mai ki he taimi ko iá. Lolotonga e konifelenisí, naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1, ʻa ia naʻá Ne fili ko ʻEne talamuʻaki ki he ngaahi tohi ʻo e fuakavá ʻe pulusí. Naʻe foaki mai foki ʻe he ʻEikí ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67, ʻa ia naʻá Ne folofola ai kiate kinautolu ne nau fehuʻia e fakalea ʻo e ngaahi fakahā ne maʻu ʻe he Palōfitá.

Lolotonga e konifelenisí, naʻe kole ʻe ha kau tangata ʻe toko fā kia Siosefa Sāmita ke ne fehuʻi ki he ʻEikí fekauʻaki mo Hono finangalo kiate kinautolú. Ko e talí, naʻe maʻu ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68. ʻOku kau ʻi he fakahaá ʻa e faleʻi kiate kinautolu naʻe ui ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí, mahino lahi ange kau ki he meʻa ʻoku ʻi he folofolá, fakahinohino fekauʻaki mo e ngaahi uiuiʻi ʻo e kau pīsopé, pea mo ha fekau ki he mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí.

Lolotonga e taimi ʻo e ngaahi konifelenisí ni, naʻe vahe ʻa ʻŌliva Kautele ke ne toʻotoʻo e tohi kuo fakatahaʻi ʻo e ngaahi fakahā ʻa Siosefa Sāmitá, mei ʻOhaiō ki Mīsuli ke paaki. ʻI he ʻaho 11 ʻo Nōvema, 1831, naʻe tala-kae-tohi ai ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69, ʻo fakahinohinoʻi ʻa Sione Uitemā ke ʻalu mo ʻŌliva ki Mīsuli pea hokohoko atu hono tānaki e naunau fakahisitōliá ʻi heʻene hoko ko e faihisitōlia mo e tauhi lekooti ʻa e Siasí. ʻI ha konifelenisi ʻi Hailame ʻOhaiō ʻi he ʻaho hono hokó, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfitá e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70. Naʻe fili ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko iá ha kau tangata ʻe toko ono ke tokangaʻi e pulusi ʻo ʻEne ngaahi fakahā kia Siosefa Sāmitá.

29 ʻOkatopa, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66.

1–2 Nōvema, 1831Naʻe aleaʻi ʻe he kaumātuʻá ʻi ha konifelenisi ʻa e Siasí naʻe fai ʻi Hailame ʻOhaiō, ʻa hono pulusi e ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmitá (Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú). Lolotonga e konifelenisí, naʻe maʻu ʻe he Palōfitá e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67–68.

11 Nōvema 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69.

12 Nōvema, 1831Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70.

20 Nōvema, 1831Naʻe mavahe ʻa ʻŌliva Kautele mo Sione Uitemā mei ʻOhaiō ke na fononga ki Mīsuli mo e ngaahi fakahaá ke paaki ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1831, naʻe papitaiso ai ʻa Uiliami E. Makalelini, ko ha faiako mālōlō ne toki uitou, ko ha mēmipa ʻo e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. Hili ha taimi nounou pē mei hono papitaisó, naʻe fakanofo ia ko ha kaumātuʻa peá ne malangaʻi e ongoongoleleí mo Hailame Sāmita kimuʻa pea ʻalu ki ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi ʻOleinisi, ʻOhaiō. ʻI he konifelenisí, ko e fuofua taimi ia ke fetaulaki ai ʻa Uiliami mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea naʻe fakanofo ia ko ha taulaʻeiki lahi.

ʻI he ʻaho 29 ʻo ʻOkatopa, 1831, lolotonga ʻene ʻi he ʻapi ʻo Siosefa Sāmitá ʻi Hailame ʻOhaioó, naʻe “hū fakafufū ai ʻa [Uiliami] ki he ʻEikí, peá ne tūʻulutui ʻo kole ke fakahā mai e tali ki he fehuʻi ʻe nimá fakafou ʻi heʻene Palōfitá” (William E. McLellin, The Journs of William E. McLellin, 1831-1836, ed. Jan Shipps and John W. Welch [1994], 248). Naʻe kole ʻe Uiliami kia Siosefa Sāmita ke fehuʻi ki he ʻEikí maʻana ʻo ʻikai te ne lea kau ki heʻene lotú pe ngaahi fehuʻí. Naʻe tohi ʻe Uiliami kimui ange ʻo ʻuhinga ki he fakahā ne tala-kae-tohi ʻe he Palōfitá ʻo pehē, “naʻe tali ʻa e fehuʻi kotoa pē ʻa ia naʻá ku fakahā ki he ʻEikí … ki heʻeku fiemālie kakató. Naʻá ku loto-holi ki ha fakamoʻoni ki hono tataki fakalaumālie ʻa Siosefá. Pea aʻu ki he ʻahó ni ʻoku ou lau ia ko ha fakamoʻoni kiate au ʻa ia he ʻikai ke u lava ʻo fakafisingaʻi” (The Journals of William E. McLellin, 249).

ʻĪmisi
Mape Fika 5: Ko e Feituʻu Niu ʻIoke, Penisilivēnia, mo ʻOhaiō ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66

Ko e fakahīkihikiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami E. Makalelini pea fekauʻi ia ke malanga ʻaki e ongoongoleleí mo liʻaki e anga-taʻemāʻoniʻoní

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:1–2. “ʻOkú ke monūʻia koeʻuhi ko hoʻo tali ʻeku fuakava taʻengatá, ʻio ʻa hono kakato ʻo ʻeku ongoongoleleí”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Uiliami E. Makalelini naʻe tāpuekina ia ʻi heʻene tafoki mei heʻene ngaahi angahalá mo maʻu e “fuakava taʻengatá, ʻio ʻa hono kakato ʻo [e] ongoongoleleí” (T&F 66:2) ʻaki ʻene papitaisó. ʻI he taimi ʻo e ului ʻa Uiliamí, naʻe kau ʻi he lea ko e “kakato ʻo [e] ongoongoleleí” ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí, fakatomalá, papitaiso ʻi he fakaukú, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá (vakai, T&F 39:5–6). Ka neongo ia, ʻi he taimi ʻo e fakahā ko ʻení ne ʻi ai ha ngaahi ouau mo ha ngaahi fuakava ne fie maʻu ki he hakeakiʻí naʻe teʻeki ke fakahā mai. Ne fakafoki mai ʻe he ʻEikí ʻi hono taimí, fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava kotoa pē ne fie maʻu ki hono maʻu ʻo e hakeakiʻi ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, kau ai e niʻihi ne fakahoko ʻi he ngaahi temipale māʻoniʻoní.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sione M. Metiseni ʻo e Kau Fitungofulú, ʻoku ʻuhinga e kakato ʻo e ongoongoleleí mo e fuakava taʻengata ʻa e ʻEikí ʻi he kuongá ni ki he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau kotoa pē ʻo e ongoongoleleí ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻuí:

“Ke ʻiloʻi e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, kuo pau ke tau maʻu Ia mo e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. …

“Ke maʻu Iá, kuo pau ke tau maʻu e kakato ʻo ʻEne ongoongoleleí, ko ʻEne fuakava taʻengatá, kau ai e ngaahi moʻoni pe ngaahi fono, ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau kotoa pē ko ia ne fie maʻu kae lava e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo toe foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá” (“Eternal Life through Jesus Christ,” Ensign, May 2002, 79).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:3. “ʻOkú ke maʻa, kae ʻikai ʻi he meʻa kotoa pē”

Hili hono fakahīkihikiʻi ʻa Uiliami E. Makalelini ʻi heʻene tafoki mei heʻene ngaahi angahalá pea tali e moʻoni kuo fakafoki maí ʻo fakafou ʻi he papitaisó, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí naʻá ne maʻa kae ʻikai kakato (vakai, T&F 66:3). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) naʻe maʻu ʻe Uiliami ʻa e fakamolemolé, “ka naʻe kei ʻi ai ha faʻahinga tōʻonga, ʻi heʻene ngaahi fakakaukaú, ko ha meʻa naʻe teʻeki ke ne fakamaʻa meiate ia ʻi he fakatomala kakato” (Church History and Modern Revelation [1953], 1:245). Naʻe naʻinaʻi ʻa e ʻEikí kia Uiliami ke ne fakatomala mei he ngaahi meʻa ko ia naʻe ʻikai fakahōifua kiate Iá mo talaʻofa ange te Ne fakahā kia Uiliami e meʻa naʻe fie maʻu ke ne fakatomalaʻí. Ko e meʻa tatau pē, ʻi heʻetau feinga ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻOtuá, te Ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakalakalaka fakalaumālie ʻaki hono fakahā mai e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fakatomalaʻí.

ʻĪmisi
William McLellin

Ne kau ʻa Uiliami E. Makalelini, ko ha toki papi ului ki he Siasí, ʻi he konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Nōvema 1831, ʻi Hailame, ʻOhaioó. Naʻe uiuʻi ia kimui ange ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he 1835. Naʻe tuʻusi ia mei he Siasí ʻi heʻene hē mei he moʻoní ʻi he 1838.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Leuli R. Lōleni ʻo e Kau Fitungofulú, ʻa e founga ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ngaahi liliu mo e ngaahi meʻa ke fakaleleiʻi ʻi heʻetau moʻuí ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai ko ha meʻa faingofua e hala-fononga ʻo e tuʻunga fakaākongá. Kuo ui ia ko e ‘fakalakalaka maʻu ai pē’ [Neal A. Maxwell, ‘Testifying of the Great and Glorious Atonement,’ Ensign, Oct. 2001, 12]. ʻI heʻetau fonongaʻia e hala hangatonu mo fāsiʻí, ʻe hokohoko atu hono fakatukupaaʻi kitautolu ʻe he Laumālié ke tau toe lelei ange pea kaka ke māʻolunga ange. ʻOku hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha kaungā-fononga fungani. Kapau ʻoku tau loto fakatōkilalo mo akoʻingofua, te Ne tataki nima kitautolu ki ʻapi.

“Ka neongo ia, ʻoku fie maʻu ke tau kole ki he ʻEikí ke Ne fakahinohino hotau halá. Kuo pau ke tau fai ha ngaahi fehuʻi faingataʻa, hangē ko ʻení ʻKo e hā ʻoku fie maʻu ke u liliú?’ ʻTe u fakalakalaka fēfē?’ ʻKo e hā e vaivai ʻoku fie maʻu ke fakamālohiá?’ …

“ʻOku ʻikai talamai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ia ke tau fakaleleiʻi fakaʻangataha e meʻa kotoa pē. Kapau naʻe pehē, te tau lotosiʻi pea tau foʻi. ʻOku ngāue e Laumālié mo kitautolu ʻo fakatatau ki heʻetau fiemālié, ʻi he foʻi laka kotoa pē, pe hangē ko ia kuo akoʻi mai ʻe he ʻEikí, ʻi he ‘ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki, … pea ʻoku monūʻia ʻa kinautolu ʻoku fanongo ʻo tokanga ki heʻeku ngaahi akonakí, … he ko ia ʻokú ne talí te u foaki ʻo lahi ange kiate ia’ [2 Nīfai 28:30]. Hangē ko ʻení, kapau kuo ueʻi koe ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke ke faʻa ʻlea fakamālō,’ peá ke tali lelei ʻa e ueʻi ko iá, te Ne ongoʻi leva kuo taimi ke ke hoko atu ki ha meʻa ʻoku faingataʻa angé—hangē ko haʻo ako ke lea ʻaki, ‘Kātaki fakamolemole ko au naʻe halá.’

“Ko ha taimi fungani ke fehuʻi ai, ʻKo e hā ʻoku teʻeki ai ke u faí?’ ʻa e taimi ko ia ʻoku tau kai ai e sākalamēnití. Naʻe akonaki mai e ʻAposetolo ko Paulá ko ha taimi ʻeni moʻotautolu takitaha ke tau vakavakaiʻi ʻetau moʻuí [vakai, 1 Kolinitō 11:28]. ʻI he ʻātakai molumalu ko ʻení, ʻi he tafoki ʻetau fakakaukaú ki he langí, ʻe lava ke fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fakaleleiʻi hokó” (“Ko e Hā ʻOku Teʻeki Ai Ke u Faí?” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 33–35).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66:4–13. “Ko au, ko e ʻEikí, te u fakahā kiate koe ʻa e meʻa ʻoku ou loto ki ai ʻo kau kiate koé”

Naʻe loto ʻa Uiliami E. Makalelini ke ne ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí kiate iá. Hangē ko ha tokolahi ʻo e fuofua Kāingalotú, naʻá ne loto-vēkeveke ke hiki ki he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. Ka neongo ia, naʻe ʻikai fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami ke ʻalu ki Saione, ka naʻe fekauʻi ia ke ne fononga fakahahake ʻo malanga ʻaki e ongoongoleleí fakataha mo e tehina ʻo e Palōfitá ko Samuela H. Sāmita. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Uiliami te Ne ʻiate ia mo talaʻofa ange kiate ia ʻa e mālohi ke fakamoʻui e mahakí.

Naʻe mavahe ʻa Uiliami mo Samuela mei Hailame, ʻOhaiō ʻi ha ngaahi uike siʻi hili hono maʻu hona uiuiʻí peá na fononga ʻi he fakahahake ʻo ʻOhaioó ʻo malangaʻi e ongoongoleleí. Naʻe lekooti ʻe Uiliami ʻi heʻene tohinoá ha ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi fakamoʻui fakaofo ʻo fakafou ʻi he hilifaki ʻo e nimá ʻi hono fakahoko e talaʻofa ʻa e ʻEikí kiate iá (vakai, T&F 66:9; The Journals of William E. McLellin, 1831–1836, 66). Neongo ne ola lelei ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ka naʻe aʻusia ʻe he ongo faifekaú ha fakafepaki lahi lolotonga ʻena malangaʻi e ongoongoleleí. ʻI he tō mai e faʻahitaʻu momokó, naʻe puke ʻa Uiliami peá ne fakakaukau ai he konga kimui ʻo Tīsemá ke ne foki. ʻI heʻene fai iá, naʻe liʻaki ai ʻe Uiliami e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ke ne “faʻa kātaki ʻi he faingataʻá” pea “ʻoua ʻe foki” mei heʻene ngāue fakafaifekaú kae ʻoua kuo ui ia ʻe he ʻEikí ke ne foki (T&F 66:9).

Naʻe faleʻi foki ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami ke “ʻoua ʻe feinga ke haʻisia ki ha meʻa” pea “liʻaki ʻa e taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē” (T&F 66:10). ʻOku ʻuhinga e haʻisiá ke taʻofi pe mafasia ʻi ha meʻa ʻokú ne taʻofi hoʻo fakalakalaká. ‘Oku fakamanatu mai ʻe he fekau ke siʻaki ʻa e taʻe-māʻoniʻoni kotoa peé, ko e angahalá ʻa e tefitoʻi fakafeʻātungia ʻoku haʻisia ai ʻetau fakalakalaka fakalaumālié. Naʻe tautautefito e fakatokanga ʻa e ʻEikí kia Uiliamí ke ne tokanga telia e angaʻuli fakasekisualé, ko ha ʻahiʻahi naʻá ne fefaʻuhi mo ia (vakai, T&F 66:10). Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia Uiliami kapau naʻá ne talangofua ki Heʻene akonakí pea hokohoko atu ʻene faivelenga “ki he ngataʻangá” ʻe fakakalauni ia ʻaki e moʻui taʻengatá (T&F 66:12).

Naʻe ngāue faivelenga ʻa Uiliami ki he ʻEikí ʻi ha kiʻi vahaʻataimi, pea naʻe uiuiʻi ia ʻi he 1835 ke hoko ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Ko e fakamamahí, he naʻe ʻikai talangofua ʻa Uiliami ki he faleʻi ʻa e ʻEikí ke hokohoko atu ʻene faivelenga ki he ngataʻangá pea naʻá ne hē kimui ange mei he moʻoní pea tafoki ʻo angatuʻu ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. ʻI he taimi naʻe tuʻusi ai ia mei he Siasí ʻi Mē 1838, naʻá ne fakahā ai naʻe ʻikai ke ne “lotu, mo tauhi e ngaahi fekaú, pea naʻá ne fakatōliʻa ʻene ngaahi holi fakakakanó” (Joseph Smith, in Manuscript History of the Church, vol. B-1, page 796, josephsmithpapers.org).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1831, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi fakahā ʻe onongofulu tupu mei he ʻEikí. Naʻe fai ha ngaahi teuteu ke fakatahaʻi mo pulusi e ngaahi fakahaá ke maʻu ngofua ange ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí. ʻI he ʻaho 1–2 ʻo Nōvema 1831, naʻe fakatahataha ai e kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻi ha konifelenisi he ʻapi ʻo Sione mo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoni ʻi Hailame, ʻOhaioó, ke aleaʻi e pulusi ʻo e ngaahi fakahaá ʻi ha tohi ʻe taha ʻe ui ko e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Naʻe fili ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení ke nau paaki ha tatau ʻe 10,000 (naʻe holoki kimui ange ki he tatau ʻe 3,000).

ʻĪmisi
John Johnson farm in Hiram, Ohio

Naʻe fai ha konifelenisi makehe ʻa e Siasí heni, ʻi he ʻapi ʻa Sione Sionisoní ʻi Hailame, ʻOhaiō, ʻi he konga kimuʻa ʻo Nōvema 1831 ke fakatahaʻi e ngaahi fakahā ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo teuteuʻi kinautolu ke paaki ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú (vakai, T&F 67, ʻuluʻi vahé).

Naʻe fakataumuʻa e Palōfitá ke fakakau ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú ha fakamoʻoni kuo hiki mei he kaumātuʻá ʻo fakahaaʻi e moʻoni ʻo e ngaahi fakahaá ʻi he founga tatau ne fakamoʻoni ai e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú mo e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Valú ki he moʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná. ʻI ha taimi ʻe taha ʻi he konifelenisí, naʻe fehuʻi ʻe Siosefa ki he kaumātuʻá pe “ko e hā ha fakamoʻoni ne nau loto-fiemālie ke tānaki ki he ngaahi fekau [ngaahi fakahā] ko ʻení ʻa ia ʻe vavé ni hono tufaki ki he māmaní” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, ed. Matthew C. Godfrey and others [2013], 97). Ko e toko lahi ʻi he kau tangatá ne nau “tuʻu hake mo pehē ne nau loto-fiemālie ke fakamoʻoniʻi ki he māmaní ne nau ʻilo ne maʻu [e ngaahi fakahaá] mei he ʻEikí” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 97). Ka neongo ia, naʻe teʻeki maʻu ʻe ha niʻihi ʻo e kaumātuʻá ha fakamoʻoni fakalaumālie pehē, pea naʻa nau veiveiua ke fakamoʻoni ne ʻomi e ngaahi fakahaá ʻi ha tataki fakalaumālie mei he ʻOtuá. Naʻe fakahaaʻi foki ʻe he niʻihi ʻo e kaumātuʻá ha ngaahi hohaʻa fekauʻaki mo e lea ne fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi fakahaá. ʻI he tali ki he ngaahi hohaʻa ko ʻení, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67

Ko e faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ne nau fehuʻia e lea ʻo e ngaahi fakahā ne fai ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67:5–9. “Ko e meʻa ʻoku māʻoniʻoní ʻoku ʻalu hifo ia mei ʻolunga, mei he Tamaí”

ʻOku ngalingali ne veiveiua ha niʻihi ʻo e kaumātuʻá fekauʻaki mo e tupuʻanga fakalangi ʻo e ngaahi fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá koeʻuhí ko e tōnounou ʻi hono fakaleá mo e faʻungá. Naʻe ʻikai ke ako ʻa Siosefa Sāmita, pea naʻe ʻikai lelei maʻu pē ʻene leá pe tohí. Ka neongo ia, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí e moʻoní ki Heʻene palōfitá mo fakangofua ia ke ne fakahaaʻi ia “ʻo fakatatau mo [ʻene] leá” (T&F 1:24). Naʻe poleʻi ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ne nau ongoʻi te nau lava ʻo lea lelei ange ʻi he Palōfitá ke nau fili e tangata poto taha ʻiate kinautolú ke ne fili e meʻa naʻá ne pehē ko e fakahā siʻisiʻi tahá pea tohi ha meʻa “tatau mo ia” (T&F 67:6). Naʻe tali e polé ʻe Uiliami E. Makalelini, ko ha faiako mālōlō.

ʻĪmisi
Joseph Smith Jr. Receiving Revelation, by Daniel A. Lewis

Ko e Maʻu Fakahā ʻa Siosefa Sāmita ko e Siʻí, tā ʻe Daniel Lewis. Naʻe fakaangaʻi ʻe he niʻihi ʻo e kaumātuʻá ʻa e fakalea ne fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene ngaahi fakahaá (vakai, T&F 67:4–9).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita e ola ʻo e feinga ʻa Uiliami ke hiki ha fakahaá ʻo pehē: “Naʻe feinga ʻa [Uiliami] E. Makalelini … ke tohi ha [fakahā] tatau mo ha taha ʻo e ngaahi fakahā ʻa e ʻEikí, ka naʻe ʻikai lava; ko ha fatongia fakamanavahē ia ke tohi ʻi he huafa ʻo e ʻEikí. Naʻe fakafoʻou e tui ʻa e kaumātuʻá mo kinautolu kotoa pē ne ʻi aí ki he kakato ʻo e ongoongoleleí ʻi heʻenau mamata ki he feinga taʻeʻaonga ko ʻeni ʻa ha tangata ke faʻifaʻitaki ki he lea ʻa Sīsū Kalaisí, pea ki he moʻoni ʻa e ngaahi fekaú mo e ngaahi fakahā ʻa ia kuo foaki ʻe he ʻEikí ki he siasí ʻo fakafou ʻi heʻeku ngāué; pea naʻe fakahā ʻe he kaumātuʻá ha loto fiemālie ke fai ha fakamoʻoni ki honau moʻoní ki he māmaní kotoa” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, peesi 162, josephsmithpapers.org).

Naʻe fakamoʻoni e ʻEikí ki he kaumātuʻá ko e ngaahi fakahaá ʻoku “ʻalu hifo ia mei ʻolunga” (T&F 67:9) mo fakahā ki he kaumātuʻá ne pau ke nau fakamoʻoni naʻe moʻoni e ngaahi fakahaá pe te nau malaʻia (vakai, T&F 67:8). Hili ʻene feinga taʻelava ke tohi ha fakahaá, naʻe fakamoʻoni e kau tangata ne fakataha aí ʻi ha fakamatala ko ha fakamoʻoni ki he ngaahi fakahaá. ʻOku fakakau e fakamoʻoni ko ʻení mo e hingoa ʻo e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he 1835, ʻi he talateu ʻo e ngaahi tatau kimuí ni mai ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e lea ʻo e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, vakai ki he fakamatala ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:24 ʻi he tohi lēsoni ko ʻení.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 67:10–14. “Fai atu ai pē ʻi he faʻa kātaki kae ʻoua ke fakahaohaoaʻi ʻa kimoutolu”

Kuo fakataipe ʻe he veili ʻo e temipalé ʻa e mavahe mei he ʻao ʻo e ʻEikí, ʻi he kuonga muʻá mo onopooni fakatouʻosi. Ne talaʻofa ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻa ne ʻi he konifelenisí kapau ʻe toʻo meiate kinautolu e loto-meheká mo e manavaheé pea nau loto-fakatōkilalo, ʻe toʻo leva e veili ʻi honau vahaʻá pea te nau mamata mo ʻiloʻi Ia (vakai, T&F 67:10). Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí kuo teʻeki mamata ha taha kiate Ia tukukehe ʻa kinautolu kuo “fakaakeʻi,” pe fakaivia fakalaumālie, ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá, koeʻuhí he ʻikai lava e “tangata fakakakano [fakamatelié]” ʻo nofo ʻi Hono ʻaó (T&F 67:11–12; vakai foki, Mōsese 1:11). Neongo naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ne ʻikai mateuteu feʻunga e kaumātuʻá ke nau maʻu ha tāpuaki nāunauʻia pehē ʻi he taimi ko iá, ka naʻá Ne poupouʻi kinautolu ke nau “fai atu ai pē ʻi he faʻa kātaki kae ʻoua ke fakahaohaoaʻi ʻa [kinautolu]” (T&F 67:13).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e fatongia ʻo e faʻa kātakí ʻi he hoko ʻo haohaoá ʻo pehē:

“Ka ʻikai ke tau faʻa kātaki, he ʻikai ke tau lava ʻo fakahōifua ki he ʻOtuá; he ʻikai ke tau hoko ʻo haohaoa. Ko e moʻoni, ko e faʻa kātakí ko ha founga fakamaʻa ia ʻokú ne fakaleleiʻi ʻa e mahinó, fakalahi ʻa e fiefiá, ʻai ke tuku taha ʻetau tokangá ʻi he ngāue ʻoku tau faí, pea ʻomi ʻa e ʻamanaki lelei ki he melinó. …

“… ʻOku ʻuhinga ʻa e faʻa kātakí ki he faʻa tatali mo e kātaki. ʻOku ʻuhinga ki haʻatau vilitaki ʻi hono fai ha meʻa pea fai e meʻa kotoa te tau lavá—ʻa e ngāué, ʻamanaki leleí, mo ngāue ʻaki e tuí; fua e faingataʻá ʻi he loto-toʻa, ʻo aʻu pē ki he tuai ʻene hoko ʻa e ngaahi holi ʻa hotau lotó. ʻOku ʻikai ko e faʻa kātakí ʻa e kātakí ʻataʻatā pē; ka ko hono kātakiʻi ke leleí! …

“Ko e faʻa kātakí ko ha ʻulungaanga faka-ʻOtua ia ʻoku lava ke ne fakamoʻui ʻa e laumālié, fakaava ʻa e ngaahi koloa ʻo e ʻiló mo e mahinó, pea liliu ʻa e kakai tangata mo fefine angamaheni pē ko ha kau māʻoniʻoni mo ha kau ʻāngelo. …

“Ko e faʻa kātakí ko ha founga ia ʻo e fakahaohaoaʻí. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, te mou maʻu ʻi hoʻomou faʻa kātakí ʻa homou laumālié [vakai, Luke 21:19]. Pe ko hono ngāue ʻaki hano liliu ʻe taha ʻo e lea faka-Kalisí, ʻi hoʻomou faʻa kātakí, ʻoku mou mapuleʻi kakato ʻa homou lotó [vakai, Luke 21:19]. ʻOku ʻuhinga ʻa e faʻa kātakí ki he nofomaʻu ʻi he tuí, ʻo ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha taimi ʻe niʻihi ʻoku tau tupulaki lahi taha pē ʻi heʻetau faʻa tatalí kae ʻikai ʻi he maʻu ʻo ha talí” (“Fai Atu Ai Pē ʻi he Faʻa Kātaki,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 57–59).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Lolotonga e konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Hailame ʻOhaioó, naʻe kole ʻe ʻOasoni Haiti, Luke S. Sionisoni, Laimani E. Sionisoni, mo Uiliami E. Makalelini ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne fakahā ange e finangalo ʻo e ʻEikí kiate kinautolú. Naʻe toki fakanofo ha kau tangata ʻe toko fā ki he tuʻunga ʻo e taulaʻeiki lahí, pea naʻe fakanofo ʻa Laimani E. Sionisoni ʻi ha taimi nounou pē mei ai. Naʻe manatu ʻa Uiliami kimui ange ʻi he taimi ne fakanofo ai ia ko ha taulaʻeiki lahí, “naʻe ʻikai mahino kiate ia e ngaahi fatongia ʻo e tuʻungá” (W. E. McLellan [sic], M. D., letter to D. H. Bays, May 24, 1870, in Saints’ Herald, Sept. 15, 1870, 553). Mahalo ne kau e taʻemaaʻusia ko ʻení ʻi ha taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ne kole ai ʻe he kau tangatá ki he Palōfitá ha fakahaá, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68

Ko hono fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí e ʻuhinga ʻo e folofolá, faleʻi ʻa kinautolu ne uiuiʻi ke malanga ʻaki e ongoongoleleí, fakahā e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e uiuiʻi ʻo e pīsopé, pea ʻoange ha ngaahi fakahinohino ki he Kāingalotu ʻi Saioné

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:1–4 “ʻI hono ueʻi … ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní”

Naʻe fai ʻe he ʻEikí ʻEne ngaahi fakahinohino ʻi he ngaahi vēsí ni kia ʻOasoni Haiti mo kinautolu kotoa pē ne fakanofo “ki he lakanga fakataulaʻeikí ni” (T&F 68:2), ʻa ia ʻoku ngalingali ʻuhinga ia ki he tuʻunga ʻo e taulaʻeiki lahí ka naʻe ui kimuʻa ko e lakanga fakataulaʻeiki maʻolungá. Naʻe toki fakanofo ʻa ʻOasoni mo ha niʻihi kehe ki he tuʻunga ko ʻení. ʻI he taimi ʻo e fakahā ko ʻení, ko e tuʻunga ʻo e taulaʻeiki lahí ʻa e tuʻunga maʻolunga taha ʻi he Siasí, makehe mei he ngaahi tuʻunga ʻo e Kaumātuʻa ʻUluakí mo e Uá ʻa ia ko ha kau ʻAposetolo foki ia kuo fili; pea toki fokotuʻu kimui ange ai e ngaahi tuʻunga pule ʻi he lakanga fakataulaʻeikí. Ko ia ai, mahalo ne ʻikai fakataumuʻa e fakahinohino ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:3–4 ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí fakalūkufua ka kiate kinautolu ne fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeiki maʻolungá pe tuʻunga ʻo e taulaʻeiki lahí. Naʻe maʻu ʻe he kau tamaioʻeiki ko ʻeni ʻa e ʻEikí ʻa e fatongia ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ʻi he Laumālié, pea naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻe hoko e ngaahi lea te nau lea ʻaki “ʻi hono ueʻi ʻa kinautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní” ko Hono finangaló, folofolá, mo e leʻó, pea maʻu ʻa e mālohi ke taki e kakaí ki he fakamoʻuí (T&F 68:4). Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake (1871–1961) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻa e founga ʻoku maʻu ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fatongiá ni he taimi ní:

“ʻI he fakalau ʻa e taʻú, kuo fai ha fakaʻuhinga lahi ange ki he [T&F 68:4.] …

“ʻI he fakakaukau ki he palopalema ʻoku kaunga ki hení, ʻoku totonu ke [tau] manatuʻi kuo vahe ha niʻihi ʻo e kau Taki Maʻolungá [ʻuhinga ki he kau ʻAposetoló] ki ha uiuiʻi makehe; ʻoku nau maʻu ha meʻafoaki makehe; ʻoku hikinimaʻi kinautolu ko e kau palōfita, kau tangata kikite, mo e kau tangata maʻu fakahā, ʻa ia ʻoku ʻoange ai kiate kinautolu ha fakakoloa fakalaumālie makehe fekauʻaki mo ʻenau akoʻi ʻa e kakaí. ʻOku nau maʻu ʻa e totonu, mālohi, pea mo e mafai ke fakahā ʻa e fakakaukau mo e finangalo ʻo e ʻOtuá ki Hono kakaí, ʻi he malumalu ʻo e mālohi mo e mafai fakalūkufua ʻo e Palesiteni ʻo e Siasí. ʻOku ʻikai foaki ki he toenga ʻo e Kau Taki Māʻolungá ʻa e fakakoloa fakalaumālie makehé ni. …

“… Ko e Palesiteni pē ʻo e Siasí, ʻa e Taulaʻeiki Lahi Pulé, ʻoku hikinimaʻi ko e Palōfita, Tangata Kikite, mo e Tangata maʻu Fakahā maʻá e Siasí, pea ko ia tokotaha pē ʻokú ne maʻu e totonu ke maʻu e ngaahi fakahā ki he Siasí, pe ʻoku foʻou pe ko ha fakatonutonu, pe fai ha ngaahi fakaʻuhinga kuo fakamafaiʻi ki he ngaahi folofolá ʻa ia ʻoku tuʻupau ʻi he Siasí, pe liliu ʻi ha faʻahinga founga e ngaahi tokāteline lolotonga ʻo e Siasí” (“When Are Church Leaders’ Words Entitled to Claim of Scripture?” Church News, July 31, 1954, 9–10).

Naʻe vahevahe ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e sīpinga ko ʻeni ki he founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai e tefitoʻi moʻoni ne akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:4 ki he konifelenisi lahí ʻo pehē: “ʻOku ou kole atu ke mou fakakaukau he ngaahi ʻaho ka hoko maí, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi pōpoaki kuo mou fanongoá, ka ki he fakaofo moʻoni ʻo e konifelenisi lahí—ʻa e meʻa ʻoku tau tui ʻa kitautolu Kāingalotu ʻo e Siasí ko e ʻuhinga ʻo e konifelenisí pea mo e meʻa ʻoku tau fakaafeʻi e māmaní ke nau fanongo mo vakai ki aí. ʻOku tau fakamoʻoni ki he puleʻanga, faʻahinga mo e lea pea mo e kakai kotoa pē, ko e naʻinaʻi kuo mou fanongoa ʻi hotau taimí mo hotau kuongá, ʻoku fai ia ʻo fakatatau mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻko e fakakaukau ʻa e ʻEikí, … ko e folofola ʻa e ʻEikí, … ko e leʻo ʻo e ʻEikí, pea mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí’ [T&F 68:4]” (“Ko Ha Fuka ki he Ngaahi Puleʻangá,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 111).

Naʻe fakamahinoʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e taimi mo e founga ʻoku fakahā mai ai ʻe he ʻEikí ʻEne folofolá ʻo fakafou ʻi Heʻene kau palōfitá ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai fie maʻu ke hoko e lea kotoa pē ʻoku fai ʻe ha taki faka-Siasi, ʻo tatau pē he kuo hilí pe lolotongá, ko ha tokāteline. ʻOku angamaheni ʻaki pē ʻi he Siasí ʻa e mahino ko ia ka lea ha taki ʻi ha meʻa ʻoku hoko, ʻokú ne faʻa fakafofongaʻi pē ʻe ia ha fakakaukau fakafoʻituitui naʻe fakakaukauʻi fakalelei, ka naʻe ʻikai ʻuhinga ia ko ha meʻa pau pe haʻisia fakakātoa ki ai ʻa e Siasí. Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘ʻoku toki palōfita pē ha palōfita he taimi [ʻoku] anga fakapalōfita aí’ [ʻi he History of the Church, 5:265]. Naʻe pehē ʻe Palesiteni [J. Lūpeni] Kalake: …

“‘… ʻE ʻilo ʻe he Siasí ʻi he fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he kāingalotú, pe naʻe “ueʻi ʻa e kau takí ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní” ʻi heʻenau fakahā ʻenau fakakaukaú, pea ʻe fakahaaʻi ʻa e ʻilo ko iá ʻi hono taimi totonu’ [J. Reuben Clark Jr., ‘When Are Church Leaders’ Words Entitled to Claim of Scripture?’ Church News, July 31, 1954, 10]” (“Ko e Tokāteline ʻo Kalaisí,” Ensign or Liahona, Mē 2012, 88–89).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus and disciples walking on a road

“Ke mou fiefia, pea ʻoua ʻe manavahē, he ko au ko e ʻEikí ʻoku ou ʻiate kimoutolu, pea te u tuʻu ʻi homou tafaʻakí” (T&F 68:6).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:14–21. Ko e lakanga ʻo e pīsopé mo e hako ʻo ʻĒloné

ʻI he taimi ne ʻomi ai e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68, ko ʻEtuate Pātilisi pē ʻa e pīsope ʻi he Siasí. Ka neongo ia, naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻe hokosia ʻa e taimi te Ne ui ai “ha kau pīsope kehe” (T&F 68:14). Hili ha māhina ʻe taha mei ai, ʻi he ʻaho 4 ʻo Tīsema 1831, naʻe uiuiʻi ai ʻe he ʻEikí ʻa Niueli K. Uitenī ke ne hoko ko ha pīsope maʻa ʻOhaiō (vakai, T&F 72:1–8). Naʻe pau ke hoko ʻa kinautolu ne uiuiʻi ke hoko ko ha kau pīsopé ko ha kau taulaʻeiki lahi lelei, kuo uiuiʻi pea fokotuʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí. Ka neongo ia, naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ʻoku maʻu ʻe he ʻuluaki ngaahi foha ʻo e hako totonu ʻo ʻĒloné ha totonu ki he lakangá ni ʻo fakafou ʻi he hakó ʻo kapau ʻe uiuiʻi, ʻilo ʻoku moʻui taau, pea fakanofo ʻe he Kau Palesitenisī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻolungá (ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí). Naʻe hoko ʻa ʻĒlone, ko e tokoua ʻo Mōsesé, ko e taulaʻeiki lahi pule ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi he kuonga muʻá. ʻI ʻIsileli he kuonga muʻá, ko e hako pē ʻo ʻĒloné ne nau lava ʻo maʻu e tuʻunga ʻo e taulaʻeikí, pea naʻe fili e taulaʻeiki lahí mei he ʻuluaki fānau ʻo hono hakó.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻoku ʻuhinga e fakamatala ki he hako ʻo ʻĒloné ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:15–21 ki he lakanga ʻo e Pīsope Pule ʻo e Siasí: “ʻOku ʻuhinga pē ʻeni ki he tokotaha ʻokú ne puleʻi ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻOku ʻikai haʻane kaunga ki he kau pīsope ʻo e ngaahi uōtí. ʻIkai ngata aí, kuo pau ke fili ha taha pehē ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluaki ʻo e Siasí mo tali hono paní mo hono fakanofó ʻi honau nimá. … ʻI he ʻikai maʻu e ʻilo kau ki ha hako peheé, ʻe lava ʻe ha taulaʻeiki lahi pē kuo fili ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ʻo maʻu e lakanga ʻo e Pīsope Pulé” (Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1956], 3:92–93; vakai foki, T&F 107:13–16, 69–83).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:25–28. “Kapau ʻoku maʻu ha fānau ʻe ha ongomātuʻa ʻi Saione pe ʻi ha taha ʻo hono ngaahi siteikí”

Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻoku maʻu ʻe he mātuʻa ʻi he Siasí ʻa e fatongia ke akoʻi ʻenau fānaú ke mahino kiate kinautolu e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí (vakai, T&F 68:25). ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he akoʻi ʻe he mātuʻá ke mahino ki heʻenau fānaú e tokāteliné, ka ke nau vakai foki ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí pea “ʻaʻeva ʻi he angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí” (T&F 68:28). ʻOku kau heni hono akoʻi ʻenau fānaú ke nau lotú, tauhi e ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní, mo fakaʻehiʻehi mei he nofo noá (vakai, T&F 68:28–31).

Naʻe ʻomi ʻe Misa Tati R. Kalisitā ʻo e Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Lautohi Faka-Sāpaté, ha fakakaukau lahi ange ki he fatongia ʻo e mātuʻá ke akoʻi ki heʻenau fānaú e ongoongoleleí ʻo pehē: “ʻI hotau fatongia ko e mātuʻá ʻoku tau hoko ai ko e kau faiako mahuʻinga taha ʻo e ongoongoleleí mo e faʻifaʻitakiʻanga ki heʻetau fānaú—ʻoku ʻikai ko e pīsopé, Lautohi Faka-Sāpaté, Kau Finemuí pe Kau Talavoú, ka ko e mātuʻá. ʻI heʻetau hoko ko ʻenau kau faiako mahuʻinga taha ʻo e ongoongoleleí, te tau lava ʻo akoʻi kiate kinautolu ʻa e mālohi mo e moʻoni ʻo e Fakaleleí—ko hai kinautolu mo e taumuʻa fakalangí—pea ʻi hono fai iá ʻoku ʻoange ai kiate kinautolu ha fakavaʻe mālohi ke nau langa ai. ʻI hono fakaʻosí, ko e ʻapí ʻa e ʻātakai lelei taha ki hono akoʻi ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí” (“Mātuʻá: Tefitoʻi Kau Faiako ʻo e Ongoongoleleí ki Heʻenau Fānaú,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 32–33).

ʻĪmisi
a father teaching his son the gospel

ʻOku fekauʻi e mātuʻá ke nau “akoʻi … ʻenau fānaú ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻi he angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí” (T&F 68:28).

Naʻe fakatokanga ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ki he mātuʻá fekauʻaki mo e fakatuʻutāmaki fakalaumālie ʻa e ʻikai akoʻi ki heʻenau fānaú e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí:

“Kuó u fanongo ki ha pehē ʻe ha ngaahi mātuʻa tokosiʻi ʻoku ʻikai te nau loto ke fakamālohiʻi e ongoongoleleí ki heʻenau fānaú, ka ʻoku nau loto tokua ke fai pē ʻenau fakakaukaú ki he meʻa ko ia te nau tui mo muimui ki aí. ʻOku nau pehē ʻoku nau tuku e fānaú ke ngāue ʻaki ʻenau tauʻatāina ke filí. Ko e meʻa ʻoku ʻikai ke nau manatuʻí, ʻoku fie maʻu ʻa e ʻilo ki he tuʻunga totonu ʻo e ngaahi meʻá, kae lava ke fakaʻaongaʻi fakapotopoto ʻa e tauʻatāina ke filí (vakai, T&F 93:24). Ko ʻene ʻikai pē, ʻe faingataʻa ke tau ʻamanaki atu ʻe maʻu ʻe he toʻu tupú ha mahino mo vakavakaiʻi e ngaahi fili ʻoku nau fehangahangai mo iá. ʻOku totonu ke fakakaukau e ngaahi mātuʻá ki he founga ʻoku oolo atu ai e tēvoló ki heʻenau fānaú. ʻOku ʻikai tuʻuaki ʻe he Tēvoló mo hono kau muimuí e moʻoní, ka ʻoku nau taukaveʻi ʻa e angahalá mo e siokitá ʻi ha ngaahi founga kehekehe.

“Ko hono moʻoní, ko ʻetau feinga ko ia ke ʻoua te tau kau ki ha tafaʻaki ʻi he ongoongoleleí, ʻoku tau fakafisingaʻi ai e ʻOtuá mo Hono mafaí. Kapau ʻoku tau fie maʻu ke mahino ki heʻetau fānaú ʻa e ngaahi fili ʻo e moʻuí, pea ke nau lava ʻo fakakaukau maʻanautolu, kuo pau ke tau fakamoʻoniʻi Ia mo ʻEne tokaimaʻanangá” (“Mapuleʻi ʻo e Angamaʻá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 107).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:25 “ʻE ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻá ʻa e angahalá”

ʻOku mahuʻinga ke manatuʻi ʻoku fakaʻaongaʻi e foʻi lea angahala (ki he toko taha) ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 68:25, kae ʻikai ko e foʻi lea ngaahi angahala. ʻOku ʻikai ʻuhinga ia ki he ngaahi angahala ʻe ala fakahoko ʻe he fānaú ka ko e angahala hono ʻikai akoʻi ʻe he mātuʻá ʻa e tokāteline ʻo e puleʻangá ki heʻenau fānaú. ʻE lava ke fakatupu ʻe he maʻuhala ʻo e vēsí ni ke ongoʻi hala ʻe ha mātuʻa ʻe niʻihi ʻe ʻekeʻi meiate kinautolu e ngaahi angahala ʻa ʻenau fānaú. Ko ia ai, ʻoku tukuakiʻi ʻe he mātuʻa ʻe niʻihi kinautolu koeʻuhí ko e ngaahi fili hala ʻa ʻenau fānaú, neongo naʻa nau akoʻi faivelenga kinautolu ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni tonú.

Naʻe fai ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā (1907–1995) ʻa e faleʻi fakafiemālie ko ʻení kiate kinautolu te nau ala ongoʻi ʻoku ʻikai ko ha mātuʻa lavameʻa kinautolu koeʻuhí ko ha foha kuo hē:

“Ko e mātuʻa leleí ko ha taha ʻokú ne ʻofaʻi, feilaulau, tauhi, akoʻi, mo tokoni ki he ngaahi fie maʻu haʻane fānau. Kapau kuó ke fai kotoa ʻa e ngaahi meʻá ni kae kei talangataʻa pē hoʻo kiʻi tamasiʻí pe fakakina pe anga fakamāmani, ʻe kei malava pē ko ha mātuʻa lelei koe. …

“… ʻOua ʻe mole hoʻo ʻamanakí ʻi ha kiʻi tamasiʻi pe taʻahine kuo hē. Kuo tokolahi ha niʻihi naʻe hangē kuo nau hē ʻaupitó, kuo nau foki mai. Kuo pau ke tau faʻa lotu, pea kapau ʻe lava, ʻai ke ʻilo ʻe heʻetau fānaú ʻetau ʻofá mo e tokangá. …

“ʻOku ʻikai totonu ke tau teitei tuku ʻa Sētane ke ne kākaaʻi kitautolu ʻo pehē kuo taʻeʻaonga kotoa. Tau laukau ʻaki ʻa e ngaahi meʻa lelei mo totonu kuo tau fakahokó; fakasītuʻaʻi pea tekeʻi mei heʻetau moʻuí ʻa e ngaahi meʻa ko ē ʻoku halá; fekumi ki he ʻEikí ke maʻu ha fakamolemole, ivi, fakafiemālie; pea hoko atu” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hauati W. Hanitā [2015], 249–50).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he konga kimui ʻo ʻOkatopa pe konga kimuʻa ʻo Nōvema 1831, naʻe vahe ai kia ʻŌliva Kautele ke ne ʻave e tohi ʻo e ngaahi fakahā kuo maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ki Tauʻatāina Mīsuli. Ke paaki ai e ngaahi fakahaá ʻe Uiliami W. Felipisi ʻi hono ʻōfisi pākí. Naʻe toe vahe foki kia ʻŌliva ke ne ʻalu mo e paʻanga ne foaki ki hono fokotuʻu ʻo Saioné. Ke tokoni ke malu e tohí mo e paʻangá, naʻe tuʻutuʻuni ai ʻoku totonu ke ʻi ai hano kaungā-fononga. ʻI he ʻaho 11 ʻo Nōvema 1831, naʻe ʻomi ai ʻe he ʻEikí e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69, ʻa ia naʻá Ne fokotuʻu ai ʻa Sione Uitemā ke na ō mo ʻŌliva Kautele ki Mīsuli. ʻI he taimi ne maʻu ai e fakahā ko ʻení, naʻe hoko ʻa Sione Uitemā ko e faihisitōlia mo e tauhi lekooti ʻa e Siasí (vakai, T&F 47:1–3).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69

Ko e fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sione Uitemā ke na ō mo ʻŌliva Kautele ki Mīsuli pea hokohoko atu hono ngaahi fatongia ko e faihisitōlia ʻo e Siasí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 69:3–8 “Fai tohi mo hiki ha hisitōlia ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē”

ʻI Māʻasi ʻo e 1831, naʻe uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sione Uitemā ke ne “tauhi … ha hisitōlia” ʻo e Siasí mo tokoni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻaki ʻene tohi maʻana (T&F 47:1). Naʻe fenāpasi e uiuiʻi ko ʻení mo e faleʻi ʻa e ʻEikí kimuʻá “ʻe tauhi ha lekooti ʻiate kimoutolu” (T&F 21:1). Naʻe toe fakamamafaʻi ʻe he ʻEikí kia Sione Uitemā ʻa hono fatongia ke lekooti e hisitōlia ʻo e Siasí ʻaki hono tānaki mo lekooti e “ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē” naʻe hoko ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotú (T&F 69:3). Ko e taumuʻa hono tauhi ha hisitōlia peheé “ʻe ʻaonga ki he siasí, pea ki he ngaahi toʻu tangata tupu haké” (T&F 69:8).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Naʻe tala-kae-tohi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70 ʻi he lolotonga pe ʻosi ʻa ha konifelenisi naʻe fai ʻi Hailame, ʻOhaiō ʻi he ʻaho 12 ʻo Nōvema 1831. Ko e fakaʻosinga ʻeni ʻo e ngaahi konifelenisi makehe ʻe fā naʻe fai ʻi he ʻaho 1–12 ʻo Nōvemá. Lolotonga e ongo uike ko ʻení, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo ha niʻihi kehe ha konga lahi honau taimí ʻi hono toe vakaiʻi e ngaahi fakahā kuo maʻu ʻe he Palōfitá pea teuteu ki hono pulusi kinautolú. ʻI he konifelenisi fakaʻosi ko ʻení, naʻe tali ʻe he niʻihi ne ʻi aí ha taumuʻa ʻo fakahā ai “ʻoku mahuʻinga [ʻa e ngaahi fakahaá] ki he Siasí ʻi he ngaahi koloa ʻo e Māmaní fakakātoa” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 138). Naʻe fakahā foki ʻe he Palōfitá ʻi he konifelenisí ni, ʻa e ngaahi tokoni ne fai ʻe he kau tangata tokolahi ne ngāue mo ia ʻi he kamataʻangá ke ʻomi e ngaahi tohi toputapu kuo fai ʻe he ʻEikí. Naʻe tali ʻi he konifelenisí ha fokotuʻu ke totongi mei he fakatau atu ʻo e ngaahi pulusingá, ʻa e ngaahi fāmili ko ia ne līʻoa honau taimí ki hono teuteu mo pulusi ʻo e ngaahi fakahaá.

Ne fili ʻe he kaumātuʻá ʻa Siosefa Sāmita ko e Siʻi, ʻŌliva Kautele, Sione Uitemā, mo Sitenei Likitoni ke “fokotuʻu ke nau tokangaʻi [e ngaahi fakahaá] ʻo fakatatau ki he Ngaahi Fono ʻa e Siasí [mo e] ngaahi fekau ʻa e ʻEikí” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 138). ʻOku pehē ʻi ha hisitōlia kimui ange naʻe maʻu ʻe he Palōfitá e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70 ko ha tali ki ha fehuʻi. Naʻe fakangofua ʻe he ʻEikí ʻi he fakahaá ni ʻa e fili ke fokotuʻu ha niʻihi fakafoʻituitui ke nau tokangaʻi e pulusi ʻo e ngaahi fakahaá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70

ʻOku fokotuʻu ʻe he ʻEikí ha kau tangata ʻe toko ono ke nau hoko ko ha kau tauhi ki Heʻene ngaahi fakahaá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70:3–8 “Ko e kau tauhi ki he ngaahi fakahā mo e ngaahi fekau”

ʻI he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 70, naʻe uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi mo Uiliami W. Felipisi ke na kau mo ha kau tangata ʻe toko fā ne fokotuʻu kimuʻa ko e kau tauhi ʻo e ngaahi fakahaá. Naʻe ʻikai fatongia ʻaki ʻe he kau tauhí ni ʻa hono pulusi ʻo e ngaahi fakahaá ka ki hono tokangaʻi ʻo e paʻanga hū mai ne maʻu mei he fakatau atu ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Naʻe fekauʻi kinautolu ʻe he ʻEikí ke fakaʻaongaʻi e paʻanga hulú ke tokonaki maʻa honau ngaahi fāmilí mo fakatapui e toengá ki he faletukuʻanga koloa ʻa e ʻEikí ke ʻaonga ki he kakai ʻi Saioné. Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEikí e lakanga tauhi ne fakatahaʻi ko ʻení ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fono ʻo e fakatapuí.

ʻI Māʻasi 1832, naʻe fakahinohinoʻi ai ʻe ha fakahā e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, Sitenei Likitoni, mo Niueli K. Uitenī ke nau fokotuʻu e “Tafaʻaki faka-Tohi mo e Falekoloa” ʻo e Siasí (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, 198; ne fakatonutonu ʻa e sipelá). Ko hono olá, naʻe kau e kau tauhi ʻo e ngaahi fuakavá mo e kau pīsope ʻo e Siasí mo kinautolu ʻoku nau tokangaʻi e ngaahi falekoloá, ʻi he meʻa ʻe ui ko e Kautaha Uouangatahá (vakai ki he ʻuluʻi vahe ki he T&F 78 mo e 82). Ko e kau tangata ʻe toko ono ne fokotuʻu ke nau tokangaʻi e ngaahi ngāue paaki ʻa e Siasí, ne nau fokotuʻu ha vaʻa ʻo e Kautaha Uouangatahá naʻe ui ko e Tafaʻaki faka-Tohí. ʻIkai ngata pē ʻi he Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú, naʻe ʻi ai ha ngaahi naunau kehe ʻa e Tafaʻaki faka-Tohí ke pulusi ʻa ia ko e himi ʻa e Siasí, tohi ʻa e fānaú, Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Tohi Tapú, mo e ngaahi nusipepa ʻa e Siasí.

Paaki