‘Inisititiuti
Vahe 8: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19


Vahe 8

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he fakaʻosiʻosi hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi Sune 1829, naʻe totongi ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Māteni Hālisi ʻa e tokotaha paaki ko ʻEkipeti B. Kalanitini ke ne paaki ha tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná naʻe feʻunga mo e $3,000. Ka neongo iá, naʻe ʻikai kamata ʻe Kalanitini ʻa e pākí kae ʻoua kuo fakapapauʻi ange ʻa e totongi ki he ngāué, ko ia naʻe fai ai ʻe Māteni Hālisi ha aleapau ke ne totongi e pākí ʻaki hano tuku nō ha konga ʻo ʻene fāmá. Hili ha taimi mei he ʻuluaki aleapaú, naʻe hohaʻa ʻa Māteni Hālisi ki hono tuku nō ʻene fāmá. ʻI he fakahā ko ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19, ʻa ia ʻoku ngalingali ne maʻu ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829, naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi ke “foaki ha konga ʻo [ʻene] koloá … [pea] totongi ʻa e moʻua kuó [ne] alea ki ai mo e tangata faipākí” (T&F 19:34–35). Naʻe fakahā foki ʻe he ʻEikí ha ngaahi moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo ʻEne feilaulau fakaleleí pea akoʻi fekauʻaki mo e fakatomalá.

Konga kimuʻa ʻo Sune 1829 Naʻe aleaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Māteni Hālisi ke pulusi ʻe ʻEkipeti Kalanitini ha tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

1 Siulai, 1829Naʻe fakaʻosi ʻe Siosefa Sāmita hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19.

25 ʻo ʻAokosi, 1829Naʻe nō atu ʻe Māteni Hālisi ʻene fāmá ʻi ha mahuʻinga ko e $3,000 ke totongi ʻaki hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

26 ʻo Māʻasi, 1830Naʻe ʻatā ke fakatau atu ha ngaahi tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

Naʻe ʻaʻahi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Māteni Hālisi ʻi ha taimi ʻi Sune 1829, ki ha ngaahi feituʻu faiʻanga paaki ʻi Palemaila mo Lōsesitā, Niu ʻIoke, ʻo fakaʻamu ke aleaʻi ha taha ke ne paaki e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe taʻu 23 ʻa ʻEkipeti B. Kalanitini ʻi heʻene hoko ko e pule, ʻētita, mo e fai pulusi ʻo e nusipepa Wayne Sentinel ʻi Palemaila, Niu ʻIoké, ʻi he taimi naʻe kole ange ai ke paaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne tomuʻa fakaʻikaiʻi ia koeʻuhí ko ha ngaahi fakafepaki mālohi ʻi he ʻēlia Palemailá kia Siosefa Sāmita. ʻI he taimi naʻe kole tuʻo ua ai kia Kalanitiní, naʻe kole ange ʻe Māteni Hālisi ke tuku nō ʻene fāmá ke maluʻi ʻaki e ngaahi fakamole ki he pulusí. Naʻe feʻunga e totongi ʻa Kalanitini ki hono pulusi e tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo ha $3,000.

Naʻe fakahū ʻe Siosefa ha tohi kole ke maʻu ha mafai ke pulusi ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻi he ʻaho 11 ʻo Sune, 1829. Hili e kakato hono liliu e Tohi ʻa Molomoná ʻi he ʻaho 1 nai ʻo Siulai, 1829, naʻe kamata ke hiki ʻe Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ha tatau ʻo e ʻū lauʻi pēsí ke ʻoua naʻa toe hoko e palopalema tatau mo ia naʻe hoko ki he ʻū lauʻi peesi ʻe 116. Ke maluʻi ʻa e ʻū lauʻi peesi kuo liliú, ko ha ʻū lauʻi peesi pē ʻe niʻihi naʻe ʻave fakakongokonga, ke pākí.

Neongo naʻe ʻosi loto ʻa Māteni Hālisi ki he totongi maluʻí, ka naʻe pehē ʻe Kalanitini he ʻikai te ne fakatau ʻe ia ha nāunau paaki foʻou pe kamata e pākí kae ʻoua kuo fakapapauʻi ange ʻa e aleapaú. ʻE aʻu ia ki ha tuʻunga ʻe ngali mole kotoa e kelekele ʻo Mātení kae lava ke fakapapauʻi ʻa e totongí. ʻOku pehē naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19 ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829, ʻo ne maʻu ai ʻa e loto-falala ke fakahoko pē ʻa e aleapaú. (Fakatokangaʻi ange: ʻOku hā ʻi he ngaahi pulusinga kimuʻa ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e ʻaho ʻo e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19 ko e Māʻasi ʻo e 1830. ʻOku pehē ʻe ha fakatotolo kimuí ni hangē naʻe maʻu ʻa e fakahaá ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829. ʻOku ʻasi ʻa e ʻaho ko ʻení ʻi he pulusinga 2013 ʻo e folofolá pea ʻi he vahe ko ʻení.) ʻI he ʻaho 25 ʻo ʻAokosi, 1829, naʻe tuku nō ʻe Māteni Hālisi hono kelekelé kia Kalanitini ko ha totongi ʻo e pulusí (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, ed. Michael Hubbard MacKay and others [2013], 86–89). “ʻI heʻene fai iá, naʻá ne fakapapauʻi ai hono tuʻunga ko e tokotaha poupou fakapaʻanga mahuʻinga taha ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná kae pehē ki he kamataʻanga ʻo e Siasí. Naʻe ʻikai mo ha toe taha ʻi he ngaahi kaungāmeʻa kei talavou mo masiva ange ʻo Siosefa Sāmitá te ne lava ʻo fakahoko ʻa e tokoni mahuʻinga ko ʻení” (Matthew McBride, “The Contributions of Martin Harris,” ʻi he Revelations in Context, ed. Matthew McBride and James Goldberg [2016], 8, see also history.lds.org).

Naʻe kamata leva e ngāue ʻa Kalanitini mo hono tokoni ko Sione H. Kilipatí ki he pākí. ʻI he Māʻasi 1830, naʻe ʻatā ha ngaahi tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ke fakatau.

ʻĪmisi
Mape Fika 4: Palemaila-Manisesitā, Niu ʻIoke 1820–31

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:1–20

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí ʻo fakamatalaʻi ha ngaahi nunuʻa ʻo e ʻikai fakatomalá mo fakamatalaʻi ʻEne mamahi koeʻuhí ko e angahalá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:2–3. “Kuó u fakahoko mo fakaʻosi ʻa e finangalo … [ʻa e] Tamaí”

Kuo talangofua maʻu pē ʻa Sīsū Kalaisi ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē. ʻI he Fakataha Alēlea ʻi Langí, ʻi he taimi naʻe fehuʻi ai ʻe he Tamaí pe ko hai te Ne fekauʻi mai ke huhuʻi ʻEne fānaú, naʻe fakahā ʻe Sīsū Kalaisi ʻo pehē, “ʻE Tamai, ke fai pē ʻa ho finangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e lāngilangí ʻo taʻengata” (Mōsese 4:2). Naʻe fakamoʻoni e Fakamoʻuí ki he taumuʻa ʻo Hono misiona fakamatelié ʻi he taimi naʻá Ne akoʻi ai ʻEne kau ākongá ʻo pehē, “Naʻe ʻikai te u ʻalu hifo mei he langí ke fai hoku loto ʻoʻokú, ka ko e finangalo ʻo ia naʻá ne fekauʻi aú” (Sione 6:38). ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:2, ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “kuó u fakahoko mo fakaʻosi ʻa e finangalo ʻo ia ʻa ia ʻoku ʻaʻana aú” ki hono fakakakato e misiona fakamatelie ʻo e Fakamoʻuí, kae tautautefito ki Heʻene feilaulau Fakaleleí. ʻI he momeniti fakaʻosi ʻo e mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he funga kolosí, ʻi Heʻene fakakakato e tuʻutuʻuni taʻengata ʻo e fakamaau totonu ki he ngaahi angahala ʻo e māmaní, naʻá Ne tautapa ʻo pehē, “Tamai, kuo ʻosi, kuo fai ho finangaló, peá [Ne] tuku hake [Hono] laumālié (Joseph Smith Translation, Matthew 27:54). Hili e toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí, naʻá Ne fakafeʻiloaki Ia ki he kakai Nīfaí ʻo Ne fakahā, “Kuó u inu mei he ipu kona ko ia naʻe tuku ʻe he Tamaí kiate aú, pea kuó u fakaongoongoleleiʻi ʻa e Tamaí ʻi heʻeku toʻo kiate au ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní, ʻa ia kuó u fai ai ʻa e meʻa kotoa pē kuo finangalo ʻa e Tamaí ke u fai talu mei he kamataʻangá” (3 Nīfai 11:11).

Naʻe tupu mei he afeitaulalo haohaoa ko ʻeni ki he Tamai Hēvaní ʻa hono maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi kotoa pē—ʻo kau ai mo e mālohi ke fakaʻauha ʻa Sētane mo e kovi kotoa pē ʻi he fakaʻosinga ʻo e māmaní. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻĒselā Tafu Penisoni (1899–1994) ʻa e founga naʻe maʻu ai ʻe Sīsū Kalaisi ha mālohi ʻi Heʻene fakakakato e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní: “Naʻe pau ke talangofua kakato ʻa Sīsū ki he ngaahi fono kotoa ʻa e ʻOtuá kae lava ʻo hoko ko e Huhuʻi ʻo e fānau kotoa ʻa ʻetau Tamaí. Naʻe tupulaki Ia ‘mei he ʻaloʻofa ki he ʻaloʻofa, kae ʻoua kuó Ne maʻu ʻa e kakato’ ʻo e mālohi ʻo e Tamaí, ʻi Heʻene fakamoʻulaloaʻi ʻe Ia ʻa Ia ki he finangalo ʻo e Tamaí. Ko ia naʻá Ne maʻu ai ʻa e ‘mālohi kotoa pē, ʻi he langí pea ʻi he māmaní.’ (T&F 93:13, 17.)” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: ʻEselā Tafu Penisoni [2014], 109).

ʻĪmisi
Divine Redeemer

Ko e Huhuʻi Fakalangí, tā fakatātaaʻi ʻe Simon Dewey

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:3. ʻE fakamaauʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāué

ʻOku akoʻi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e talangofuá ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ia. Ko e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku fili ke talangofuá ʻoku hoko ia ʻi he lolotongá ni mo e taʻengatá fakatouʻosi. ʻOku fakatupu ʻe he talangataʻá ha mole ʻo e ngaahi tāpuakí mei ha taha pea ʻomi ha tautea pea iku ʻo mole mo e Laumālié. ʻE fakamaauʻi e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué, pe ko ʻenau feinga ke talangofuá. ʻOku ʻuhinga ʻa e “ʻaho lahi fakamui ʻo e fakamāú” (T&F 19:3) ki he Fakamaau Fakaʻosí, ʻa ia ʻe hoko ʻi he fakaʻosinga ʻo e Nofotuʻí.

Naʻe fakamahinoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e founga ʻoku tākiekina ai heʻetau ngaahi ngāué ʻa e founga ʻe fakamaauʻi ai kitautolú:

“ʻOku lahi e ngaahi folofola ʻi he Tohi Tapú mo e tohi folofola ʻi he kuonga ní ʻoku lave ki ha fakamaau fakaʻosi ʻa ia ʻe fakapaleʻi ai ʻa e kakai kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi ngāué pe holi ʻa honau lotó. Ka ʻoku ʻi ai mo ha ngaahi folofola kehe ʻoku tānaki mai ki ai ʻaki ʻenau lave ki hono fakamāuʻi kitautolu ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻunga kuo tau aʻusiá. …

“… Ko e Fakamaau Fakaʻosí ʻoku ʻikai ko hano fakafuofuaʻi pē ia ʻo e fakakātoa ʻo ʻetau ngāue leleí mo e ngāue koví—ʻo e meʻa kuo tau faí. Ko hano fakahaaʻi ia ʻo e ola aofangatuku ʻo ʻetau ngāué mo e fakakaukaú—ʻa e meʻa kuo tau hoko ki aí. ʻOku ʻikai feʻunga ki ha taha ke ne fakahoko pē e ngāué. Ko e ngaahi fekaú, ouaú, mo e fuakava ʻo e ongoongoleleí ʻoku ʻikai ko ha lisi ia ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke fakahū ki ha ʻakauni fakalangi. Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko ha palani ia ʻokú ne fakahaaʻi mai kiate kitautolu ʻa e founga ke tau aʻusia ai e tuʻunga ʻoku finangalo ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke tau aʻusiá” (“The Challenge to Become,”Ensign, Nov. 2000, 32).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:4–12. Ko e tautea lauikuonga mo taʻengatá

ʻI he lau ki he fakamaau ʻe fai kiate kinautolu ʻoku fili ke ʻoua ʻe fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá, ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻa e ongo kupuʻi lea “tautea lauikuongá” mo e “tautea taʻengatá” (vakai, T&F 19:11–12) ki he vahaʻa taimi ʻe mamahi ai ʻa e kau faiangahalá. Naʻe folofola e Fakamoʻuí, “ko e lauikuongá au, pea ko e tautea ko ia ʻoku fai ʻi hoku nimá ko e tautea lauikuongá ia, he ko hoku hingoá ko Lauikuonga” (T&F 19:10). Koeʻuhí ko e Fakamoʻuí ʻoku Lauikuonga mo Taʻengata, ʻoku ʻuhinga ʻa e ongo kupuʻi lea “tautea lauikuongá” mo e “tautea taʻengatá” ki he tupuʻanga ʻo e tauteá kae ʻikai ko hono fuoloá.

ʻE huhuʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻoku mamahi ʻi he tautea ʻa e ʻOtuá ki ha nāunau, tuku kehe pē ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e potu fakapoʻulí (vakai, T&F 76:31, 38–39). Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi (1862–1933) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Ko helí ʻoku ʻi ai e hūʻanga ki tuʻa pea pehē ki ha hūʻanga ki loto. Ko helí ʻoku ʻikai ko ha feituʻu ia ʻoku ʻave ki ai ʻe ha fakamaau loto sāuni ha kau pōpula ke tauteaʻi koeʻuhí pē ke maʻu hano lāngilangi; ka ko ha feituʻu ia kuo teuteu ke fai ai hono akoʻi, mo mapuleʻi lelei ai ʻa kinautolu naʻe ʻikai ke nau ako ʻi he māmani ko ʻení ʻa e meʻa naʻe totonu ke nau akó. Ko e moʻoni, ʻoku tau lau fekauʻaki mo e tautea taʻengatá, fakamamahi taʻengatá, mo e malaʻia taʻengatá. Ko ha fakamatala fakamanavahē ia; ka ʻi he ʻaloʻofa ʻa e ʻEikí kuó Ne fakamahino ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea ko iá. ʻOkú Ne folofola ʻo pehē, ʻKo e tautea taʻengatá’ ko e tautea ia ʻa e ʻOtuá, he ʻokú Ne taʻengata; pea ko e tūkunga ko iá ʻe ʻi he tokotaha faiangahalá maʻu ai pē, ʻa ia ʻoku totonu pea fie maʻu ke ne maʻu ʻa e fakamalaʻia ko iá; ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻeni kuo ngaohi ʻa e tokotaha mamahí pe faiangahalá ke ne kātakiʻi pe mamahi ai pē ʻo taʻengata mo lauikuonga. He ʻikai ke tauhi ha tangata ʻi heli ʻo lōloa ange ʻi hono fie maʻu ke ne mateuteu ki ha meʻa ʻoku lelei angé. ʻI he taimi te ne aʻu ai ki he tuʻunga ko iá ʻe fakaava ʻa e ngaahi matapā ʻo e fale fakapōpulá pea ʻe ʻi ai ʻa e fiefia ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu ʻoku nau talitali ia ki ha tuʻunga lelei angé. Kuo teʻeki ai ke fakasiʻisiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa kuó Ne folofola ʻaki ʻi he ngaahi kuonga fakakosipeli kimuʻá fekauʻaki mo hono ngāueʻi ʻo ʻEne fonó mo ʻEne ongoongoleleí, ka kuó Ne fakamahino mai kiate kitautolu ʻa ʻEne leleí mo e ʻaloʻofá ʻi hono kotoa iá, he ko Hono nāunaú mo ʻEne ngāué ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo taʻengata ʻa e tangatá” (ʻi he Conference Report, Apr. 1930, 97).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:13, 15, 20. “ʻOku ou fekau kiate koe ke ke fakatomala”

ʻOku fakahaaʻi ʻe he toutou fekau ʻo Māteni Hālisi ke fakatomala ʻi he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19, ʻa e ʻofa ʻa e ʻEikí kiate iá, he ʻo kapau ʻe fakatomala ʻa Māteni, he ʻikai fie maʻu ke mamahi ʻo hangē ko e ʻEikí. ʻOku ʻomi ʻa e fakaafe tatau kiate kitautolu takitaha. ʻOku finangalo ʻa e ʻEikí ke tau fakatomala koeʻuhí ke ʻoua te tau mamahi.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ʻuhinga ʻoku fakaʻatā ai kitautolu ʻe he fakatomalá ke tau maʻu e ʻaloʻofa mo e fakamolemole ʻa e ʻOtuá: “ʻOku ʻi ai ʻa e fakatomalá ko ha meʻa ke fili ki ai koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Ko ʻEne feilaulau taʻefakangatangatá ʻokú ne ‘ʻomi ai ha ngaahi founga ki he tangatá ke nau maʻu ai ha tui ke fakatomala.’ ( ʻAlamā 34:15). Ko e fakatomalá ʻa e tuʻunga ʻoku fie maʻú, pea ko e ʻaloʻofa ʻa Kalaisí ʻa e mālohí ʻa ia ‘ʻoku lava ʻe he ʻaloʻofá ʻo totongi ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fakamaau totonú’ ( ʻAlamā 34:16)” (“Ko e Meʻaʻofa Fakalangi ʻo e Fakatomalá,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2011, 38).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:15–17. Fakatomala pe mamahi ʻo hangē ko e mamahi ʻa e Fakamoʻuí

Kuo pau ke tau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, kae lava ke tau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE fua ʻe kinautolu ʻoku nau taʻe fie tali ʻa Sīsū Kalaisi mo fakatomalá, ʻenau ngaahi angahala pē ʻanautolu. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, fekauʻaki mo e fili ke fakatomala pe mamahí ʻo pehē: “ʻOua naʻa tuku ke ngata hono huhuʻi kitautolu ʻe Sīsuú ʻi he tuʻunga moʻui taʻe-faʻa-mate pē ʻo e Fakaleleí. … Tuku ke tau pikitai ki he meʻaʻofa ʻo e moʻui taʻengata kuo foaki maí! Te tau iku ai ki hono fili ʻa e founga moʻui ʻa Kalaisí pe ko e founga ʻo ʻEne mamahí!” (“Overcome … Even As I Also Overcame,” Ensign, May 1987, 72).

Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ki he ʻuhinga kuo pau ke tau fili ai ke fakatomalá: “Kapau ʻoku fakasītuʻaʻi ʻe ha taha e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, kuo pau ke ne totongi hono moʻuá ke fakatonuhiaʻi ia. … ʻOku ui foki ko heli ʻa e mamahi ʻa ha taha ʻe ʻikai ke huhuʻi koeʻuhí ko e angahalá. ʻOku ʻuhinga ia ke moʻulaloa ki he tēvoló, pea ʻoku fakamatalaʻi ia he lea fakatātā fakafolofolá ko ha haʻi sēini pe ʻi he ano ʻo e afí mo e makavela. Naʻe kole ʻa Līhai ki hono ngaahi fohá ke nau fili e Huhuʻi ʻa Kalaisí ‘kae ʻikai fili ʻa e mate taʻengatá, ʻa ia ʻoku fakatatau mo hoʻomou ngaahi holi fakakakanó pea mo e kovi ʻa ia ʻoku ʻi aí, ʻa ia ʻokú ne foaki ki he laumālie ʻo e tēvoló ʻa e mālohi ke fakapōpulaʻi ʻa kimoutolu, koeʻuhí ke taki hifo ʻa kimoutolu ki heli, koeʻuhí ke ne puleʻi ʻa kimoutolu ʻi hono puleʻanga ʻoʻoná’ (2 Nīfai 2:29). ʻI heʻene peheé, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku ʻi ai ha ngataʻanga ʻo heli, pea ko kinautolu ʻoku moʻua ke fou aí ʻoku ‘huhuʻi mei he tēvoló [ʻi he] toetuʻu fakaʻosí’ (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:85). Ko ha kihiʻi tokosiʻi pē ʻo e ‘ngaahi foha ʻo e malaʻiá’ ko ‘kinautolu pē [ia] ʻe maʻu ʻe he mate ʻanga-uá ha mālohi [tuʻuloa] ki ai; ʻio, ko e moʻoni ko kinautolu pē ʻe ʻikai ke huhuʻi ʻi he taimi totonu ʻo e ʻEikí, hili ʻa e ngaahi mamahi ʻi hono houhaú’ (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:32, 37–38)” (“Huhuʻí,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 112, fakamatala 4).

Neongo ʻoku fakaʻatā kitautolu ʻe he fakatomalá ke tau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, te tau kei aʻusia pē ha ngaahi mamahi ko ha nunuʻa ʻo e angahalá. Naʻe fakamahinoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻa e vā fetuʻutaki ʻo e angahalá mo e mamahí:

“ʻOku ʻi ai ha vā fetuʻutaki ʻi he angahalá mo e mamahí ʻa ia ʻoku ʻikai mahino ki he kakai ʻoku nau faiangahala ʻi he ʻiloʻilo paú ʻi heʻenau fakakaukau ʻe fua ʻe ha Taha Kehe ʻa e mafasia kotoa pē ʻo e mamahí, ko e angahalá ʻanautolu ka ko e mamahí ia ʻAʻana. ʻOku ʻikai ko e foungá ia. Ko e fakatomalá, ʻa ia ko ha hala fononga pau ki ha ikuʻanga taʻengatá, ʻoku ʻikai taʻe ngāueʻi ia.

“Tuku ke tau fakamanatu ha ongo potufolofola ʻe ua: (1) ‘ʻE ʻikai lava ke hoko mai ʻa e fakatomalá ki he tangatá tuku kehe kapau naʻe ʻi ai ha tautea’ ( ʻAlamā 42:16); mo e (2) naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí kuó Ne kātakiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni maʻá e kakai kotoa pē, ‘koeʻuhi ke ʻoua naʻa nau mamahi ʻo kapau te nau fakatomala; ka ʻo kapau ʻe ʻikai te nau fakatomala kuo pau ke nau mamahi ʻo hangē pē ko aú’ (T&F 19:16–17).

“ʻOku mahino heni kuo pau ke fua ʻe he tokotaha maumaufono taʻe fakatomalá ʻene ngaahi angahala pē ʻaʻaná. ʻOku toe ʻuhinga nai ʻeni ʻoku ʻikai fie maʻu ke teitei mamahi ha tokotaha ʻoku fakatomala koeʻuhí ʻoku fua ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tauteá kotoa? ʻOku ʻikai ko e ʻuhingá ia, koeʻuhí he ʻikai fenāpasi ia mo e ngaahi akonaki kehe ʻa e Fakamoʻuí. Ko hono ʻuhingá ʻoku ʻikai fie maʻu ke mamahi ʻa e tokotaha ʻoku fakatomalá ‘ʻo hangē’ ko e mamahi ʻa e fakamoʻuí ʻi he angahala ko iá. ʻE aʻusia ʻe he kau faiangahala ʻoku fakatomalá ha ngaahi mamahi ʻe niʻihi, ka koeʻuhí ko ʻenau fakatomalá pea mo e Fakaleleí, he ʻikai ke nau aʻusia ʻa hono kakato mo e ‘hulu’ fau ʻo e fakamamahi taʻengata naʻe mamahi ai ʻa e Fakamoʻuí” (“Sin and Suffering,” Ensign, July 1992, 71–72).

ʻĪmisi
Christ in Gethsemane

Naʻe fua ʻe Sīsū Kalaisi e ngaahi angahala ʻo e māmaní.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–19. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakamatalaʻi ʻEne mamahí koeʻuhí ko ʻetau ngaahi angahalá.

ʻOku hā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:16–19 ʻa e folofola ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene faingataʻaʻiá. Ko e ngaahi fakamatala kehe ki he mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí ʻoku fai ia ʻe ha taha kehe meiate Ia (vakai, Mātiu 26:36–39; Maʻake 14:32–41; Luke 22:39–44; Mōsaia 3:7). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi ʻa e mafatukituki ʻo e mamahi naʻe kātekina ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí:

“Ko e mamahi ʻa Kalaisi ʻi he ngoué ʻoku ʻikai lava ia ʻo mākupusi ʻe he ʻatamai fakangatangatá, ʻa hono lahí mo hono tupuʻangá fakatouʻosi. … Naʻá Ne fefaʻuhi mo toʻe koeʻuhí ko ha faʻahinga kavenga he ʻikai lava ʻe ha taha kuo moʻui he māmaní ʻo fakakaukau ʻe malava. Naʻe ʻikai ko e mamahi fakaesino pe fakaʻatamaí pē naʻe tupunga ai ʻEne kātakiʻi ʻa e fuʻu mamahi ko iá ʻo iku ke tafe ai ʻa e taʻataʻá mei he ava kotoa Hono kilí; ka ko ha mamahi fakalaumālie fau ʻo e lotó ʻa ia ko e ʻOtuá pē naʻá Ne lava ke aʻusiá. Ne ʻikai mo ha toe tangata te ne lava ʻo mamahi pehē, neongo ʻene mālohi fakaesino pe fakaʻatamai ke kātakiʻí; he naʻe mei pongia hono sino fakaetangatá, pea naʻe mei tupu mei he [tafe e totó ki hono ʻulú] ke mole ai ʻene manatú. Naʻe aʻusia pea ikunaʻi ʻe Kalaisi ʻi he houa ko ia ʻo e mamahí, ʻa e meʻa fakalilifu kotoa pē ʻe lava ke fai ʻe Sētané, ‘ko e ʻeiki ʻo e māmaní’ [Sione 14:30]. …

“Naʻe toʻo ʻe he Fakamoʻuí kiate Ia, ʻi ha faʻahinga founga moʻoni mo fakamamahi neongo ʻoku ʻikai mahino ki he tangatá, ʻa e kavenga ʻo e ngaahi angahala ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá meia ʻĀtama ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e māmaní” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 613).

Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ki he ʻuhinga naʻe afeitaulalo ai ʻa Sīsū Kalaisi ke fua ʻetau ngaahi angahalá: “ʻI ha founga fakaofo ʻoku ʻikai mahino ki ha taha ʻiate kitautolu, naʻe toʻo ʻe he Fakamoʻuí kiate Ia ʻa e ngaahi angahala ʻo e māmaní. Neongo naʻe haohaoa mo taʻe angahala ʻEne moʻuí, ka naʻá Ne totongi ʻa e tautea taupotu taha ʻo e angahalá—ʻaʻaú, ʻaʻakú, mo e tokotaha kotoa pē kuo moʻui. Naʻe pehē fau hono lahi ʻa ʻEne faingataʻaʻia fakaʻatamaí, fakaelotó, mo fakalaumālié, ne tafe ai ʻa e taʻataʻá ʻi he ava kotoa ʻo Hono kilí (vakai, Luke 22:44; T&F 19:18). Ka naʻe loto fiemālie pē ʻa Sīsū ke Ne mamahiʻia koeʻuhí ke tau lava kotoa ʻo maʻu ʻa e faingamālie ke fufulu kitautolu ke tau maʻá—ʻo fakafou ʻi heʻetau tui kiate Ia, fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá, papitaiso ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, maʻu ʻa e meʻafoaki fai-fakamaʻa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifakinimá, pea mo hono tali kotoa ʻo e ngaahi ouau kehe ʻoku taau ke tau maʻú. Ka ne taʻeʻoua e Fakalelei ʻa e ʻEikí, he ʻikai ke tau lava ʻo maʻu ha taha ʻo e ngaahi tāpuaki ko ʻení, pea ʻikai ke tau lava ʻo taau mo mateuteu ke toe foki ʻo nofo ʻi he ʻafioʻanga ʻo e ʻOtuá” (“The Atonement and the Value of One Soul,” Ensign pe Liahona, May 2004, 85).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18–19. Naʻe ʻikai ke holomui ʻa e Fakamoʻuí

ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “peá u loto ke ʻoua naʻá ku inu ʻi he ipu mahí, peá u holomui ai” (T&F 19:18) ki he finangalo ʻa e Fakamoʻuí ke ʻoua naʻa hola mei he mafatukituki ʻo ʻEne mamahí. Neongo naʻe ope atu ʻEne mamahí mei he meʻa te tau lava ʻo mākupusí, ka naʻá Ne afeitaulalo ki he finangalo ʻo e Tamai Hēvaní mo fakakakato ʻa e Fakaleleí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻa e founga ʻe lava ke tau fakaʻaongaʻi ai ʻi heʻetau moʻuí e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18–19: “ʻI heʻetau fehangahangai mo hotau … ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi faingataʻá, te tau lava mo kitautolu ʻo kole ki he Tamaí, hangē ko Sīsuú, ‘ke ʻoua naʻa [tau] … holomui’—ko hono ʻuhingá ke ʻoua ʻe hola pe foʻi (T&F 19:18). ʻOku mahuʻinga lahi ange ʻa e ʻikai holomuí ʻi he moʻuí! ʻIkai ngata aí, ko hono inu ko ia ʻa e ipu vai mahí kae ʻikai lāungá ko e konga ia ʻo e faʻifaʻitaki kia Sīsuú” (“Apply the Atoning Blood of Christ,” Ensign, Nov. 1997, 22).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:20. Naʻe toʻo fakakū ʻe he ʻEikí Hono Laumālié meia Māteni Hālisí?

Neongo ʻoku ʻikai mahino ʻa e taimi pe meʻa naʻe ʻuhinga ki ai ʻa e kupuʻi lea “ʻi he taimi naʻá ku toʻo atu ai ʻa hoku Laumālié” (T&F 19:20), ka ʻoku mahalo naʻe ʻuhinga ʻa e ʻEikí ki he taimi naʻe fakamoleki ai ʻe Māteni Hālisi e ʻū lauʻi peesi ʻe 116 ʻo e Tohi ʻa Molomoná naʻe ʻosi liliú. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he taimi ko iá ha taʻefiemālie, ʻo fakamatalaʻi ʻa Māteni ko ha “tangata faiangahala” kuó ne “liʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá, pea maumauʻi ʻa e ngaahi fakapapau toputapu taha ʻa ia naʻe fai ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, pea … falala ki heʻene fakakaukau ʻaʻaná ʻo pōlepole ʻi hono poto ʻoʻoná (T&F 3:12–13). Naʻe fakatupu ʻe he taʻetokanga ʻa Māteni ʻo ʻiku mole ai e ʻū lauʻi pēsí ke ne ongoʻi ai e mavahe ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi ha vahaʻa taimi. Naʻe toki maʻu ʻe Māteni ha ʻamanaki lelei kimui ange ʻi he finangalo lelei ʻa e ʻEikí ke fakangofua ia ke mamata ki he ʻū lauʻi peletí ko ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú (vakai, T&F 5:23–28; 17:1–8).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Lusi Meki Sāmita ko e faʻē ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, e ngaahi ongo ne ʻi honau ʻapí hili hono fakamoleki ʻe Māteni Hālisi ʻa e ʻū lauʻi peesi ʻe 116 ʻo e Tohi ʻa Molomoná: “ʻOku ou manatuʻi lelei e ʻaho ko ia ʻo e fakapoʻulí, ʻi he lotó pea mo e ʻātakaí fakatouʻosi: ne hangē kiate kimautolu kuo kāpui ʻe he fakapoʻulí ʻa e langí, pea ʻufiʻufi ʻa e māmaní ʻe he koví; pea ne u faʻa pehē loto, kapau ʻe hokohoko mai ha tautea, ʻo fuʻu fefeka ʻo hangē ko ia ne mau aʻusia ʻi he meʻa ko iá, ki he kakai kovi taha kuo tuʻu ʻi he tuʻungavaʻe ʻo e Māfimafí; pea neongo kapau [he] ʻikai lahi ange honau tauteá ʻi he meʻa ko [ʻení,] ka te u ongoʻi fakaʻofaʻia ʻi he tuʻunga ʻoku nau ʻi aí” (“Lucy Mack Smith, History, 1845,” 134–35, josephsmithpapers.org).

ʻĪmisi
copy of the Book of Mormon copyright

Ko ha taha ʻo e ongo tatau ʻo e tohi kole mafai pulusi ki he Tohi ʻa Molomoná naʻe fai ki he fakamaauʻanga fakavahefonua ʻo e ʻIunaiteti Siteiti ʻi ʻIutika, Niu ʻIoké

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:21–41

ʻOku foaki ʻe he ʻEikí ha ngaahi fekau kia Māteni Hālisi, ʻo kau ai ʻa e fekau ke foaki ʻene fāmá ki hono pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:23. “Ako ʻiate au, … pea te ke maʻu ʻa e melinó ʻiate au”

Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fekau ʻo Māteni Hālisi ke fakatomala kae lava ke tupulaki ko ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ka naʻe fie maʻu foki ke ne ako kau kia Sīsū Kalaisi, fakafanongo kiate Ia, mo ʻaʻeva ʻi he angamalū ʻo hangē ko ia ʻokú Ne faí (vakai, T&F 19:23). Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ko hono ako e folofola ʻa e ʻEikí kuo fakahā maí ko ha founga ia ʻe taha te tau lava ai ʻo ako fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo maʻu ʻEne melinó ʻi heʻetau moʻuí:

Fakafonu ho ʻatamaí ʻaki e moʻoní. He ʻikai ke tau maʻu ʻa e moʻoní ʻi he taimi ʻoku ʻākilotoa ai kitautolu ʻe he fehalākí. ʻOku maʻu ʻa e moʻoní ʻi he fekumi, ako, mo hono moʻui ʻaki e folofola ʻa e ʻOtuá kuo fakahā maí. ʻOku tau tali ʻa e fehalākí ʻi heʻetau feohi mo e fehalākí. ʻOku tau ako ʻa e moʻoní ʻi heʻetau feohi mo e moʻoní.

“Naʻe folofola e Fakamoʻui ʻo e māmaní ʻo pehē, ‘Mou fekumi mei he ngaahi tohi lelei tahá ʻa e ngaahi lea ʻo e potó; mou fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki’ [T&F 88:118]. Naʻá Ne toe folofola ʻo pehē, ‘ʻOku mou kumi lahi ʻi he ngaahi Tohi tapú koeʻuhí ʻoku mou ʻamanaki ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá: pea ko ia ia ʻoku fakamoʻoni kiate aú’ [Sione 5:39].

“ʻOkú Ne fakaafeʻi kitautolu takitaha, ‘Ako ʻiate au, pea fanongo ki heʻeku ngaahi leá; ʻaʻeva ‘i he angamalū ʻo hoku Laumālié, pea te ke maʻu ʻa e melinó ʻiate au’ [T&F 19:23]” (“Be Thou an Example,” Ensign, Nov. 2001, 98).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:26–27, 34–35. “Totongi ʻa e moʻua kuó ke alea ki ai mo e tangata faipākí”

Naʻe aleaʻi atu ʻe Māteni Hālisi hono kelekelé ke tokoni ki hono totongi e paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ka naʻá ne tokanga naʻa mole ʻene fāmá. Naʻe ʻiku ʻo ne fakatau atu ha ʻeka ʻe 151 ʻo hono kelekelé ke totongi ʻaki e moʻuá. Neongo naʻe mole lahi ai ʻa Māteni, ka ko ha kiʻi totongi siʻisiʻi ʻa e fakatau atu ʻa hono kelekelé ke tokoni ki hono ʻomi e Tohi ʻa Molomoná, he kuó ne ʻomi ha ngaahi laumālie taʻefaʻalaua ki he Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. Naʻe fakamoʻoni ʻa Māteni kimui ange naʻá ne toe maʻu kotoa e paʻanga naʻá ne tomuʻa totongi ki hono paaki e tohí mei hono fakatau atu ʻo e tohí (vakai, “Additional Testimony of Martin Harris (One of the Three Witnesses) to the Coming forth of the Book of Mormon,” The Latter-day Saints’ Millennial Star, vol. 21 [August 20, 1859], 545.)

ʻĪmisi
Faama ʻa Māteni Hālisi ʻi Palemaila, Niu ʻIoké

Naʻe fakatau atu ʻe Māteni Hālisi ha konga ʻo ʻene fāmá ke totongi ʻaki hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná (fakafuofua e laʻitaá ki he taʻu 1907).

ʻI he angalelei ʻa e Laipeli Hisitōlia mo e ʻĀkaivi ʻa e Siasí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:25–26. “ʻOua naʻá ke mānumanu”

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Māteni Hālisi ke foaki taʻe totongi hono kelekelé ki hono paaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ke tokoni ke mahino kia Māteni e mahuʻinga ʻo e fekau ko ʻení mo poupouʻi ia ke fai ki aí, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ha ngaahi lea ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:25–26 ʻo tatau mo e fakalea ʻi he ʻEkesōtosi 20:17, ʻa ia naʻe fakatokanga ki he angahala ʻo e mānumanú. ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni naʻe tonoʻi ʻe Māteni e uaifi ʻa hono kaungāʻapí pe naʻá ne feinga ke toʻo e moʻui ʻa hono kaungāʻapí. Naʻe akoʻi ia ʻe he ʻEikí ʻe lava ke kau ʻi he mānumanú ʻetau ngaahi koloá pe taimí kapau te tau fakamahuʻingaʻi ia ʻo laka ange ʻi he ʻEikí mo ʻEne ngāué.

ʻĪmisi
portrait of Egbert B. Grandin; photo of John H. Gilbert

Ko hono paaki ʻe ʻEkipeti B. Kalanitini (toʻohema) ʻa e ʻuluaki tatau ʻe 5,000 ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ko Sione H. Kilipati (toʻomataʻu) ʻa e tangata faʻu taipe ʻi hono fuofua paaki e Tohi ʻa Molomoná.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:29–31. ʻOua ʻe lauʻikoviʻi ʻa kinautolu ʻoku lauʻikoviʻi koé

ʻOku fie maʻu ke lea mo ngāue e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he loto-fakatōkilalo mo e fakapotopoto, ʻi heʻenau vahevahe e ongoongoleleí pe taukapoʻi e meʻa ʻoku nau tui ki aí. ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻEne kau ākongá ke nau feʻofaʻaki, tautautefito ki he taimi ʻoku tōkehekehe ai ʻenau fakakaukaú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻa e mahuʻinga ke fakaʻehiʻehi mei he fekeʻikeʻí:

“ʻOku lahi ha ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí fekauʻaki pea mo e tauhi ʻo e ngaahi fekaú lolotonga e nofo he lotolotonga ʻo ha kakai ʻoku ʻikai tatau ʻenau tuí mo e ngāué. ʻOku meimei fekauʻaki ia mo e ngaahi akonaki ki he fakakikihí. ʻI hono ʻilo ʻe Kalaisi kuo toetuʻú ʻoku fakakikihi ʻa e kakai Nīfaí fekauʻaki mo e founga totonu ʻo e fai papitaisó, naʻá Ne ʻoange ha fakahinohino pau ki he founga ʻoku totonu ke fakahoko ʻaki ʻa e ouau ko ʻení. Pea naʻá Ne akoʻi leva ʻa e tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ko ʻení:

“Pea ʻoua naʻa ʻi ai ha ngaahi fakakikihi ʻiate kimoutolu, ʻo hangē ko ia kuo hoko ʻi muʻá; pea ʻoua naʻa fai foki mo ha ngaahi fakakikihi ʻiate kimoutolu ʻi he ngaahi tefito ʻo ʻeku tokāteliné, ʻo hangē ko ia kuo hoko ʻi muʻá.

“‘He ko e moʻoni, ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakakikihí ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia, ka ʻoku ʻo e tēvoló ia, ʻa ia ko e tamai ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita, ʻiate kinautolu.

“‘Vakai, ko ʻeku … tokāteliné ʻeni, ke fakangata hono fai ʻo e ngaahi meʻa peheé’ (3 Nīfai 11:28–30; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

“Naʻe ʻikai ke fakangatangataʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne fakatokanga ki he fakakikihí kiate kinautolu pē ʻoku ʻikai ke tauhi e fekau fekauʻaki mo e papitaisó. Naʻá Ne taʻofi ʻa e fakakikihi ʻa ha taha pē. ʻOku aʻu pē kiate kinautolu ʻoku tauhi ʻa e ngaahi fekaú, ʻoku ʻikai totonu ke nau ueʻi ʻa e loto ʻo e tangatá ke fakakikihi ʻi he ʻita. Ko e ‘tamai ʻo e fakakikihí’ ko e tēvoló; ko e Fakamoʻuí ʻa e ‘Pilinisi ʻo e Melinó.’

“ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e meʻa tatau “ʻoku taʻofi atu ʻa e houhaú ʻe he kakai potó’ (Lea Fakatātā 29:8). Ne akoʻi ʻe he kau ʻAposetolo kimuʻá ʻoku totonu ke tau ‘tuli ki he ngaahi meʻa ʻoku fakamelinó’ (Loma 14:19) pea ‘[lea ʻaki] ʻa e moʻoní ʻi he ʻofa’ ( ʻEfesō 4:15), ‘he ʻoku ʻikai ke fakatupu ʻa e māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ʻe he ʻita ʻa e tangatá’ (Sēmisi 1:20). Naʻe fekau ʻe he ʻOtuá ʻi ha fakahā ʻi onopooni ke vahevahe ʻa e ʻngaahi meʻa fakafiefiá ni’ ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí ʻe he ‘tangata taki taha ki hono kaungāʻapí, ʻi he angavaivai pea mo e angamalū’ (T&F 38:41), ‘ʻi he loto fakatōkilalo ʻaupito, … ʻo ʻoua ʻe lauʻikoviʻi ʻa kinautolu ʻoku lauʻikoviʻi koé’ (T&F 19:30)” (“Ko e ʻOfa mo Feohi mo e Niʻihi Kehé Neongo e Faikehekehé,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2014, 25–26).

ʻĪmisi
exterior of the E. B. Grandin Press building

Ko e fale naʻe paaki ai ʻe E. B. Kalanitini ʻa e pulusinga ʻi he 1830 ʻo e Tohi ʻa Molomoná

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:35. Ko e moʻuá ko ha founga ia ʻo e nofo pōpulá

Kuo pau ke totongi ʻe he kau muimui ʻo e ʻEikí ʻenau ngaahi moʻua paʻangá ke nau hao mei he pōpula fakapaʻangá, ʻo hangē pē ko e fie maʻu ke totongi ha moʻua kae lava ke hao mei he pōpula ʻo e angahalá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) e founga ʻe ʻaonga ai kiate kitautolu he ʻahó ni ʻa e faleʻi kia Māteni Hālisi ke “totongi ʻa e moʻuá” (T&F 19:35):

“Talu mei he kamata ʻo e Siasí mo e folofola ʻa e ʻEikí fekauʻaki [mo e] fakamoʻuá. Naʻá Ne folofola kia Māteni Hālisi ʻi ha fakahā ʻo pehē: ‘Totongi ʻa e moʻua kuó ke alea ki ai mo e tangata fai pākí. Vete ange koe mei he pōpulá’ (T&F 19:35).

“Naʻe toutou lea ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite ʻi he meʻá ni. … Naʻá ne pehē: ‘Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa pē taha te ne ʻomi ʻa e nongá mo e fiemālié ki he loto ʻo e tangatá, pea ki he fāmilí, ko ʻetau moʻui fakatatau mo e meʻa ʻoku tau maʻú. Pea kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa pē taha ʻoku fakakulukia mo fakalotosiʻi pea mo fakalotofoʻi, ko e ʻi ai ha moʻua mo e haʻisia ʻoku ʻikai lava ʻe ha taha ke feau’ (Gospel Standards, comp. G. Homer Durham [1941], 111).

“ʻOku tau ʻave ha pōpoaki ʻo e moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi he Siasí kotoa. He ʻikai ke lava ʻo aʻusia ʻa e moʻui fakafalala pē kiate kitá ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ha fuʻu moʻua lahi ʻoku fakamafasia ki he fāmilí. ʻOku ʻikai ʻataʻatā pe tauʻatāina ha taha mei he pōpulá ʻi he taimi ʻoku haʻisia ai ki ha niʻihi kehe. …

“Hono ʻikai ko ha ongo fakafiefia ke tauʻatāina mei he moʻuá, ke tuku mavahe ha kihiʻi paʻanga ki ha ʻaho ʻo e fakatuʻutāmakí ke toki toho he taimi ʻe fie maʻu aí. …

“ʻOku ou kole atu … ke mou vakai ki hoʻomou tuʻunga fakapaʻangá. ʻOku ou kole atu ke mou fakapotopoto ʻi hoʻomou fakamolé; mapuleʻi hoʻomou fakataú ke fakaʻehiʻehi mei he fakamoʻuá ki he lahi taha ʻe lavá. Totongi ke ʻosi ho moʻuá ʻi he vave taha te ke lavá, pea fakatauʻatāinaʻi koe mei he pōpulá.

“Ko ha konga ʻeni ʻo e ongoongolelei fakatuʻasino ʻoku tau tui ki aí. ʻOfa ke tāpuekina kimoutolu ʻe he ʻEikí ke fokotuʻutuʻu fakapotopoto hoʻomou meʻa fakapaʻangá. Kapau kuo ʻosi totongi ho moʻuá, kapau ʻoku ʻi ai haʻo paʻanga talifaki, neongo ʻene siʻisiʻí, ka ko e taimi ʻe ʻākiotoa ai koe ʻe he matangí, ʻe ʻi ai ha maluʻanga ki ho [fāmilí] mo ha nonga ʻi ho lotó. Ko ʻeku fakakaukau pē ia ki aí, ka ʻoku ou fakaʻamu ke fakamamafaʻi ia ʻi he lahi taha te u ala lavá” (“To the Boys and to the Men,” Ensign, Nov. 1998, 53–54).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:38. Ngaahi tāpuaki ʻoku lahi ange ʻi he ngaahi koloa mahuʻinga ʻo e māmaní

Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia Māteni Hālisi kapau ʻe talangofua, te Ne “lilingi hifo [Hono] Laumālié kiate [ia]” pea te ne maʻu ha ngaahi tāpuaki ʻoku lahi ange ʻi he ngaahi koloa mahuʻinga ʻo e māmaní (T&F 19:38). Neongo naʻe faingataʻa kia Māteni ke sio ki ai ʻi he taimi ko iá, ka naʻe mahulu ange e ngaahi tāpuaki ia naʻe fekauʻaki mo hono tuku mai ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono kelekelé mo e koloa fakatāutahá.

Naʻe fakafehoanaki ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini (1917–2008) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ngaahi tāpuaki fakalangí mo e ngaahi koloa fakamāmaní: “ʻOku talamai ʻe he folofolá, ‘ʻOua naʻa fokotuʻu maʻamoutolu ʻa e koloa ʻi māmaní, ʻa ia ʻoku kai ai ʻe he ané mo e ʻumeʻumeá, pea ʻoku haeʻi ʻe he kau kaihaʻá ʻo kaihaʻasí: Kae fokotuʻu maʻamoutolu ʻa e koloa ʻi he langí’ [Mātiu 6:19–20]. ʻOku hangē e koloa ʻo e māmaní ko e efú ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi koloa ʻoku fakatatali maʻá e kakai faivelengá ʻi he nofoʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Hono ʻikai vale ʻa ia ʻoku fakamoleki hono taimí ki hono tulifua e ngaahi meʻa ʻoku maumau pea molé. Hono ʻikai poto ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi hono taimí ki hono tulifua ʻa e moʻui taʻengatá” (“Earthly Debts, Heavenly Debts,” Ensign pe Liahona, May 2004, 43).

Paaki