‘Inisititiuti
Vahe 16: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42


Vahe 16

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotu naʻa nau nofo ʻi Niu ʻIoké ke nau hiki ki ʻOhaiō pea talaʻofa ange te nau maʻu ʻEne fonó ʻi he feituʻu ko iá (vakai, T&F 37:3; 38:32). ʻI he ʻaho 9 Fepueli, 1831 hili ha kiʻi taimi nounou mei he tūʻuta ʻa Siosefa Sāmita ʻi Ketilani, ʻOhaioó, naʻe fakataha ai ha kaumātuʻa ʻe toko 12 ʻo e Siasí ke nau lotu fakataha, ʻo hangē ko ia ne fekauʻi ʻe he ʻEikí ke nau faí (vakai, T&F 41:2–3). ʻI he fekumi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí kau ki he tupulaki ʻa e Siasí, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:1–72. Hili ha uike ʻe ua mei ai, naʻe fekumi ʻa e Palōfitá ʻi he ʻaho 23 Fepueli, 1831 ki ha toe fakahinohino mei he ʻEikí; ko e fakahinohino naʻá ne maʻú ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:74–93. Ko e fakaikiiki ne lekooti ʻi he veesi 73 naʻe toki tānaki atu ia ʻe he Palōfitá ʻi he taimi naʻe pulusi ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ʻOku ʻiloa ʻa e ngaahi fakahā kotoa ko ʻení “ko e fono ʻo e Siasí” (T&F 42, ʻuluʻi vahé). Naʻe fakafeʻiloaki ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi fakahā ko ʻení, e ngaahi fono fakatuʻasino, mo fakalaumālie ki hono tataki ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke tokoni ki he masivá, fakapaʻanga ʻa e ngaahi ngāue ʻa e Siasí, mo tokoni ki he Kāingalotu kehe ne omi ki ʻOhaioó. Ne ʻoange foki ʻe he ngaahi fono ko ʻení ha fakahinohino ki he Siasi ne toki fokotuʻú pea tokoni ke teuteuʻi kinautolu ke nau hoko ko ha kakai ʻo Saione.

2 Sānuali, 1831Naʻe talaʻofa ki he Kāingalotu ʻi Niu ʻIoké te nau maʻu ʻa e fono ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi te nau fakataha ai ki ʻOhaioó (vakai, T&F 38).

Konga kimuʻa ʻo Fepueli 1831 Ne tūʻuta ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita ʻi Ketilani, ʻOhaiō.

4 Fepueli, 1831Naʻe ui ʻa ʻEtuate Pātilisi ko e fuofua pīsope ʻi he Siasi ne toe fakafoki maí (vakai, T&F 41).

9 mo e 23 Fepueli, 1831Naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he taimi naʻe tūʻuta ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Ketilani, ʻOhaioó ʻi he kamataʻanga ʻo Fepueli 1831, naʻá ne ʻiloʻi ai ne tuʻunga ʻi he ʻikai ha fakahinohino fakaepalōfitá ʻa e ʻikai mahino lelei ki he Kāingalotú ʻa e tokāteline mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻo e Siasí. Naʻe lahi ʻenau ngaahi fehuʻi mo e fakakaukau hala fekauʻaki mo e ngaahi fakahā fakalaumālié, founga ke nofo fakataha ai ko ha Kāingalotú, tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e Siasí, mo e founga ʻoku totonu ke fakataha ai e Kāingalotú.

Ko e niʻihi ʻo e kāingalotu ne nau toki papitaiso mai ki he Siasí naʻa nau ʻuluaki kau ki ha kulupu naʻe ʻiloa “ko e fāmilí”, kimuʻa pea nau toki ʻiloʻi e ongoongolelei ne toe fakafoki maí. Naʻe fakatefito ʻa e ngaahi ngāue ʻa e kulupú ʻi he fakamatala ʻa e Fuakava Foʻoú ki he Kāingalotu Faka-Kalisitiane ʻi he kuonga muʻá ʻa ia naʻa nau “meʻa taha pē” (vakai Ngāue 2:44–45; 4:32). Hili ʻenau hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ne toe fakafoki maí, naʻe kei tauhi pē ʻe ha tokolahi ʻo e kau papi ului foʻou ko ʻení ʻenau tōʻonga moʻui fakakulupú. Ne nofo ha konga ʻo e kulupu ko iá ʻi he faama ʻa ʻAisake Moalií ʻi he tuʻa kolo ʻo Ketilaní. “ʻI he tūʻuta mai ʻa Sione Uitemā mei Niu ʻIoké ʻi he konga ki loto ʻo Sānuali 1831, naʻá ne fakatokangaʻi ne fakatupu ʻe he meʻa naʻa nau faí ha ngaahi palopalema lahi. Hangē ko ʻení, naʻe ʻave ʻe Heamani Pāsete ha uasi ʻa Līvai Henikoka peá ne fakatau atu ia. ʻI he fehuʻi ange hono ʻuhingá, naʻe tali ange ʻe Heamani, ‘ʻŌo, naʻá ku fakakaukau au ko e meʻa kotoa pē ia ʻa e fāmilí.’ Naʻe tali ange ʻe Līvai naʻe ʻikai ke ne saiʻia ʻi he faʻahinga ‘tōʻonga fakafāmili’ ko iá pea he ʻikai ke ne kei makātakiʻi ʻe ia [Levi W. Hancock, ‘Levi Hancock Journal,’ Church History Library, Salt Lake City, 81]” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 95).

ʻI he aʻu ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki Ketilaní, naʻá ne ʻiloʻi ai e palopalema fakaʻekonōmika ko ʻení. Naʻá ne ʻiloʻi ne feilaulau lahi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ne omi mei Niu ʻIoké ke mavahe mei honau ʻapí ke kau fakataha mo e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó. Naʻá ne ʻiloʻi foki ʻe fie maʻu ʻe he Siasí ha paʻanga, koloa, mo e konga kelekele ke tokoni ki he masivá mo e kau hikifonua mai ne nau fakataha ki ʻOhaioó. Naʻe kamata ke palaniʻi ʻe Siosefa ʻa e hikifonua mai ko ʻeni ʻa e Kāingalotu mei he Hahaké mo hono fokotuʻu ʻo Saione ʻi Mīsulí “ʻi he ngaahi ngataʻanga fonua ofi ki he kau Leimaná” (T&F 28:9).

ʻI heʻene talangofua ki he fakahinohino ʻa e ʻEikí ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 41:2–3, naʻe fakataha ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kaumātuʻa ʻe toko 12 ʻi he ʻaho 9 ʻo Fepueli, 1831, ʻo nau hū ki he ʻEikí ke fakahā ʻEne fonó. Naʻe fehuʻi ʻe he kau tangata ko ʻení ki he ʻEikí fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa tefito ʻe nima: (1) pe ʻoku totonu nai ke fakataha kotoa ʻe Kāingalotú ki ha feituʻu pē ʻe taha pe te nau nofo kehekehe pē he taimí ni, (2) ko e hā e fono ʻa e ʻEikí ki hono puleʻi ʻo e Siasí, (3) ko e hā e founga ʻoku totonu ke nau tokangaʻi ai e fāmili ʻo kinautolu ne uiuiʻi ke hoko ko e kau faifekaú, (4) ko e hā e founga ʻoku totonu ke fakafōtunga ʻaki ʻe he Kāingalotu ʻoku nau moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatapuí ki he kakai taʻesiasí, mo e (5) ko e hā e ngaahi teuteu ʻoku totonu ke nau fai ke tauhi ʻaki e Kāingalotu te nau tūʻuta mai mei he Hahaké (vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, ed. Michael Hubbard MacKay and others [2013], 246–47, note 42). ʻI ha tali ki he ngaahi fehuʻi ko iá, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:1–72, ʻa ia ko hano fakatahaʻi ia e ngaahi tali ne fakahā ʻe he ʻEikí ki he ʻuluaki fehuʻi ʻe tolu ʻa e kau tangata ko ʻení. Ko e tali naʻe fakahā ki he toenga ʻo e ongo fehuʻi ne toé naʻe ʻikai pulusi ia ko ha konga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻĪmisi
tafaʻaki ki tuʻa ʻo e ʻapi ʻo Niueli K. Uitenií

Ko e ʻapi ʻo Niueli K. Uitenī ʻi Ketilani, ʻOhaioó

Hili ha uike ʻe ua mei ai, ne fehuʻi ʻe Siosefa Sāmita mo ha kaumātuʻa ʻe toko fitu ki he ʻEikí ʻi he ʻaho 23 ʻo Fepueli, 1831, ha toe ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo e fono ʻa e Siasí. Naʻe foaki ʻe he ʻEikí ha toe fakahinohino ki he kau tangata ko ʻení. Naʻe tānaki atu ʻa e fakahinohino ko ʻení ki he fakahā ʻi he ʻaho 9 ʻo Fepuelí pea ʻoku lekooti ia ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:74–93. Ko e fakaikiiki ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:73 naʻe toki tānaki atu ia ʻe he Palōfitá ʻi he taimi naʻe teuteu ai ke pulusi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ʻOku mahuʻinga ke fakatokangaʻi naʻe faʻa fakahū ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi liliu pe fakalahi ki ha ngaahi fakahā ne ʻosi lekooti ke fakamahinoʻi pe fakahā ha mahino lahi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí. ʻOku fakatātaaʻi ʻe he ngaahi liliu fakalaumālie ko ʻení ʻa e natula ʻo e fakahaá pea ko ha sīpinga ia ʻo e totonu mo e mafai ʻa e ʻEikí mo ʻEne palōfitá ke liliu pe fakamahinoʻi ha fakahā kimuʻa.

ʻĪmisi
Mape Fika 7: Ketilani, ʻOhaiō, 1830-1838

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:1–29

Ko e uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kaumātuʻá ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí, fakahinohinoʻi kinautolu ki hono akoʻi ʻo e ongoongoleleí, mo fakahā ʻa e ngaahi fono mo e ngaahi fekau ki he Kāingalotú

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:1–3. “Tokanga pea fanongo mo talangofua ki he fonó”

Naʻe fakamatala ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he ngaahi fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42 ko e “fono ʻo e Siasí” (T&F 42, ʻuluʻi vahé). Naʻe fakakakato ʻe he ngaahi fakahā ko ʻení ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻi he kuonga muʻá ke ʻoange ki he Kāingalotu ʻoku nofo ʻi Niu ʻIoké ʻEne fonó kapau ʻe talangofua ʻa Siosefa Sāmita mo e Kāingalotú ki he fekau ke nau hiki ki ʻOhaioó. Naʻe fakakau ʻi he fono ko ʻení ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí ki ha ngaahi meʻa kehekehe ko hano tali e ngaahi fehuʻi ʻa e Palōfitá mo e kaumātuʻa ʻe toko 12 naʻa nau fakataha ke maʻu ʻa e fonó. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko e ngaahi moʻoni naʻá Ne fakahaá ʻe hoko ia ko “[ʻEne] fono ke puleʻi ʻaki ʻa [Hono] siasí” (T&F 42:59), pea naʻá Ne fekau ʻa e Kāingalotú ke nau “tokanga pea fanongo mo talangofua ki he fono [ko ʻení]” (T&F 42:2).

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni (1827–1901) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e meʻa ko ʻení fekauʻaki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42: “ʻI hono fakakātoá ko ha fakahā mahuʻinga ʻeni. Naʻá ne lōmekina ha maama ki ha ngaahi kaveinga kehekehe mo tali ha ngaahi fehuʻi lahi naʻe mahuʻinga. Naʻe fiefia lahi ʻa e kakai tangata mo fafine ʻi heʻenau hoko ko e mēmipa ʻo ha Siasi naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko Hono siasí, ʻa ia naʻá Ne fakahā ʻEne folofolá ʻo fakafou ʻi heʻene Palōfitá ʻo hangē ko ia naʻá ne fakahoko ʻi he taimi ko ʻení” (Life of Joseph Smith the Prophet [1958], 109).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:4–9. Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí e fakahinohino fekauʻaki mo e fakataha ʻa e Kāingalotú

Hili hono fekauʻi e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Niu ʻIoké ke nau hiki ki ʻOhaioó, naʻe fifili e kau taki ʻo e Siasí pe ʻoku totonu nai ke hiki mo e kāingalotu ʻi he fakatokelau hahake ʻo ʻOhaioó ki Ketilani. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻe hoko mai e taimi ʻe “tānaki fakataha” ai ʻa e Kāingalotú ki he “kolo ko e Selūsalema Foʻoú,” ka naʻe teʻeki ke hoko mai e taimi ko iá (T&F 42:9). Ka ʻi he hokosia e taimi ke fai ai iá, ʻe hoko e tānaki fakataha ʻa e Kāingalotú ki he Selūsalema Foʻoú ke fakakakato ai e talaʻofa naʻe fai ki ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá te nau “hoko ko [e kakai ʻa e ʻOtuá]” pea te Ne hoko “ko [honau] ʻOtua” (T&F 42:9; vakai foki, ʻEkesōtosi 6:7; 19:5–6; Fakahā 21:2–3).

Ke fakahoko ʻa e tānaki ko ʻení naʻe pau ke mavahe ai ʻa e kaumātuʻá mei Ketilani, “ʻo malanga ʻaki [ʻa e] ongoongoleleí, ʻo tautau toko ua” (T&F 42:6) mo langa hake ʻa e Siasí ʻi ha feituʻu pē ʻe maʻu ai ha kakai ʻe tuí (vakai, T&F 42:8). Ko kinautolu ne nau malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí naʻe pau ke nau “ʻalu atu ʻi he mālohi ʻo [e] Laumālié” pea “ʻi [he] hingoa [ʻo Sīsū Kalaisí], … pea fakahā ʻa [ʻEne] leá ʻo hangē ko e kau ʻāngelo ʻa e ʻOtuá” (T&F 42:6). ʻOku fakatou fakahoko ʻe he kau faifekaú mo e kau ʻāngeló ha ngāue tatau; naʻe fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko Molonaí ko e ngāue ʻa e kau ʻāngeló “ke ui ʻa e kakaí ki he fakatomalá … ʻi hono malanga ʻaki ʻa e folofola ʻa Kalaisí,” ʻo teuteuʻi leva ai e fānau ʻa e ʻOtuá ke nau “maʻu ʻa e tui kia Kalaisí” (Molonai 7:31–32).

ʻĪmisi
Vaitafe Sakaliní, ofi ki Ketilani, ʻOhaiō

Naʻe papitaiso ha niʻihi ʻo e kakai ne fuofua ului ki he Siasí ʻi ʻOhaiō ʻi he Vaitafe Sakaliní ofi ki Ketilani, ʻOhaiō.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:11. “ʻOku ʻiloa ʻe he siasí ʻokú ne maʻu ha mafai”

Hili e mavahe ʻa ʻŌliva Kautele, Paʻale P. Pālati, mo e kau faifekau kehé mei ʻOhaioó, naʻe ʻikai ha tuʻunga fakatakimuʻa mālohi ʻi he Siasí ke nofo mo e kau ului foʻoú ʻi he feituʻu Ketilaní. Naʻe muimui ha niʻihi ʻo e kāingalotu foʻoú ko ʻení ki he ngaahi talatukufakaholo ne maʻu mei he ngaahi tui fakalotu pe anga fakafonua kehé pea naʻa nau kau ʻi he tōʻonga fakalotu ne fuʻu tōtuʻa mo fakavalevalé. Naʻe fakahā kimui ʻe Palesiteni Siaosi A. Sāmita ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí naʻe lolotonga e taimi ko iá naʻe pehē ʻe ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí “naʻe malava ke nau sio ki he kau ʻāngeló, pea naʻe ʻomi ha ngaahi pōpoaki mei he langí, … pea naʻa nau ʻi ha … tuʻunga olopoto ne nau kehe ai mei honau anga totonú” (“Historical Discourse, Deseret News, Dec. 21, 1864, 90).

ʻI he taimi naʻe aʻu mai ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki Ketilaní, naʻá ne ʻiloʻi “kuo ʻi ai ha fakakaukau ngali kehe mo e ngaahi laumālie hala ʻi honau lotolotonga [ʻo e Kāingalotu ʻOhaioó]” (ʻi he History of the Church, 1:146). Hangē ko ia ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:11, naʻe taʻofi ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu ne teʻeki ke Ne uiuiʻi mo filí mei heʻenau fakakaukau ko e kau faiako, takimuʻa pe maʻu fakahā kinautolu ʻi he Siasí. Naʻá Ne fakamahinoʻi ko kinautolu ne nau maʻu e mafai ke malanga ʻaki ʻEne ongoongoleleí mo langa hake Hono Siasí ko kinautolu ia ʻoku “ʻiloa ʻi he siasí” pea kuo “fakanofo totonu [kinautolu] ʻe he kau taki ʻo e siasí” (T&F 42:11). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka (1924–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“ʻOku ʻi ai ha taumuʻa ʻi he malava ʻe he kau mēmipa ʻo e Siasí ʻi he feituʻu kotoa pē ʻo e māmani ʻo ʻiloʻi ʻa e kau taki māʻolungá mo fakalotofonuá. ʻI he founga ko iá te nau lava ai ʻo ʻiloʻi ʻa e tokotaha te nau ako mei aí. …

“Kuo lahi fau e ngaahi hingoa kuo fakahaá, ngaahi fili kuo hikinimaʻí, ngaahi ouau kuo fakanofo ʻi he haʻohaʻonga ʻo ha kau fakamoʻoni tokolahí; kuo lahi fau e ʻū lekooti kuo tauhí, ʻū tohi fakamoʻoni kuo teuteuʻí, mo e ʻū tā kuo pulusi ʻi he ngaahi feituʻu kehekehé ke taʻeʻiloʻi ai ʻe ha taha pe ko hai ʻokú ne maʻu ʻa e mafai totonú” (“From Such Turn Away,” Ensign, May 1985, 34).

“ʻOku tau ʻiloʻi maʻu pē ʻa e tokotaha ʻoku uiuiʻi ke taki pe faiakó pea ʻoku tau maʻu ai ʻa e faingamālie ke poupouʻi pe fakahā ʻetau taʻeloto ki aí. Naʻe ʻikai ko ha meʻa ʻeni naʻe faʻu ʻe ha tangata ka naʻe ʻomi ia ʻi he fakahā [T&F 42:11]. … ʻI he foungá ni, ʻoku maluʻi ai ʻa e Siasí mei ha tokotaha kākā te ne loto ke puleʻi ha kōlomu, uooti, siteiki, pe ko e Siasí” (“Ko e Kau Vaivai mo e Māʻulalo ʻo e Siasí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2007, 6).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:12–15. “[Akoʻi] ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo ʻeku ongoongoleleí, ʻa ia ʻoku ʻi he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná”

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko kinautolu ʻoku ui ke akoʻi ʻEne ongoongoleleí ʻoku totonu ke nau “[akoʻi] ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo [ʻEne] ongoongoleleí” ʻa ia ʻoku hā ʻi he ʻū tohi folofolá (T&F 42:12). Ko e Tohi Tapú pē mo e Tohi ʻa Molomoná, fakataha mo ha konga lahi ʻo e fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ko e ngaahi folofola pē ia naʻe lava ke maʻu ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he taimi naʻe ʻomi ai ʻa e fakahā ko ʻení. Naʻe faifai pea toki ʻomi ha toe ngaahi folofola ʻa e ʻOtuá, ʻo kau ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko e Mataʻitofe Mahuʻingá, mo e liliu fakalaumālie ʻa Siosefa Sāmita ki he Tohi Tapú (vakai, T&F 42:15, 56–58). ʻI hotau kuongá ni, ko e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakafolofola ʻa ia kuo pau ke tau akoʻí ʻoku ui ia ko e ngaahi tohi folofola kuo fakangofuá.

ʻĪmisi
ngaahi tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi he 1830 ʻi he faletohi Kalanitiní

ʻOku finangalo ʻa e ʻEikí ke tau akoʻi ʻa e “kakato ʻo e ongoongoleleí” mei he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná (T&F 42:12).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008) ʻa e ʻuhinga ʻoku ui ai ʻa e folofolá ko e ʻū tohi folofola kuo fakangofuá: “‘Ko e Tohi Folofola Kuo Fakangofuá’ … ko e maʻuʻanga tokoni ia ʻo ʻetau tokāteliné ʻa ia ʻoku taumalingi mei ai ʻa e maama ʻo e ongoongoleleí, ʻo hangē ha vai ʻoku tafe mei ha tānakiʻanga vaí. ʻOku nau ʻomi ʻa e tuʻunga ʻoku totonu ke fua mei ai ʻa e tokāteline kotoa pē ʻo e ongoongoleleí. Ko e ʻū tohi kehe, tohi lēsoni, mo e kalasi kotoa pē ʻoku totonu ke fakatefito ia ʻi he folofola ʻa e ʻEikí ʻa ia ʻoku fakahā ʻi he ʻū tohi ko ʻení” (“Cornerstones of Responsibility” [address given at the Regional Representatives’ seminar, Apr. 5, 1991], 1).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:14. “ʻE foaki atu ʻa e Laumālié kiate kimoutolu ʻi he lotu ʻo e tui”

ʻOku tokoni ʻa e akonaki ʻoku fakalaumālie mo leleí ki he fānau ʻa e ʻOtuá ke fakamālohia mo fakaului ai kinautolu ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻe “foaki atu … ʻi he lotu ʻo e tuí” ʻa Hono Laumālié kiate kinautolu ʻoku ui ke akoʻí, pea naʻá Ne fakamamafaʻi ko kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e Laumālié he “ʻikai [ke nau] faiako” (T&F 42:14). ʻI hono fakalea ʻe tahá, he ʻikai malava ke ako moʻoni ʻa e ongoongoleleí kae ʻoua kuo ʻi ai ʻa e Laumālié, ʻo tatau ai pē kapau ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he faiakó ha founga fakafaiako lelei . Naʻe pehē ʻe ʻEletā L. Tomu Peuli (1922–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko hotau tāpuaki ia ke maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ko ha mēmipa ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ke hoko ko hotau takaua maʻu pē ke fakamaamaʻi mo ueʻi kitautolu ʻi heʻetau teuteu fakafaiakó. ʻOku totonu ke tau mateuteu ʻi heʻetau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ke fakaʻau ʻo mālohi ʻetau loto-falalá ʻi he taimi te tau ui ai ki he ʻEikí, ke lava ʻe Hono Laumālié ʻo fakatupulekina kitautolu ʻi heʻetau faiakó. ʻI he taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e Laumālié ke Ne tataki kitautolú, ʻoku tau malava ʻo faiako ʻaki ha mālohi ʻoku māʻongoʻonga angé” (“Teach Them the Word of God with All Diligence,” Ensign, May 1999, 8).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Kapau ʻoku tau maʻu ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ke Ne tataki kitautolu, te tau lava ʻo akoʻi ha faʻahinga taha pē, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e tuʻunga poto ʻoku nau ʻi aí, ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻi māmani. ʻOku lahi ange e meʻa ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻi ha toe taha ʻiate kitautolu, pea kapau ko ʻene kau tamaioʻeikí kitautolu, ʻoku tau maʻu ʻa hono Laumālié, te ne lava ʻo tufaki ʻene pōpoaki ʻo e fakamoʻuí ki he laumālie kotoa pē.

“Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ʻo pehē: ‘Ko e folofola ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá ki he laumālie ʻo e tangatá, ʻokú ne maʻu e mālohi ke ʻoatu ʻa e moʻoní ʻo toe lelei ange mo mahino ange ʻi hano ʻoatu e moʻoní ʻe ha taha ʻi ha fetuʻutaki fakataautaha mo ha niʻihi fakalangi.” ʻOku fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa hono lalanga ʻa e moʻoní ki he kupu kotoa pē ʻo e sinó koeʻuhí ke ʻoua pē naʻa toe ngalo ia’ (Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie, 3 vols. [1954–56], 1:47–48)” (“Teaching and Learning by the Spirit,” Ensign, Mar. 1997, 7).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:18–29. “ʻOku fakahā ʻi heʻeku ngaahi folofolá ʻa ʻeku ngaahi fonó … ”

ʻOku toe vakaiʻi ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:18–29 ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi fekau pe fono naʻá ne ʻoange ki ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá, ʻa ia ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá Ne fakamanatu ki he Kāingalotú ko kinautolu ʻoku nau ʻofa kiate Iá kuo pau ke nau tauhi kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú (vakai, T&F 42:29).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:18. “ʻE ʻikai te ne maʻu ha fakamolemole ʻi he maama ko ʻení, pe ʻi he maama ka hoko maí”

Ko ha fono ʻe taha naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ʻi hotau kuongá ko e fekau ko ia ke “ʻOua naʻá ke fakapō” (T&F 42:18). Ko kinautolu ʻoku nau lilingi e toto taʻehalaiá, ko e ʻuhingá ʻoku nau fakapoongi ha taha “ʻe ʻikai te [nau] maʻu ha fakamolemole ʻi he maama ko ʻení, pe ʻi he maama ka hoko maí” (T&F 42:18). Ka, ʻoku totonu ke “tukuange ʻa kinautolu pea ʻe fai kiate kinautolu ʻo fakatatau ki he ngaahi lao ʻo e fonuá” (T&F 42:79).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻa e fakatokanga ʻa e ʻEikí ko kinautolu ʻoku nau fakapoó he ʻikai fakamolemoleʻi kinautolu: “ʻOku pehē ʻe Sione ʻoku ʻi ai ha faʻahinga ʻe ua ʻo e faiangahalá [vakai, 1 Sione 5:16–17]. Ko e taha ʻoku lava ke fakamolemoleʻi; ko e taha ko ha angahala ki he maté, ʻa ia ʻoku ʻikai ha fakamolemolé. ʻOku kau ʻa e fakapoó ʻi he taha ʻo e angahala fakamuimuí. ʻA ia ʻoku fakakaukau ai ʻe ha taha ke lilingi e toto taʻehalaiá. … ʻOku mafao atu ʻa e ʻaloʻofa ʻo e Māfimafí, ʻo fakafou ʻi he fakalelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻo tali lelei ʻa e laumālie kotoa pē ʻe siʻaki ʻene ngaahi angahalá, tuku kehe ʻa kinautolu ʻoku nau faiangahala ʻi he ʻiloʻilo paú, hangē ko e lea ʻa Sioné, ‘ki he maté’” (The Restoration of All Things [1945], 204–5).

ʻOku ʻomi ʻi he Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí ʻa e faleʻi ko ʻení fekauʻaki mo e ongo meʻa ʻoku felāveʻi mo e fekau ko ʻení ʻa ia ʻe lava ke fifili ai ha niʻihi:

“Fakatatau mo ia kuo ʻosi fakahaá, ʻe lava pē ke fakatomala ha taha pea fakamolemoleʻi mei he angahala ʻo e fakatōtamá” ([2010], 21.4.1).

“ʻOku hala ke toʻo ha moʻui, ʻo kau ai mo ʻete moʻuí. Neongo iá, ʻe lava pē ke ʻikai haʻisia ha taha ʻoku taonakita ki heʻene meʻa ʻoku faí. Ko e ʻOtuá pē taha te ne lava ke fakamāuʻi ʻa e faʻahinga meʻa peheé” (21.4.14).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:22. Ko e ngaahi hoa malí ʻoku totonu ke nau “pīkitai [kiate kinaua] kae ʻikai ki ha toe taha kehe”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā L. Uitenī Keleitoni ʻo e Kau Fitungofulú ʻo pehē: “Ko e nofo mali fiefia taha kuó u mātaá ʻoku hāsino ai e talangofua ki he taha ʻo e ngaahi fekau fakafiefia tahá—ke tau ‘nofo fakataha ʻi he ʻofa’ [T&F 42:45]. Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí e ngaahi husepānití ʻo pehē, “Ke ke ʻofa ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoa pea pīkitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” [T&F 42:22]. ʻOku akoʻi ʻe ha tohi tuʻutuʻuni ʻa e Siasí ʻo pehē: ‘ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea pīkitaí ke līʻoa mo anganofo kakato ki ha taha. ʻOku fepikitaiʻaki ʻa e ongomeʻa malí pea ki he ʻOtuá ʻaki haʻana fetauhiʻaki mo feʻofaʻaki pea mo tauhi ʻa e ngaahi fuakavá ʻi he feanganofoʻaki kakato ʻiate kinaua pea ki he ʻOtuá.’ ʻOku liʻaki ʻe he [husepānití mo e uaifí fakatouʻosi ʻena] tuʻunga moʻui ʻi [heʻena] kei tāutahá ka [na] fakamuʻomuʻa [ʻena] nofomalí ʻi heʻena moʻuí.… ʻOku ʻikai ke [na] toe ʻai ha taha pe ha meʻa ʻoku [na] manako ai ke toe fakamuʻomuʻa ange … ka ko hono tauhi ʻo e ngaahi fuakava ne nau fakahoko mo e ʻOtuá pea mo kinauá’ [Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí [2010], 1.3.1]. Sio pea ako: ko e ngaahi nofomali ʻoku lavameʻá, ʻoku nau feʻofaʻaki ʻi he mateaki kakato” (“Nofomalí: Sio pea Ako,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 85).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:23. Ko e ngaahi nunuʻa ʻo e holi koví

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:23, ʻoku ʻuhinga ʻa e “ke holi ki aí” ke maʻu ha holi fakasekisuale taʻetotonu ki ha tokotaha kehe. ʻOku fakamahinoʻi ʻe he folofolá ko e taimi ʻoku fakasio ai ʻe ha taha ke holi kovi ki ha taha kehé, ʻoku hangē “ … ʻoku tonoʻi ia ʻe ia ʻi hono lotó” (Mātiu 5:28; vakai foki, 3 Nīfai 12:28; T&F 63:16). ʻE iku ʻa e ngaahi fakakaukau, lea, mo e tōʻonga taʻefeʻungá ki he mole ʻa e Laumālié ka ʻe faifai pea te ne tataki ha tokotaha ke ne “fakaʻikaiʻi ʻa e tuí” (T&F 42:23; 63:16). ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe Sētane ʻa e holi kovi fakasekisualé ke holoki ʻa e mālohi fakalaumalie ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá pea tataki kinautolu ki he fakaʻauhá.

Naʻe fakatokanga ʻa ʻEletā L. Uitenī Keleitoni ʻo pehē:

“ʻOku ʻi ai ha tauhele fakalaumālie he ʻahó ni ʻoku ui ko e ponokalafí, pea ʻoku tokolahi ha niʻihi, ʻi hono tohoakiʻi kinautolu ʻe hono ngaahi pōpoaki fakaʻaiʻaí, ʻoku maʻunimā kinautolu ʻe he tauhele fakatuʻutāmaki ko ʻení. Hangē ko e natula ʻo e tauhelé, ʻoku faingofua ke hū ki loto ka ʻoku faingataʻa ke hola mei ai. ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe ha niʻihi te nau lava noa pē ʻo sio ʻi he ponokalafí taʻe te nau uesia ʻi hono ngaahi nunuʻa faingataʻá. ʻOku nau tomuʻa pehē ʻi he kamataʻangá, ‘ʻOku ʻikai ko ha fuʻu loko meʻa ʻeni ia,’ pe, ‘He ko hai ʻoku tokanga ki ai? ʻOku ʻikai hano faikehekehe ʻona,’ pe, ‘Ko ʻeku fie ʻilo pē ʻaʻaku.’ Ka ʻoku hala ʻenau maʻú. Kuo fakatokanga mai ʻe he ʻEikí, ‘Pea ko ia ia te ne fakasio ki ha fefine ke holi ki aí te ne fakaʻikaiʻi ʻa e tuí, pea ʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e Laumālié; pea kapau ʻe ʻikai te ne fakatomala ʻe kapusi ia ki tuʻa’(T&F 42:23). …

“ʻOku ʻalu fakataha ʻa e mole ʻa e Laumālié mei he kau maʻunimā ʻe he ponokalafí pea mo e mole ʻa e fakakaukau leleí. … ʻOku nau feinga ke fufuuʻi ʻenau angahalá, ʻo ngalo ʻiate kinautolu ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe puli ki he ʻEikí (vakai, 2 Nīfai 27:27). ‘Oku kamata ke tātānaki ʻa e ngaahi nunuʻá ʻi he taimi ʻoku mōlia atu ai ʻa e fakaʻapaʻapaʻi kitá, kona ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki ne melié, maumau ʻa e nofo-malí, pea kamata ke tokolahi ʻa e niʻihi taʻehalaia ʻoku fakamamahiʻí. ʻI heʻenau ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke kei feau ʻenau fie maʻú ʻe he meʻa ne nau faʻa mamata aí, ʻoku nau ʻahiʻahiʻi leva ʻa e ngaahi ʻata ʻoku toe fakalilifu angé. ʻOku māmālie ʻa e fakaʻau ke maʻunimā kinautolú ʻo tatau ai pē pe ʻoku nau ʻiloʻi ia pe ʻoku nau fakaʻikaiʻi ia … ʻoku hōloa ʻenau ʻulungāngá pea ʻauha ʻenau tuʻunga ʻulungaanga maʻá” (“Blessed Are All the Pure in Heart,” Ensign pe Liahona, Nov. 2007, 52).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:24–26. “ʻOua naʻá ke tono”

Ko e fetuʻutaki fakasekisuale ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo ha uaifí ko ha fakahaaʻi toputapu ia ʻo e ʻofá pea ko ha fakahaaʻi ia ʻo e mālohi taupotu taha kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki Heʻene fānaú—ʻa e mālohi ke fakatupu ha moʻuí. Ko hono fakaʻaongaʻi totonu ʻo e mālohi ko ʻení ko e uho ia ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakamoʻuí, pea kuó Ne ʻomi ha ngaahi fekau mamafa ke puleʻi ʻa hono fakaʻaongaʻí. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Ko ia ai, ko e mali ko ia ʻi he vā ʻo e tangatá mo e fefiné ko e founga pē ia kuo fakamafaiʻi ke ʻomi ai ki he māmaní e ngaahi laumālie mei he maama fakalaumālié. Ko e meʻa pē te ne maluʻi e toputapu ʻo e founga toputapu ko ʻení ko e fakaʻehiʻehi ʻaupito mei ha feohi fakasekisuale kimuʻa he malí pea anganofo kakato hili ʻa e malí.

“ʻOku mahuʻinga fakalaumālie ʻa e mālohi ke maʻu ha fānaú. ʻI hono ngāue hala ʻaki e mālohi ko ʻení, ʻoku veuki ai e ngaahi taumuʻa e palani ʻa e Tamaí mo ia ʻo ʻetau moʻui fakamatelié. Ko ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá naʻá Na fai e fakatupú peá Na tuku mai kiate kitautolu takitaha ha konga ʻo Hona mālohi ke fakatupú. Ko e konga mahuʻinga ʻo e palani ʻa e Tamaí, ko e ngaahi fakahinohino pau ki he malava ʻo ngāue totonu ʻaki ia ke fakatupu ai ha moʻuí. ʻE fakapapauʻi moʻoni hotau ikuʻanga taʻengatá mei he anga ʻetau ongoʻi mo fakaʻaongaʻi e mālohi fakalangi ko iá. …

“ʻOku taha pē pea ʻoku teʻeki ha liliu ki he tuʻunga moʻui maʻa fakasekisuale ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní: ʻoku toki ngofua pē ʻa e feohi vāofi ʻa ha tangata mo ha fefine ʻi he feohi fakamalí ʻo fakatatau ki he fakahinohino he palani ʻa e ʻOtuá. Ko e faʻahinga feohi vāofi fakaesino ko iá ʻoku ʻikai ko ha fie ʻilo pē ki ha meʻa ke ʻahiʻahiʻi, fakafiemālieʻi ha holi, pe ha faʻahinga fakafiefia pe meʻa fakamānako ke tulifua siokita ki ai. ʻOku ʻikai ko ha tau ke ikunaʻi pe ko ha foʻi ngāue pē ke fakahoko. Ka ko e meʻa pē ia ʻe taha ʻi he moʻui fakamatelié ʻokú ne fakahaaʻi ai hotau anga fakalangí mo e meʻa ʻoku tau malavá mo ha founga ke fakamālohia ai e ngaahi haʻi fakaeloto mo fakalaumālie ʻi he vā ʻo e husepānití mo e uaifí” ( “ʻOku Mau Tui ki he Angamaʻá,” Ensign pe Liahona, Mē 2013, 42).

ʻOku faʻa kamata e angahala ʻo e tonó ʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau ʻuli pe holi koví. Naʻe ʻomi ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā (1907–1995) ʻa e fakatokanga ko ʻení:

“ʻOku taʻofi ʻe he ʻEikí pea ʻoku fakahalaki ʻe Hono siasí ha faʻahinga pea mo e feohi fafale kotoa pē mavahe mei he nofo-malí. ʻOku fakamamahiʻi ʻe he taʻe-anganofo ʻa ha tangata ʻa e loto ʻo hono uaifí pea mole ʻene falalá mo e falala ʻa ʻene fānaú (vakai, Sēkope 2:35).

“Anganofo ʻi hoʻomou ngaahi fuakava ʻo e malí ʻi he fakakaukaú, leá, pea mo e ngāué. ʻOku holoki ʻe he ponokalafí, hua fieʻevá, mo e ngaahi fakakaukau taʻemaʻá, ʻa e ʻulungaanga ʻo ha taha mo ne uesia ʻa e makatuʻunga ʻo e nofo-mali fiefiá. ʻOku ʻauha ai ʻa e uouangataha mo e fefalalaʻaki ʻi he nofo-malí. Ko e tokotaha ʻoku ʻikai ke ne mapuleʻi ʻene fakakaukaú pea tono ʻi hono lotó, kapau he ʻikai fakatomala, he ʻikai ke ne maʻu ʻa e Laumālié, ka te ne fakaʻikaiʻi ʻa e tuí pea manavahē (vakai, T&F 42:23; 63:16)” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hauati W. Hanitā [2015], 234–35).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:30–55

Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fono ʻo e fakatapuí mo faleʻi e Kāingalotú fekauʻaki mo e maté mo e fakamoʻuí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:30–39. Ko e fono ʻo e fakatapuí

ʻI he ʻaho 2 ʻo Sānuali, 1831, lolotonga e konifelenisi fakaʻosi ʻa e Siasí ʻi Niu ʻIoké, naʻe akonaki ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “Tuku ke ʻofa ʻa e tangata kotoa pē ki hono tokouá ʻo hangē pē ko iá” (T&F 38:24). Ne hoko ʻeni ko ha tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ke teuteuʻi ai e Kāingalotú ke nau fokotuʻu ha Saione ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. ʻI he ʻaho 4 ʻo Fepueli, 1831, hili e aʻu mai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki Ketilani, ʻOhaioó, naʻe fekauʻi ia ʻe he ʻEikí ke ne fetuʻutaki kia ʻEtuate Pātilisi ko e fuofua pīsope ʻo e Siasí, “ke tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻo hangē ko ia ʻe tuʻutuʻuni kiate ia ʻi heʻeku ngaahi fonó ʻi he ʻaho ʻa ia te u ʻoatu ai iá” (T&F 41:10). Hili ha ʻaho ʻe nima mei ai, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa ʻi he ʻaho 9 ʻo Fepuelí ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e fono ʻo e fakatapuí, ʻo fokotuʻutuʻu ʻEne palani ke tokoniʻi ʻa e masivá mo e faingataʻaʻiá, langa hake hono Siasí, mo teuteuʻi Hono kakaí ke nau langa ʻa Saioné (vakai, T&F 42:30–39).

ʻOku ʻuhinga ʻa e fakatapuí ke fakamāʻoniʻoniʻi, ke tuku mavahe mo līʻoa ki ha taumuʻa toputapu. Ko e fakatapuí ko hono fakatapui ia ʻetau koloá, taimí, mo e meʻa ʻoku tau maʻú ki he ʻOtuá pea foaki loto fiemālie ia Maʻana. ʻOku fakafou ʻi he fakatapuí ʻa e malava ʻe he kau ākonga moʻoni ʻo Sīsū Kalaisí ʻo tokoni ki he masivá mo e faingataʻaʻiá, pea tokoni ki hono langa hake ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní. ʻOku makatuʻunga ʻa e fakatapuí ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e “feinga ʻa e tangata kotoa pē ki he meʻa ʻoku lelei ki hono kaungāʻapí, mo fai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻaki ʻa e mata ʻoku hanga taha pē ki hono fakalāngilangiʻi ʻo e ʻOtuá” (T&F 82:19; vakai foki, T&F 38:24–25). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻo pehē:

“Ko e fakatapuí ko hono foaki ʻo e taimí, ngaahi talēnití, mo e koloá ke tokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá—tatau ai pē pe ko e fakalaumālie pe fakatuʻasino—pea ʻi hono langa hake e puleʻanga ʻo e ʻEikí. …

“Ko e Saioné ko e hingoa ia ʻoku foaki ʻe he ʻEikí ki hono kakai ʻi he fuakavá, ʻa ia ʻoku nau ʻulungaanga ʻaki ʻa e loto maʻá mo e faivelengá ʻi hono tokoniʻi e masivá, paeá mo e faingataʻaʻiá. (Vakai, T&F 97:21.) …

“Ko e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he ngaahi tokāteline ʻo e ʻofá, ngāue tokoní, ngāué, fakafalala pē kiate kitá, mo e fatongia tauhí, ʻa ia ʻoku felāveʻi kotoa ia mo e fuakava ʻo e fakatapuí” (“Welfare Services: The Gospel in Action,” Ensign, Nov. 1977, 78).

ʻI he ngaahi fakahā ʻoku ʻiloa ko e fono ʻo e Siasí, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42, naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ke nau tokoniʻi ʻa e masivá ʻaki ʻenau fakatapui ʻenau koloá “ʻaki ha fuakava pea mo ha tohi aleapau ʻa ia ʻe ʻikai lava ʻo maumauʻí” (T&F 42:30). Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí (1871–1961) ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ke loto fiemālie ai ʻa e kakai ʻo e ʻEikí ke nau fakahoko ha feilaulau peheé: “Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ʻo e ngaahi fakahā kotoa pē ʻi he [fono ʻo e fakatapuí] ko e meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú ko e meʻa ia ʻa e ʻEikí; ko ia ai ʻe lava ke ui mai ʻa e ʻEikí ke tau foaki ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau maʻú, he ʻoku ʻAʻana ia. … (T. & F. 104:14–17, 54–57)” (ʻi he Conference Report, Oct. 1942, 55).

Ko e fono ʻo e fakatapuí ʻoku toutou lave ki ai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (vakai, T&F 38; 42; 44; 48; 51; 54; 56; 58; 70; 72; 78; 82–85; 92; 96–97; 104–6; 119–20136). Ko e konga lahi ʻo e ngaahi potufolofolá ʻoku fakakau ai e fakahinohino ke tokoni ki he Kāingalotú ke nau fakahoko e fono ko ʻení. Neongo ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fono ʻo e fakatapuí, ka kuo liliu e ngaahi founga ngāué he taimi ʻe niʻihi ke feau e ngaahi tūkunga mo e fie maʻu kehekehé. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, “Naʻe ʻikai ke liʻaki ʻa e fono ʻo e feilaulaú mo e fono ʻo e fakatapuí ka ʻoku kei fakaʻaongaʻi pē” (Teachings of Gordon B. Hinckley [1997], 639). ʻI he ʻaho ní, ʻoku tauhi ʻe he Kāingalotu tui faivelengá ʻa e fono ʻo e fakatapuí ʻi heʻenau feinga ke ʻofa ki he ʻOtuá mo fakatapui ʻenau paʻangá, taimí, mo e ngaahi koloa kehé ki hono langa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea tokoni ke fakafiemālieʻi ʻa e mamahi ʻa e masivá mo e faingataʻaʻiá. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Kuo tohi ʻo pehē: ‘Ko ia ia ʻoku ʻikai te ne lava ʻo tauhi ʻa e fono ʻo ha puleʻanga fakasilesitialé ʻe ʻikai te ne lava ʻo kātakiʻi ha nāunau fakasilesitiale. (T&F 88:22.) Ko e fono ʻo e feilaulaú ko ha fono fakasilesitiale ia; ʻoku pehē foki ki he fono ʻo e fakatapuí. Ko ia ai ko e founga ke maʻu ʻa e pale fakasilesitiale ko ia ʻoku tau holi fakamātoato ki aí, kuo pau ke tau malava ʻo moʻui ʻaki ʻa e ongo fono ko ʻení. …

“ʻOku ʻikai ke faʻa fekauʻi kitautolu ke tau moʻui kakato ʻaki e fono ʻo e fakatapuí mo foaki kotoa hotau taimí, talēnití, mo e koloá ki hono langa hake ʻo e puleʻanga ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní. …

“Ka ʻoku ʻuhinga ʻa e fakamatala ʻi he folofolá ko e founga ke tau maʻu ai ʻa e fakamoʻui fakasilesitialé kuo pau ke tau malava ʻo moʻui kakato ʻaki ʻa e ongo fono ko ʻení kapau ʻe fekauʻi mai ke tau fai ia. ʻOku ʻuhinga ʻeni kuo pau ke tau moʻui ʻaki ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga ʻe fekauʻi mai ai ke tau fakahoko ia” (“Obedience, Consecration, and Sacrifice,” Ensign, May 1975, 50).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:32–33. Lakanga tauhí

Naʻe folofola ʻe he ʻEikí ʻo fokotuʻutuʻu ha sīpinga ki hono fakahoko ʻo e fono ʻo e fakatapui ʻi he taimi ne fuofua fokotuʻu ai ʻa e Siasí. Naʻe fekauʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke nau fakatapui ʻenau paʻangá mo e koloá ki he Siasí ʻaki ʻenau foaki ʻa e ngaahi meʻá ni ki he “pīsope ʻo [e] siasí pea mo hono ongo tokoní” (T&F 42:31). Naʻe pau leva ke hanga ʻe he pīsopé, ʻi heʻene hoko ko e fakafofonga ʻa e ʻEikí, ʻo vahe ha konga kelekele mo ha koloa ki he fāmili kotoa pē ʻo fakatatau ki he “ngaahi anga ʻo [e] nofó pea mo [e] … ngaahi fie maʻú mo e ngaahi meʻa ʻoku ʻaonga ke [nau] maʻú” (T&F 51:3; vakai foki, T&F 42:32–33). Naʻe ui ʻa e konga ko ʻení ko e “lakanga tauhí” (T&F 42:72). Ko ia, naʻe tuku ki he fāmili kotoa pē ʻa e kelekele mo e koloa tokoni, ʻa ia naʻe maʻu ʻe he fāmilí maʻanautolu pea naʻe pau ke nau puleʻi ʻo fakatatau ki heʻenau tauʻatāina ke filí. ʻI heʻenau hoko ko e kau tauhi ʻo e ngaahi koloa tokoni ʻa e ʻEikí, naʻe haʻisia ai ʻa e ngaahi fāmilí kiate Ia pea fatongia kakato ʻaki e meʻa naʻá Ne foaki maʻanautolú. Ka ʻi ai ha toenga mei he ngaahi fie maʻu ʻa e fāmilí, naʻe pau ke tuku ia ki he pīsopé ke ne “foaki kiate kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau meʻá” (T&F 42:33).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:34–35, 55. Ko e fale tukuʻanga koloa ʻa e ʻEikí

ʻI he sīpinga naʻe fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí, ka ʻi ai ha “toenga,” pe tupu, ʻi he paʻanga pe koloa ne fakatapuí naʻe pau ke tauhi ia ʻi he fale tukuʻanga koloá (T&F 42:34; vakai foki, veesi 55). ʻE fakaʻaongaʻi leva ʻe he pīsopé ʻa e ʻū koloa ko ʻení “ke foaki ki he masivá mo e faingataʻaʻiá” (T&F 42:34) mo ikunaʻi ʻa e ngaahi taumuʻa kehé, hangē ko hono fakatau mai ha koloa maʻá e Siasí, langa ha ʻū fale ʻo e moihū, mo hono “langa hake ʻo e Selūsalema Foʻoú … ” (T&F 42:35). ʻI he kuonga ní, ʻoku fakaʻuhingaʻi ʻa e fale tukuʻanga koloá ko “ha feituʻu ʻoku tali ki ai ʻe he pīsopé, ʻo tauhi, pea tufaki mei ai ʻa e ngaahi koloa fakatapui ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ki he masivá. ʻOku fakatatau pē hono lahi ʻo e fale tukuʻanga koloa taki taha ki he tuʻunga ʻo ʻene ngaahi fie maʻú. ʻOku foaki ʻofa ʻe he Kāingalotu tui faivelengá ʻa honau ngaahi talēniti, ngaahi poto fakangāue, ngaahi nāunau mo e ngaahi meʻa fakapaʻangá ki he pīsopé ki hono tokangaʻi ʻo e masivá ʻi he taimi ʻo ʻenau faingataʻaʻiá. Ko ia ʻoku lava ke kau leva ʻi he fale tukuʻanga koloá ha ngaahi polokalama tokoni kehe ʻoku ala maʻú, ko e paʻanga, meʻakai, pe ngaahi koloa kehe. ʻOku hoko ʻa e pīsopé ko e fakafofonga ia ʻo e fale tukuʻanga koloá pea ʻokú ne tufaki ʻa e ngaahi koloá mo e ngaahi polokalama tokoní ʻo fakatatau ki he fie maʻú pea mo e fakahinohino ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí (T&F 42:29–36; 82:14–19)” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Fale Tukuʻanga Koloa,” scriptures.lds.org).

ʻĪmisi
tafaʻaki ki loto ʻo e falekoloa ʻo Niueli K. Uitenií

Naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ke fokotuʻu ha fale tukuʻanga koloa ke tokoni ki he masivá mo e faingataʻaʻiá (vakai, T&F 42:33–34).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:40–41. “ʻOua naʻa mou pōlepole ʻi homou lotó”

Naʻe lea ʻa e palōfita ko Molonaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻo kau ki he ngaahi faingataʻa fakalaumālie ʻe aʻusia ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. ʻE kau ʻi he ngaahi faingataʻa ko ʻení ʻa hono fakahaaʻi ʻo e loto-hīkisiá ʻo fakafou ʻi he “kofu ʻaki ʻa e kofu ʻoku fuʻu matamataleleí” kae ngalo ʻa e “masivá mo e paeá, mo e mahakí, mo e faingataʻaʻiá” (Molomona 8:36–37). ʻI he fuofua taimi ne toe fakafoki mai ai ʻa e Siasí, naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ke “ʻOua naʻa mou pōlepole ʻi homou lotó” pea folofola ki he Kāingalotú ʻoku totonu ke “taʻe-masani ʻa homou ngaahi kofú” (T&F 42:40). ʻOku lava ke ʻuhinga ʻa e fakahinohino ko ʻení ʻi heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei he vala ʻoku fuʻu tōtuʻa pe fakamole paʻangá.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo fekauʻaki mo ʻetau ngaahi fili ki he valá mo e fōtungá: “Koeʻuhí ke ke maʻu kakato ʻa e ngaahi tāpuaki mo e maluʻi ʻa e Tamai Hēvaní, ʻoku mau kole atu ke ke tauhi totonu ki he ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea ʻoua naʻa muimui ki he ngaahi ākenga feliliuaki ʻo e valá mo e teuteú ʻo hangē ʻokú ke haʻisia ki aí. He ʻikai teitei fakaʻikaiʻi ʻe he Siasí hoʻo tauʻataina ke fili ki he totonú fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke ke tuí mo e founga pau ʻoku totonu ke ke fotu ʻakí. Ka ʻe fakahā maʻu pē ʻe he Siasí ʻa e ngaahi tuʻunga moʻuí pea te ne akoʻi maʻu pē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní” (“To Young Women,” Ensign pe Liahona, Nov. 2005, 28–29).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:42. “ʻOua naʻa mou nofo noa”

Kuo fekauʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻEne fānaú ke nau ngāue (vakai, T&F 52:39; 56:17; Mōsese 4:25). Ko kinautolu ʻoku fakapikopikó ʻoku nau halaia ʻi he nofo noá, ʻa ia ʻoku tauteaʻi ʻe he ʻEikí. Naʻe fakamoʻoni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki hono mahuʻinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki he ngāué:

“ʻOku ʻikai ha meʻa ʻi he lalo langí ke ne fetongi ʻa e ngāue ʻaongá. Ko e founga ia ʻoku hoko ai ʻo moʻoni ʻa e ngaahi fakaʻānauá. Ko e founga ia ʻoku hoko ai ʻa e ngaahi fakaʻamú ko ha lavameʻa lalahí.

“ʻOku fakanatula pē ʻa e fakapikopikó ia ki hotau tokolahi. ʻE sai ange kiate kitautolu ke tau vaʻinga ʻi haʻatau ngāue. ʻE sai ange kiate kitautolu ke tau ʻeveʻeva ʻi haʻatau ngāue. ʻOku lelei ke kiʻi vaʻinga pē mo kiʻi ʻeva. Ka ko e ngāué ʻokú ne liliu e moʻui ʻa ha tangata pe fefiné. Ko hono fakalahi ko ia ʻetau ʻiló mo hono fakaʻaongaʻi ʻetau pōtoʻi ngāué ʻokú ne hiki hake kitautolu mei he fakafiefiemālié. Ko e ngāué ʻoku maʻu ai ʻetau meʻakaí, ʻa e vala ʻoku tau tuí, ʻa e ʻapi ʻoku tau nofo aí. Kapau ʻoku tau fie maʻu ke tau tupulaki pea tuʻumālie fakafoʻituitui pea kapau ʻoku tau fie maʻu ke tuʻu ʻaliʻaliaki hotau fonuá ʻi he funga ʻo e māmaní, he ʻikai lava ke tau fakaʻikaiʻi ʻoku fie maʻu ke tau ngāueʻaki ha nima ʻoku pōtoʻi ngāue mo ha ʻatamai kuo ʻosi ako leleí.

“Ko e taimi naʻe kapusi ai ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei he ngoué, naʻe folofola ange ʻe Sihova: ‘Te ke kai ʻa e meʻakaí ʻi he kakava ʻo ho matá, kae ʻoua ke ke foki ki he kelekelé.’ (Sēn. 3:19.)” (“I Believe,” Ensign, Aug. 1992, 4).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:44, 48. “Ko ia ia … kuo ʻikai tuʻutuʻuni ke ne maté, ʻe fakamoʻui ia”

ʻOku puleʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e lōloa ʻo e moʻui fakamatelie ʻa ha taha. ʻOku fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:44, 48 ko e tokotaha ʻokú ne fie maʻu ha fakamoʻuí pea ʻokú ne maʻu ʻa e tui feʻunga pea “kuo ʻikai tuʻutuʻuni ke ne maté” (veesi 48) ʻe fakamoʻui ia. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Leni B. Uikimani ʻo e Kau Fitungofulú ʻo pehē: “ʻOku faʻa lahi ʻetau tukunoaʻi e konga lea ‘pea kuo ʻikai tuʻutuʻuni ke ne maté’ (‘pe,’ te tau lava ʻo tānaki atu ki ai, ‘ke ne mahamahaki pe faingataʻaʻia fakaesinó’). Kātaki ʻoua naʻá ke lotomamahi ʻi he taimi ʻoku ʻohake ai ha lotu fakamātoato mo fakahoko ha ngaahi tāpuaki lakanga fakataulaʻeiki kae ʻikai pē ha fakalakalaka ʻi he niʻihi ʻoku mou ʻofa aí pe hiki atu mei he moʻui fakamatelié. Fiemālie ʻi hoʻo ʻiloʻi naʻá ke fai ʻa e meʻa kotoa pē ne ke lavá. He ʻikai taʻeʻaonga ʻa e tui, ʻaukai, mo e tāpuaki lahi peheé! Ko e meʻa ʻi he ʻikai sai hoʻo tamá neongo e ngaahi meʻa kotoa pē naʻá ke fai maʻaná ʻoku totonu ke hoko ia ko e makatuʻunga ʻo e nongá mo e fakafiemālié kiate kinautolu kotoa pē ʻoku nau ʻofa ʻiate iá! Ko e ʻEikí—ʻa ia ʻokú Ne ueʻi ʻa e ngaahi tāpuakí mo fanongo ki he lotu fakamātoato kotoa peé—naʻá Ne ui ia ke foki ange ki ʻapí ʻo tatau ai pē. Mahalo ko e ngaahi aʻusia kotoa ʻo e lotú, ʻaukaí, mo e tuí naʻe kaunga lahi ange pē ia ki heʻetau leleí ʻi haʻane lelei maʻana” (“But If Not,” Ensign, Nov. 2002, 30–31).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:45–48. “Ko kinautolu ʻe mate ʻiate aú ʻe ʻikai te nau ongoʻi ʻa e maté”

Ko kinautolu ʻoku nau faivelenga mo kātaki ki he ngataʻangá, “ʻe melie [ʻa e maté] kiate kinautolu,” ka ko kinautolu ʻoku angatuʻu mo taʻe fakatomalá te nau ʻiloʻi “ʻe kona ʻenau maté” (T&F 42:46–47). ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni he ʻikai aʻusia ʻe he kau māʻoniʻoní ʻa e mamahi fakaesinó; ka, te nau tauʻatāina mei he fakamamahi fakalaumālie ʻe aʻusia ʻe he kau faiangahalá ʻi he taimi te nau mate aí . Naʻe fakatātaaʻi ʻe ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení:

“ʻI he ngaahi māhina siʻi kuohilí ne u maʻu ai ha faingamālie ke ʻaʻahi ki ha tangata ne tuʻia ʻe ha mahaki fakatuʻutāmaki. ʻI heʻene hoko ko ha tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeiki faivelengá, naʻá ne fehangahangai ai mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻo e moʻui fakamatelié. Ka naʻá ne maʻu ʻa e mālohi ʻi he sīpinga ʻo e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá ne pehē ʻi he Lotu ʻa e ʻEikí, ‘Ko ia ke peheni hoʻomou lotú: … Ke fai Ho finangaló ʻi māmani, ʻo hangē ʻi he langí’ (Mātiu 6:9–10). …

“Naʻe tali ʻe hoku kaungāmeʻá ʻa e kupuʻi lea ‘Ke fai Ho finangaló’ ʻi heʻene fehangahangai mo hono ngaahi ʻahiʻahí mo e faingataʻa fakamamahí. …

“… Naʻá ma aleaʻi e anga ʻene feinga ke faivelenga ʻi heʻene moʻuí, ke fai ʻa e meʻa ne folofola ʻe he ʻOtuá ke ne faí, ke faitotonu ʻi heʻene fengāueʻaki mo hono kāingá mo e niʻihi kehe kotoa pē, ke tauhi mo ʻofa ʻi hono fāmilí. ʻIkai nai ko hono ʻuhinga ia ʻo e kātaki ki he ngataʻangá? Naʻá ma talanoa fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko ʻi he hili pē ʻa e maté, fekauʻaki mo e meʻa kuo akoʻi mai ʻe he ʻOtuá kau ki he maama ʻo e ngaahi laumālié. Ko ha feituʻu ia ʻo e palataisi mo e fiefia maʻanautolu naʻa nau moʻui angatonú. Ko e maté ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia ke manavahē ki ai.

“Hili ʻema talanoá, naʻá ne ui hono uaifí mo e kāingá—fānau mo e makapuna—ke nau fakataha mai ke toe akoʻi kiate kinautolu ʻa e tokāteline ʻo e Fakaleleí ʻe toetuʻu ʻa e tokotaha kotoa pē. Naʻe mahino ki he tokotaha kotoa pē ʻa e folofola ʻa e ʻEikí, neongo ʻe ʻi ai ʻa e tengihia ʻi he māvae fakataimí, ka he ʻikai ha mamahi maʻanautolu ʻoku mate ʻi he ʻEikí (vakai, Fakahā 14:13; T&F 42:46). … Naʻá ne siʻi hiki fiemālie pē ʻi he hoʻatā hono hokó, pea naʻe ʻi ai pē mo siʻono fāmilí. Ko e nonga mo e fiemālie ʻeni te tau maʻu ʻi he taimi ʻe mahino ai kiate kitautolu ʻa e palani ʻa e ongoongoleleí mo ʻiloʻi ʻoku taʻengata ʻa e fāmilí” (“The Eternal Family,” Ensign, Nov. 1996, 66).

Ko ha konga ia ʻo e moʻui fakamatelié ʻa hono tengihia ʻo kinautolu kuo nau mālōloó, ʻo hangē ko e maté. Neongo te tau lava ʻo aʻusia ha ngaahi ongoʻi ʻofa moʻoni ki he fāmilí mo e kaungāmeʻá, ka te tau lava foki ʻo ongoʻi loto-mamahi moʻoni ʻi he taimi ʻoku pekia ai ha taha ʻoku tau ʻofa aí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻoku fakanatula mo taau pē ke te tengihia ha mālōlō ʻo ha taha ʻokú te ʻofa ai:

“Tatau ai pē pe ko e hā hotau taʻu motuʻá, ʻoku tau tengihia ʻa kinautolu ʻoku tau ʻofa ai ka kuo nau mālōloó. Ko e tengihiá ko e taha ia ʻo hono fakahaaʻi moʻoni ʻo e ʻofa haohaoá. Ko ha tali fakanatula ia ʻo fakatatau ki he fekau fakalangi, ‘Ke mou nofo fakataha ʻi he ʻofa, ʻo aʻu ki hoʻomou tangi koeʻuhi ko e mole ʻa kinautolu ʻoku maté.’ (T&F 42:45.)

“ʻIkai ngata aí, he ʻikai ke tau lava ʻo fakahoungaʻi kakato ʻa e fakataha fiefia ʻamuí taʻe ʻi ai ha māvae loʻimataʻia he taimí ni. Ko e founga pē taha ke aʻusia ai e maté taʻe ha mamahí ko e aʻusia ha moʻui taʻe ʻi ai ha ʻofa” (“Doors of Death,” Ensign, May 1992, 72).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:56–93

Ko e ʻomi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ha ngaahi fono makehe mo akoʻi kiate kinautolu ʻa e founga ki hono fakahoko ʻEne fonó

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:56–58. “Ke mou kole, pea ʻe foaki atu ʻa ʻeku ngaahi folofolá”

Hili ʻenau hiki ki he feituʻu Ketilaní, naʻe hoko atu ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ke na ngāue ki hono toe vakaiʻi fakalaumālie pe ko e “liliu” ʻa e Tohi Tapú. Hangē ko ia ʻoku fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:56, naʻe ʻikai muimui ʻa e Palōfitá ki he founga angamaheni ʻo e liliu leá, ʻa ia ʻoku liliu ai e ngaahi foʻi lea ʻo ha lea fakafonua ʻe taha ki ha ngaahi foʻi lea ʻo ha lea fakafonua kehe. Ka, naʻe fekumi ʻa Siosefa ki he tataki ʻa e ʻEikí ʻo fakafou ʻi he lotú, pea naʻe fakahinohinoʻi ia ʻe he ʻEikí.

Naʻe toe folofola ʻa e ʻEikí ko e taimi ʻe hanga ai ʻe he Kāingalotú ʻo “maʻu ʻa hono kakato [ʻo ʻEne folofolá]” ʻoku totonu leva ke nau “akonaki ʻaki ia ki he kakai kotoa pē” (T&F 42:57–58; vakai foki, T&F 42:15). ʻI ha tohi mei he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, Sitenei Likitoni, mo Feletiliki G. Uiliami ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ʻi he ʻaho 2 ʻo Siulai, 1833, naʻa nau tohi ai ʻo pehē, “ʻOku mau fakaʻosi ʻi he ʻahó ni ʻa hono liliu ʻo e Ngaahi Folofolá, ʻa ia ʻoku mau tuku ai ha fakafetaʻi ki heʻetau Tamai Hēvaní” (ʻi he History of the Church, 1:368). ʻI he kamataʻanga ʻo e 1979, naʻe fakakau ʻi he ngaahi tokoni ki he akó ʻi he pulusinga ʻa e Siasí ki he Tohi Tapu ʻa Kingi Sēmisí ha potufolofola ʻe laungeau mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he Tohi Tapú. Talu mei he taimi ko iá mo hono fakaʻatā ki he kāingalotu ʻo e Siasí ha ngaahi konga kuo filifili mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he Tohi Tapú ʻi he ngaahi tokoni ki hono ako ʻo e folofolá ʻi he ngaahi lea fakafonua kehekehe, ʻo fakakakato ai e fekau ʻa e ʻEikí ke akonaki ʻaki “ki he ngaahi puleʻanga, ngaahi faʻahinga, ngaahi lea mo e kakai kotoa pē” (T&F 42:58).

ʻĪmisi
Faʻunga ʻo e Nofoʻanga ʻi Ketilaní

Laʻitā ʻi he taimí ni ʻo e feituʻu fakahisitōlia ʻi Ketilani, ʻOhaiō, naʻe hoko ko e hetikuota ʻo e Siasí mei he 1831–1838

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:60–62, 65. “Te ke maʻu ha fakahā hoko mo e fakahā”

Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ko kinautolu ʻoku nau talangofua ki Heʻene fonó ʻe fakaʻau ke nau maʻu ha fakahā mo ha ʻilo fakalangi—ʻo aʻu ki hono “ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa liló” (T&F 42:61). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo pehē:

“ʻOku lava ke maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakahaá ʻe he taha kotoa pē ʻa ia naʻá ne maʻu ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e ngaahi ouau fakahaofi moʻui ʻo e papitaiso ʻi he fakaukú ki hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá pea mo e hilifakinima ke maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—pea ʻokú ne ngāue loto-tui ke fakahoko ʻa e tufakanga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke ‘maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.’ ʻOku ʻikai ke fakangatangata pē ʻa e tāpuaki ko ʻení ki he kau maʻu mafai pule ʻo e Siasí; ka ʻoku maʻu pea totonu ke ngāue ia ʻi he moʻui ʻa e tangata, fefine mo e fānau kotoa pē kuo aʻu ki he taʻu ʻe ala fakamāua ai kinautolú mo nau fai e ngaahi fuakava toputapú. ʻOku fakaafeʻi mai ki heʻetau moʻuí ʻa e laumālie ʻo e fakahaá ʻe he holi fakamātoató mo e moʻui tāú. …

“… Ka ko e taimi lahi ʻoku ʻomi fakakongokonga e fakahaá ʻo fakatatau ki heʻetau fakaʻamú, moʻui tāú, mo e mateuteú. Ko e ngaahi fetuʻutaki peheni mei he Tamai Hēvaní ʻoku ʻomi māmālie mo anga-vaivai pea ʻoku ‘mokulu ia ki [hotau ngaahi laumālié] ʻo hangē ko e ngaahi hahau mei he langí’ (T&F 121:45). …

“ʻOku fonu e hisitōlia ʻo e Siasí mo ʻetau ngaahi moʻui fakatāutahá he ngaahi fakatātā ʻo e sīpinga ʻa e ʻEikí ki hono maʻu ʻo e fakahaá ʻi he ‘ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki’ [2 Nīfai 28:30]. Hangē ko ʻení, naʻe ʻikai ke ʻomi fakaʻangataha pē ki he Palōfita ko Siosfa Sāmitá ʻi he Vaoʻakau Tapú ʻa e ngaahi moʻoni tefito ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. Naʻe fakahā mai ʻa e koloa mahuʻinga taʻe hano tatau ko ʻení ʻi hono taimi totonu ʻo taau mo e ngaahi tūkunga naʻe fie maʻu ki aí” (“Ko e Laumālie ʻo e Fakahaá,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 87–88).

Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻi heʻetau fekumi ki ha fakahaá, kuo pau ke mahino kiate kitautolu ʻoku ʻi ai ha faikehekehe ʻi he hoko atu ʻa e fakahá mo e fakahā hokohokó:

“ʻOku totonu ke tau fakatokangaʻi ʻe folofola mai e ʻEikí kiate kitautolu ʻi he Laumālié ʻi he taimi pē ʻAʻana pea ʻi he founga pē ʻAʻana. …

“… ʻOku tau hokohoko lotu ki ha tataki, ka ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻamanaki ki ha hokohoko maʻu pē ʻa e fakahaá. ʻOku tau ʻamanaki ke hokohoko e fakahaá, ʻa ia ko hono fakapapauʻi ke hokohoko e fakahaá he taimi ʻoku tau fekumi ai ki ha tatakí pea aʻu hotau tūkungá ki ha tuʻunga ʻe fili ai ʻe he ʻEiki poto mo ʻofá e meʻa ke ʻomi kiate kitautolú” (“In His Own Time, in His Own Way,” Ensign, Aug. 2013, 22, 27).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:74–93. ʻOku puleʻi ʻe he fono ʻa e ʻEikí ʻa Hono Siasí

Hili hono maʻu ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:1–72, naʻe ʻi ai ha ngaahi fehuʻi ʻa e kau taki ʻo e Siasí fekauʻaki mo e founga ke fehangahangai ai mo e kāingalotu ʻo e Siasí ne nau maumauʻi e fono ʻa e ʻOtuá. Hili ha uike ʻe ua mei ai naʻe maʻu ʻi he ʻaho 23 ʻo Fepueli, 1831 ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:74–93. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí naʻe ʻuhinga ʻa e “fono” ʻo e Siasí, ʻa ia ʻoku hā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42, ke “puleʻi ʻaki ʻa [Hono] siasí” (T&F 42:59). ʻIkai ngata aí, naʻe pau ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke nau “tokanga ke tauhi ʻa e ngaahi fekau mo e ngaahi fuakava kotoa pē ʻo e siasí” (T&F 42:78).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:88. “Kapau ʻe faikovi kiate koe ʻa ho tuongaʻané pe tuofefiné”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻa e founga ʻoku totonu ke tau tali ʻaki ʻa e taimi ʻoku faikovi ai ha taha kiate kitautolú:

“ʻE ʻi ai pē founga mo e taimi ʻe hanga ai ʻe ha taha ʻi he Siasi ko ʻení ʻo fai pe lea ʻaki ha meʻa ʻe taukovi kiate kitautolu. Kuo pau ke hoko ʻa e faʻahinga meʻa pehení kiate kitautolu kotoa pē—pea kuo pau ke tuʻo lahi ʻene hokó. Neongo ne ʻikai ko e taumuʻa ia e kakaí ke fakalaveaʻi pe fakamamahiʻi kitautolu, ka ʻe lava pē ke nau taʻefakakaukau mo taʻefakapotopoto.

“He ʻikai ke tau lava ʻo puleʻi ʻa e tōʻonga pe ʻulungaanga ʻa e niʻihi kehé. Ka te tau lava ʻo fakapapauʻi e founga te tau tali ʻaki iá. Kataki ʻo manatuʻi ʻoku tau hoko ko e kau fakafofonga ʻoku nau maʻu ʻa e tauʻatāina ke fili ki he totonú, pea te tau lava ʻo fili ke ʻoua naʻa fakahalaʻi kitautolu. …

“ʻOku mālié he ko e naʻinaʻi ko ia ke hoko ʻo ‘haohaoa ʻa kimoutolú’ [Mātiu 5:48] ʻoku muiaki mai ia ʻi he faleʻi fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau fakafōtunga ʻaki ʻi hano tali ha fehalaaki pe fakahalaʻí [vakai, Mātiu 5:43–44, 46]. ʻOku mahino mai ʻoku fakakau ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni fefeka ʻoku fakataumuʻa ki hono fakahaohaoaʻi ʻo e Kāingalotú ʻa e ngaahi ngāue ʻokú ne siviʻi mo poleʻi kitautolú. Kapau ʻoku ʻi ai ha lea pe meʻa ʻoku fai ʻe ha taha ʻoku tau pehē ʻoku lavea ai hotau lotó, ko hotau fuofua fatongiá ke taʻofi ke ʻoua te te maʻu ʻa e ongo ko iá pea fetuʻutaki fakataautaha, moʻoni, mo hangatonu mo e tokotaha ko iá. ʻOku hanga ʻe he founga ko iá ʻo fakaafeʻi mai ʻa e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo ne fakafaingamālieʻi hano fakamaʻalaʻala ke mahino e ngaahi maʻuhala mo e ʻuhinga totonú” (“And Nothing Shall Offend Them,” Ensign or Liahona, Nov. 2006, 91–92).

Paaki