‘Inisititiuti
Vahe 27: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–49


Vahe 27

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–49

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 16 ʻo Fēpueli 1832, naʻe ngāue ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻi he fakalelei fakalaumālie ki he Tohi Tapú (ne ʻiloa ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá). ʻI he liliu ʻe Siosefa Sāmita e Sione 5:29, naʻá ne fakalaulauloto mo Sitenei ki he ʻuhinga ʻo e vēsí pea naʻe fakahā ange ha mata meʻa-hā-mai, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he mata meʻa-hā-mai ko ʻení ʻa Hono moʻoní mo e faka-ʻOtuá, ako fekauʻaki mo e tō ʻa Sētane mo e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, mo fakahā e natula ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe tolu ʻo e nāunaú pea mo kinautolu te nau maʻu iá.

ʻE vahevahe e fakamatala ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 ki ha lēsoni ʻe ua. ʻOku fālute ʻe he ʻuluaki lēsoni ko ʻení ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–49, ʻa ia ʻoku kau ai e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa ʻe he ʻEikí ki he kau faivelengá, fakamoʻoni ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki he Tamaí mo e ʻAló, pea mo ha fakamatala ki he tō ʻa Lusifā mo e ngaahi foha ʻo e malaʻiá.

25 Sānuali 1832Naʻe fakanofo ʻa Siosefa Sāmita ko e Palesiteni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻolungá lolotonga ha konifelenisi ʻa e Siasí ʻi ʻEmihēsiti ʻOhaiō.

Konga kimui ʻo Sānuali 1832Naʻe foki ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki Hailame ʻOhaiō ke na ngāue ki he liliu fakalaumālie ʻo e Fuakava Foʻoú.

16 Fēpueli 1832Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76.

24–25 Māʻasi 1832Naʻe ʻave ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻe ha kau fakatanga ʻi he poʻulí pea tā lahi kinaua mo valitaaʻi mo fakapipiki fulufuluʻi moa ʻi Hailame ʻOhaiō.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76: Fakalahi ki he Puipuituʻa Fakahisitōliá

ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1832, naʻe ngāue e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ʻi he liliu ʻo e Fuakava Foʻoú ʻi Hailame ʻOhaiō, ʻi he ʻapi ʻo Sione mo ʻĀlisi (ʻElesā) Sionisoní. Lolotonga e ako lahi ko ʻeni ʻo e folofolá, naʻe fakakaukau e Palōfitá ki he ngaahi moʻoni lahi ko ia kuo fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú peá ne pehē: “Naʻe mahino kuo ʻi ai ha ngaahi konga mahuʻinga fekauʻaki mo e Fakamoʻui ʻo e tangatá kuo ʻosi toʻo ia mei he Tohi Tapú, pe mole kimuʻa pea toki fakatahatahaʻí” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 183, josephsmithpapers.org).

Ko e taha ʻo e ngaahi fehuʻi ne fakalaulauloto ki ai ‘a Siosefa mo Sitenei lolotonga e taimi ko ʻení ko e meʻa ʻe hoko hili ʻa e maté. Naʻe tākiekina ʻe he ngaahi moʻoni ne ʻomi ʻi ha fakahā fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté (hangē ko ʻení, vakai, 1 Nīfai 15:32; T&F 19:3) ke pehē ʻe he Palōfitá “kapau naʻe fakapaleʻi ʻe he ʻOtuá e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki he ngaahi ngāue kuo fai ʻi he sinó, ko e foʻi lea ʻhēvaní,’ ʻa ia ʻoku fakataumuʻa ke hoko ko e ʻapi taʻengata ʻo e Kāingalotú, kuo pau ke lahi ange ʻi he tahá ʻa e ngaahi puleʻanga ʻi aí” (ʻi he Manuscript History, vol. A-1, page 183; fakatonutonu e sipelá mo e fakaʻilonga leá). ʻI he ʻaho 16 ʻo Fēpueli 1832, naʻe liliu ʻe Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni e Sione 5:29, ʻa ia ʻoku pehē ai ko e kau pekiá “te nau ʻalu atu; ko kinautolu naʻe fai leleí, ki he toetuʻu ʻo e moʻuí; mo kinautolu nae fai koví, ki he toetuʻu ʻo e fakamalaʻiá.”

Hili hono tala-kae-tohi ʻe he Palōfitá e liliu ʻo e veesi ko ʻení (vakai, T&F 76:15–17), naʻá ne mamata mo Sitenei ki ha mata meʻa-hā-mai “fekauʻaki mo e fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá mo ʻene fakatupu maʻongoʻonga ʻi he kotoa ʻo ʻitānití” (ʻi he The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 2: July 1831–January 1833, ed. Matthew C. Godfrey and others [2013], 183; fakatonutonu e sipelá mo e fakaʻilonga leá). Naʻe hā mai ʻa Sīsū Kalaisi kiate kinaua ʻo fefolofolai mo kinaua (vakai, T&F 76:14), pea naʻe fekauʻi kinaua ke lekooti e mata meʻa-hā-maí lolotonga ʻena “kei ʻi he Laumālié” (T&F 76:28, 80, 113). Naʻe fakahā mai ʻe he meʻa-hā-maí ha ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e natula ʻo e Tamaí mo e ʻAló, ko e ngaahi puleʻanga ʻo e nāunaú, mo e angatuʻu ʻa Sētané pea mo e faingataʻaʻia e ngaahi foha ʻo e malaʻiá.

ʻĪmisi
translation room inside the John Johnson home, Hiram, Ohio

Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ha ngaahi mata meʻa-hā-mai hokohoko ʻi he loki ko ʻení ʻi he ʻapi ʻo Sione Sionisoni ʻi Hailame ʻOhaioó, ʻi heʻena ngāue ki he liliu ne tataki fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú.

Ne fakafuofua ne ʻi ai ha toko 12 kehe ne ʻi ai lolotonga e mata meʻa-hā-maí. Naʻe manatu ha taha ne mamata tonu ai ko Filo Tipolo ʻo pehē:

“Naʻe foaki ʻa e meʻa-hā-mai ʻoku lekooti ʻi he Tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he fale ʻo ‘Tamai Sionisoní,’ ʻi [Hailame], ʻi ʻOhaiō, pea lolotonga e taimi ne ʻi he laumālié ai ʻa Siosefa mo Sitenei ʻo mamata ki he matangaki ʻa e langí, ne ʻi ai ha kau tangata kehe ʻi he lokí, ʻo mahalo ko e toko hongofulu mā uá, pea naʻá ku kau atu ki ai ʻi ha kiʻi taimi—… Naʻá ku mamata ki he nāunaú mo ongoʻi ʻa e mālohí, ka naʻe ʻikai ke u mamata ki he meʻa-hā-maí. …

“Naʻe faʻa pehē ʻe Siosefa: ‘Ko e hā ʻoku ou mamata ki ai?’ ʻo hangē ko ha lea ʻa ha taha ʻi haʻane sio atu ʻi he matapā sioʻatá ʻo sio ki ha meʻa ʻoku ʻikai lava ha taha ʻi he lokí ʻo sio ki ai. Pea te ne fakamatala leva ʻa e meʻa ne sio ki aí pe ko ia ne lolotonga sio ki aí. Ne tali mai leva ʻa Sitenei, ‘ʻOku ou sio ki he meʻa tatau.’ ʻE pehē ʻe Sitenei ‘ko e hā ʻoku ou sio ki aí?’ pea toe fakamatalaʻi e meʻa ne sio ki aí pe lolotonga sio ki aí pea tali mai ʻe Siosefa, ‘ʻOku ou sio ki he meʻa tatau.’

“Ne toutou fakahoko e founga fepōtalanoaʻaki ko ʻení ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e meʻa-hā-maí. …

“Naʻe tangutu maʻu mo fiemālie pē ʻa Siosefa he taimi ko ʻení ʻi he lotolotonga ʻo e nāunau fakaofó, ka naʻe tangutu kuo tea mate pea tāvaivaia ʻa Sitenei, naʻe ʻo hangē ha konga tupenu mapelupelú, pea ʻi heʻene vakai ki aí, naʻe malimali ʻa Siosefa mo ne pehē, ‘ʻOku ʻikai anga ki ai ʻa Sitenei ʻo hangē ko aú’” (in “Recollections of the Prophet Joseph Smith,” Juvenile Instructor, May 1892, 303–4).

ʻĪmisi
Map 5: The New York, Pennsylvania, and Ohio Area of the United States

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–10

Ko e talaʻofa mai ʻe he ʻEikí e ngaahi tāpuakí kiate kinautolu ʻoku tauhi kiate Iá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:5–10. “Te u fakahā kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa lilo kotoa pē. … Te u fakamaama ʻa kinautolu ʻaki hoku Laumālié”

Ko e ngaahi fakahā naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ko ha fakamoʻoni ia ʻoku tataki ʻe he ʻOtuá ʻEne fānaú mo akoʻi kiate kinautolu e moʻoní. Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ki Heʻene Kāingalotú “fakatatau ki heʻenau loto-fakatōkilaló ʻe lava ʻo ngaohi ʻa kinautolu ke mālohi, pea tāpuekina mei ʻolunga, pea maʻu ʻa e potó mei he taimi ki he taimi” (T&F 1:28). ʻIkai ngata ʻi hono maʻu e ngaahi fakahinohino fakafou ʻi he ngaahi akonaki ʻa e Palōfitá, naʻe ako foki ʻe he fuofua kāingalotu ʻo e Siasí “kapau te ke kole, te ke maʻu ha fakahā hoko mo e fakahā, pea mo ha ʻilo hoko mo e ʻilo, koeʻuhí ke ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa liló mo e ngaahi meʻa fakamelinó—ʻa e meʻa ʻoku ʻomi ʻa e fiefiá, ʻa e meʻa ko ia ʻoku ʻomi ʻa e moʻui taʻengatá” (T&F 42:61). Ne fakafeʻiloaki ʻe he ʻEikí e mata meʻa-hā-mai toputapu ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 mo e talaʻofa te Ne foaki kiate kinautolu ʻoku tauhi kiate Iá, ʻaki hono fakahaaʻi e ngaahi meʻa lilo ʻo Hono puleʻangá ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Laumālié (vakai, T&F 76:5–10).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844) e founga ʻe lava ʻo tāpuekina ai kitautolu ʻe he fakahā fakatāutahá ʻo pehē:

“Ko ha faingamālie ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá ke nau omi ki he ʻOtuá ʻo maʻu ʻa e fakahaá. … ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá; ʻoku tau maʻu kotoa ʻa e faingamālie tatau.

“ʻOku mau tui ʻoku tau maʻu ha totonu ki he fakahaá, mo e meʻa-hā-maí, mo e misi mei he ʻOtua ko ʻetau Tamai fakalangí; mo e māmá pea mo e potó, ʻo fou ʻi he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻi he ngaahi tefito kotoa pē fekauʻaki mo ʻetau tuʻunga fakalaumālié; ʻo kapau te tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ke tau lava ai ʻo moʻui taau ʻi Hono ʻaó.

“ʻE ala ʻaonga ki ha taha ke ne fakatokangaʻi ʻa e ʻuluaki fakaʻilonga ʻo e laumālie ʻo e fakahaá; hangē ko ʻení, ko e taimi te ke ongoʻi ai ʻa e ʻilo haohaoa ʻoku taumalingi mai kiate koé, ʻe lava ke ʻoatu ai ha ngaahi fakakaukau fakafokifā, pea ʻi hoʻo fakatokangaʻi ʻení, te ke ʻilo ai ʻe hoko mai ʻi he ʻaho tatau pe vavé ni mai pē; (pe ʻi hono fakalea ʻe tahá), ko e ngaahi meʻa ko ia naʻe fakahū ki hoʻo fakakaukaú ʻe he Laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻe hoko ia, pea ʻi hoʻo ako ʻo mahino kiate koe ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá, te ke lava ai ʻo tupulaki ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e fakahaá, kae ʻoua kuó ke haohaoa ʻia Kalaisi Sīsū” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 150–51).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:7–10. Ko e hā ʻa e “ngaahi meʻa lilo”?

Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ke “fakahā … ʻa e ngaahi meʻa lilo kotoa pē [ʻo Hono] puleʻangá” mo e “ngaahi meʻa lilo [ʻo Hono] lotó” (T&F 76:7, 10) kiate kinautolu ʻoku “tauhi kiate [Ia] ʻi he māʻoniʻoní pea ʻi he moʻoní” (T&F 76:5). ‘Oku kau ʻi he ngaahi meʻa liló ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻe lava pē ke mahino ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku fakahā ha ngaahi meʻa lilo pe ngaahi moʻoni ʻe niʻihi ʻi he ngaahi temipale toputapú.

Naʻe fakamoʻoni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá naʻe hoko e “maama … ʻokú ne hulungia e māmaní” ʻi he meʻa-hā-mai naʻá ne maʻu mo Sitenei Likitoni ʻi he ʻaho 16 ʻo Fēpueli, 1832 (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. A-1, page 192, josephsmithpapers.org). Neongo naʻe lekooti ʻe Siosefa mo Sitenei ha konga lahi ʻo e tokāteline ne fakahā kiate kinaua ʻi he meʻa-hā-maí, ka naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ke ʻoua naʻa hiki ha niʻihi ʻo e ngaahi moʻoni naʻá Ne fakahā angé (vakai, T&F 76:114–17). Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kimui ange, “Te u lava ʻo fakamatala ʻo lahi ange ʻi he meʻa kuó u lea ʻakí ki he ngaahi nāunau ʻo e ngaahi puleʻanga ne fakahā mai kiate au ʻi he meʻa-hā-maí, kapau ne fakangofua au, pea kapau naʻe mateuteu e kakaí ke nau maʻu ia. ʻOku fengāueʻaki e ʻEikí mo e kakaí ni ʻo hangē ha mātuʻa angaʻofa mo ha tamasiʻí, ʻo fetuʻutaki e maama mo e poto mo e ʻilo ʻo Hono ngaahi halá, ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku nau lava ʻo fanongo ki aí” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. D-1, page 1556, josephsmithpapers.org; fakatonutonu e sipelá, mataʻitohi lahí, mo e fakaʻilonga leá).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:11–24

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:11–14. “Naʻe fakaʻā homa matá ʻi he mālohi ʻo e Laumālié”

Naʻe lekooti ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni lolotonga ʻena liliu e Sione 5:29 naʻá na “ʻi he Laumālié” (T&F 76:11) pea “naʻe fakaʻā [hona] matá ʻi he mālohi ʻo e Laumālié” (T&F 76:12). ʻI he taimi ʻoku tākiekina ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ha taha ʻi he fānau ʻa e ʻOtuá, ʻe lava ke mamata e tokotaha ko iá ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá. Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā Kimi B. Kalake ʻo e Kau Fitungofulú, ʻo pehē: “Kapau te tau sio kia Kalaisi pea fakaava hotau matá mo hotau telingá, ʻe faitāpuekina kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau sio ki he ngāue ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí, ʻo fakamālohia ai ʻetau tui kiate Iá ʻi he fakapapau mo e fakamoʻoni. ʻE fai atu pē pea te tau mamata ki hotau kāingá ʻo hangē ko e ʻafio hifo ʻa e ʻOtuá kiate kinautolú, ʻi he ʻofa mo e manavaʻofa. Te tau fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí ʻi he folofolá, ʻi he ngaahi fanafana ʻa e Laumālié, pea ʻi he ngaahi lea ʻa e kau palōfita moʻuí. Te tau mamata ki he mālohi ʻo e ʻOtuá Heʻene nofoʻia ʻEne palōfitá mo e kau taki kotoa pē ʻo Hono Siasi moʻoni mo moʻuí, pea te tau ʻilo fakapapau ko e ngāue māʻoniʻoni ʻeni ʻa e ʻOtuá. Te tau mātā mo mahino kiate kitautolu ʻa e māmaní ʻo [hangē ko ia ʻoku ʻafioʻi ʻe he] Fakamoʻuí. Te tau maʻu ʻa e meʻa naʻe ui ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ‘[ko e] finangalo ʻo Kalaisí’ [1 Kolinitō 2:16]. Te tau maʻu ʻa e mata ke mamata mo e telinga ke fanongo, pea te tau langa leva ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (“Mata ke Mamata mo e Telinga ke Fanongo,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2015, 125).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:15–19. “Lolotonga ʻema fakalaulauloto ki he ngaahi meʻá ni”

Naʻe maʻu e meʻa-hā-mai ne mamata ki ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoní lolotonga ʻena fakalaulauloto ki he liliu tataki fakalaumālie ʻo e Sione 5:29. Naʻe “foaki” kiate kinaua (T&F 76:15) e liliu ne tataki fakalaumālie ʻo e vēsí pea “langaki [ai ke na] fakatumutumu” (T&F 76:18). Kuo maʻu ʻe he kau palōfitá ha ngaahi meʻa-hā-mai mo ha ngaahi fakahā kehe ʻi heʻenau fakalaulauloto mo fakakaukauloto ki he folofolá (vakai, T&F 138:1–11; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:8–20).

ʻĪmisi
portrayal of Jesus teaching disciples

Naʻe lekooti e folofola ʻa Sīsū fekauʻaki mo e ngaahi pale ʻoku maʻu ʻi he Toetuʻú, ʻi he Sione 5:29. Naʻe liliu mo fakalaulauloto e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ki he potufolofolá ni ʻi he taimi ne maʻu ai e meʻa-hā-mai ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76 (vakai, T&F 76:15–16).

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí fekauʻaki mo e faikehekehe ʻi he ako mo fakalaulaulotó pea mo e vā fetuʻutaki ʻo e fakalaulauloto mo hono maʻu e fakahaá ʻo pehē: “ʻOku ʻikai faitatau e laukongá, akó, mo e fakalaulaulotó. Te tau lau pē e ngaahi foʻi leá ʻo maʻu ha ngaahi fakakaukau. Te tau ako ʻo maʻu ha ngaahi sīpinga pe fakafehokotaki ʻi he folofolá. Ka ʻi heʻetau fakalaulaulotó, ʻoku tau fakaafeʻi mai ai e fakahā ʻa e Laumālié. Ko e fakalaulaulotó kiate au, ko e fakakaukau mo e lotu ia hili ʻeku lau mo ako fakalelei e folofolá” (“Ngāue ʻaki ʻi he Laumālié,”Ensign pe Liahona, Nōvema 2010, 60).

Naʻe fakapapauʻi mai ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei (1873–1970), “Ko e fakalaulaulotó ko e taha ia ʻo e ngaahi matapā fakapulipuli taha, mo toputapu taha ʻoku tau hū atu ai ki he ʻao ʻo e ʻEikí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Tēvita O. Makei [2003], 39).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:19–24. “ʻOkú ne moʻui! He naʻá ma mamata kiate ia, ʻio ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá”

Naʻe mamata e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ki he nāunau ʻo Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene tuʻu “ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e Tamaí” (T&F 76:20). Naʻá na mamata “ki he kau ʻāngelo māʻoniʻoní, pea mo kinautolu kuo fakamāʻoniʻoniʻí … , ʻoku nau hū ki he ʻOtuá” (T&F 76:21) mo “fanongo ki he leʻo ʻoku fakamoʻoniʻi ko [Sīsū Kalaisi] ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí” (T&F 76:23). Naʻe iku e aʻusia fakaofó ni ke fakahā ai ʻe he ongo fakamoʻoní: “Hili ʻa e ngaahi fakamoʻoni lahi kuo fai ʻo kau kiate iá, ko e fakamoʻoni fakamuimui taha ʻeni, ʻa ia ʻokú ma fai ʻo kau kiate Iá: ʻOkú ne moʻui!” (T&F 76:22). ʻOku ʻikai ʻuhinga e kupuʻi lea “fakamuimui tahá” ko e fakamoʻoni fakaʻosi pē ʻeni kuo fai kau ki he Fakamoʻuí. Ka ko ʻena fakamoʻoní ʻa e fakamoʻoni fakamuimui taha kimuí ni ki hono moʻoni e ʻAlo ʻo e ʻOtuá ʻi ha ngaahi fakamoʻoni lahi kuo fai ʻe he kau palōfita mo e Kāingalotu ʻi onoʻahó. ʻOku hokohoko atu e kau Palōfita, kau ʻAposetolo, mo e Kāingalotu ʻi he funga ʻo e māmaní ke fakahā ʻenau fakamoʻoni ki he moʻoni e moʻui ʻa e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
portrayal of resurrected Christ

“Ko e fakamoʻoni fakamuimui taha ʻeni, ʻa ia ʻokú ma fai ʻo kau kiate iá: ʻOkú ne moʻui! He naʻá ma mamata kiate ia” (vakai, T&F 76:22–23).

ʻI he ʻaho 1 ʻo Sānuali 2000, naʻe tuku mai ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fakamatala ʻokú ne fakapapauʻi mai ʻenau fakamoʻoni ki he moʻoni ʻo e Kalaisi moʻuí ʻo pehē: “ʻOku mau fakamoʻoni, ʻi heʻemau hoko ko ʻEne kau ʻAposetolo kuo fakanofo totonú—ko Sīsū ʻa e Kalaisi Moʻuí, ʻa e ʻAlo taʻe-faʻa-mate ʻo e ʻOtuá. Ko e Tuʻi Maʻongoʻonga ia ko ʻImānuelá, ʻoku tuʻu he ʻahó ni ʻi he toʻomataʻu ʻo ʻEne Tamaí. Ko Ia ʻa e maama, mo e moʻui, pea mo e ʻamanaki leleiʻanga ʻo e māmaní. Ko Hono ʻalungá, ko e hala ia ʻoku fakatau ki he fiefia ʻi he moʻui ko ʻení pea mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hoko maí. Ke fakamālōʻia ʻa e ʻOtuá ki he meʻaʻofa taʻe-hano-tatau ko ʻeni ʻo Hono ʻAlo fakalangí” (“The Living Christ: The Testimony of the Apostles,” Ensign or Liahona, Apr. 2000, 3).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:24. Sīsū Kalaisi ko e tupuʻangá

Naʻe fakahā ʻe he ʻOtuá ki Heʻene kau palōfita ʻi he kuongamuʻá he ʻikai lava ʻe ha tangata ʻo lau e ngaahi māmani kuo fakatupú (vakai, Mōsese 1:28–33; 7:30; ʻĒpalahame 3:11–12). Naʻe toe fakapapauʻi mai ʻe he meʻa-hā-mai ko ʻení ko Sīsū Kalaisi ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi māmani ko iá. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

“Kimuʻa pea ʻaloʻi Ia ʻi Pētelihema ʻo ʻiloa ko Sīsū ʻo Nāsaletí, naʻe hoko hotau Fakamoʻuí ko Sihova. ʻI muʻa atú, fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Tamaí, ko Kalaisi ʻa e ʻEiki ʻo e ʻunivēsí, ʻa ia naʻá ne fakatupu ha ngaahi māmani taʻefaʻalaua—ʻa ia ʻoku taha pē ai hotau māmaní (vakai, ʻEfesō 3:9; Hepelū 1:2).

“Ko e māmani ʻe fiha ʻi he ʻunivēsí ʻoku nofo ai ha kakai? ʻOku ʻikai ke tau ʻilo, ka ʻoku ʻikai ko kitautolu pē ʻi he ʻunivēsí! Ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai ko e ʻOtua ia ʻo ha māmani pē ʻe taha!” (ʻi he “Special Witnesses of Christ,” Ensign, Apr. 2001, 6).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:24. “Ko hono kakai ʻo iá ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kuo fakatupu ki he ʻOtuá”

Ko kinautolu ʻoku haʻu kia Sīsū Kalaisi pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻoku nau hoko ko Hono ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e tamai ʻo kinautolu kotoa pē ʻoku fakatomala mo aʻusia e fanauʻi foʻou fakalaumālié (vakai, Mōsaia 5:7; 15:11–12; 27:25–26; ʻAlamā 5:14; 7:14; ʻEta 3:14; T&F 11:28–30). Naʻe fakahā ʻe he leʻo ne fanongo ki ai e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoní ko e kakai ʻi he māmani kotoa pē naʻe fakatupu ʻe Sīsū Kalaisí “ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine [kinautolu] kuo fakatupu ki he ʻOtuá” (T&F 76:24). ʻOku ʻuhinga ʻeni ko Sīsū ʻa e Tupuʻanga mo e Fakamoʻui ʻo ha “ngaahi māmani taʻefaʻalaua” (Mōsese 1:33).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa e ngaahi ola taʻefakangatangata ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí ʻo pehē: “ʻOku taʻefakangatangata ʻEne Fakaleleí—ʻo ʻikai hano ngataʻanga [vakai, 2 Nīfai 9:7; 25:16; ʻAlamā 34:10, 12, 14]. ʻOku ʻikai foki hano ngataʻanga he ʻe fakahaofi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa mei he faʻa-maté. Naʻe taʻefakangatangata ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo ʻEne mamahi lahí. Naʻe taʻefakangatangata hono taimí, he naʻá Ne fakangata ʻa hono feilaulau ʻaki ʻo e fanga monumanú. Naʻe toe taʻe-fakangatangta ia ʻi hono lahí—he naʻe pau ke fai tā tuʻo taha [vakai, Hepelū 10:10]. Pea naʻe ʻikai ngata ʻa ʻene aʻu atu ʻa e ʻaloʻofa ʻo e Fakalelei [ʻa e Fakamoʻuí] ki ha kakai naʻe taʻefakangatangata honau tokolahí, ka ki he ngaahi māmani taʻefaʻalaua foki naʻá Ne ngaohí [vakai, T&F 76:24; Mōsese 1:33]. Naʻe taʻefakangatangata ia ʻo mahulu ʻi he meʻafua ʻoku malava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá pe fakamatelié ʻo makupusí” (“The Atonement,” Ensign, Nov. 1996, 35).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:25–29

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki he angatuʻu ʻa Lusifā ʻi he maama fakalaumālié

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:25–29. Ko e “tauʻi [ʻe Sētane] ʻa e kau māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá”

Hili hono fakamoʻoniʻi e “nāunau ʻo e ʻAló, ʻi he toʻukupu toʻomataʻu ʻo e Tamaí” (T&F 76:20), naʻe mamata e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ki ha meʻa-hā-mai fehangahangai ʻo Sētane pe ko Lusifā. Naʻá na mamata kia Lusifā, ʻa ia naʻe ʻi ai hano tuʻunga maʻu mafai ʻi he maama fakalaumālié, naʻe tō mei he ʻao ʻo e ʻOtuá hili ʻene angatuʻu kiate Iá pea tataki atu ha tokolahi ʻo e fānau fakalaumālie ʻa e ʻOtuá ke nau fai ʻa e meʻa tatau (vakai, ʻĪsaia 14:12; Fakahā 12:7–10; T&F 29:36–37; ʻĒpalahame 3:27–28). Naʻe ʻiloa ʻa Lusifā ko e Malaʻia (vakai, T&F 76:26), ko hono ʻuhingá ko e mole pe ʻauha.

Naʻe fakamanatu kia Siosefa mo Sitenei ko Sētané ko ha tokotaha moʻoni ʻokú ne fakafepakiʻi e ʻOtuá mo kinautolu kotoa pē ʻoku fekumi ki he māʻoniʻoní. Naʻe feinga ʻa Sētane ke “toʻo ʻa e puleʻanga ʻo hotau ʻOtuá pea mo hono Kalaisí” (T&F 76:28), pea ʻokú ne hokohoko atu ke fai ia ʻi heʻene “tauʻi ʻa e kau māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá, mo ne kāpui takatakai ʻa kinautolu” (T&F 76:29). Naʻe fakamatala e Palōfita ko Siosefa Sāmitá kimui ange ʻo pehē: “[ʻI he] fekauʻaki mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻoku fokotuʻutuʻu maʻu pē ʻe he tēvoló hono puleʻangá ʻi he taimi tatau pē ke fakafepaki ki he ʻOtuá” (Ngaahi Akonakí: Siosefa Sāmita, 16).

Hangē pē ko e fakafepaki e tēvoló ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻokú ne fakafepaki foki ki he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku feinga ke fakalakalaka fakalaumālié koeʻuhí “ʻokú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē ko iá” (2 Nīfai 2:27).

ʻĪmisi
people entering Conference Center for a general conference session

ʻE maluʻi e kāingalotu ʻo e Siasí fakafou ʻi heʻenau faivelengá, ʻi he taimi ʻe “tauʻi [ai ʻe Sētane] ʻa e kau māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá” (vakai, T&F 76:28–29).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:30–49

Ko e mamata ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki he mamahi ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:30–35. Ko hai e ngaahi foha ʻo e malaʻiá?

Hili e mamata tonu e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni ki he angatuʻu ʻa Lusifaá, naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí kiate kinaua e mamahi ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá. Naʻe ʻikai ke na hiki e ngaahi fakaikiiki ʻo e meʻa-hā-maí ka naʻá na lekooti e meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he leʻo ʻo e ʻEikí kau ki he meʻa kuó na mamata ki aí. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá ko e niʻihi fakafoʻituitui ia ʻoku nau maʻu ha ʻilo ki he mālohi ʻo e ʻOtuá pea “ngaohi ʻa kinautolu ke nau maʻu ia” ka ʻoku nau tuku ke “ikunaʻi ʻa kinautolu ʻi he mālohi ʻo e tēvoló, pea ke fakaʻikaiʻi ʻa e moʻoní pea angatuʻu ki [he] mālohi [ʻo e ʻOtuá]” (T&F 76:31). ʻIkai ngata aí, ʻoku nau fakaʻikaiʻi “ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní hili ʻenau maʻu iá” mo fakaʻikaiʻi “ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí” (T&F 76:35).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi ha ngaahi taʻu hili hono maʻu e meʻa-hā-mai ko ʻení ʻo pehē: “ʻE fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahala kotoa pē tukukehe e angahala ki he Laumālie Māʻoniʻoní; he ʻe fakahaofi ʻe Sīsū e tokotaha kotoa pē tukukehe e ngaahi foha ʻo e malaʻiá. Ko e hā kuo pau ke fai ʻe ha tangata ke fakahoko ʻa e angahala ʻoku ʻikai fakamolemoleʻí? Kuo pau ke ne maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, fakaava kiate ia e ngaahi langí mo ʻiloʻi e ʻOtuá, peá ne toki faiangahala leva kiate ia. Hili e faiangahala ha taha ki he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku ʻikai ha toe fakatomala kiate ia. Kuo pau ke ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai toe ngingila e laʻaá ʻi heʻene vakai ki aí; kuo pau ke ne fakaʻikaiʻi ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he taimi kuo fakaava ange ai e ngaahi langí kiate iá pea mo fakaʻikaiʻi e palani ʻo e fakamoʻuí lolotonga ʻokú ne mātaʻia hono moʻoní” (ʻi he Manuscript History of the Church, vol. E-1, page 1976, josephsmithpapers.org; fakatonutonu e mataʻitohi lahí mo e fakaʻilonga leá).

ʻOku ʻikai fakahoko taʻetokanga pe tupukoso e angahala ʻoku ʻikai fakamolemoleʻí. Ka, ʻoku fakahoko loto fiemālie mo ʻiloʻilo pau ia ʻe kinautolu ʻoku hoko ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá. Ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá kuo nau “fakaʻikaiʻi ʻa e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupu ʻo e Tamaí, kuo nau kalusefai ia ʻi he ʻakau ʻiate kinautolu” (T&F 76:35; vakai foki, Hepelū 6:4–6). Naʻe pehē ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Kuo pau ke tali ʻe ha tangata ʻa e ongoongoleleí kae toki moʻua he angahala taʻe-faʻa fakamolemoleʻi ko ʻení, maʻu mei he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he fakahā ʻa e ʻilo fakapapau ki he faka-ʻOtua ʻo Kalaisí, pea toki fakaʻikaiʻi leva ‘ʻa e fuakava foʻou mo taʻengata ʻa ia naʻe fakamāʻoniʻoniʻi ai iá, ʻo ui ia ko ha meʻa taʻe-māʻoniʻoni, pea ngāue ʻi he tāufehiʻa ki he Laumālie ʻo e ʻaloʻofá.’ [Joseph Smith, ʻi he History of the Church, 3:232.] ʻOkú ne fai leva ʻa e fakapoó ʻi he loto lelei ki he pekia ʻa e ʻEikí, ʻa ia ʻokú ne ʻiloʻi haohaoa ʻa e moʻoní ka ʻokú ne angatuʻu fakahāhā pea fokotuʻu ai ia ʻi ha tuʻunga te ne lava pē ʻo kalusefai ʻa Kalaisi ʻi he ʻilo haohaoa ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá. Ko ia ai ʻoku tutuki foʻou ʻa Kalaisi pea fakamaaʻi fakahāhā Ia. (T. & F. 132:27.)” MormonDoctrine 2nd ed. [1966], 816–17).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:37. “[Ko e] mate ʻanga uá”

Ko e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá kuo fāʻeleʻi ki he māmaní, kau ai ʻa kinautolu ʻoku hoko ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, te nau toe tuʻu mei he faʻitoká pea ikunaʻi e mate fakatuʻasinó ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, 1 Kolinitō 15:22; ʻAlamā 11:42–45; T&F 88:27–32). ʻIkai ngata pē ʻi he mate fakatuʻasinó, ko e fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá kuo nau aʻusia e nunuʻa ʻo e mate fakalaumālié, pe ko hono tuʻusi mei he ʻao ʻo e Tamaí mo e ʻAló, ʻo “motuhi atu ʻa kinautolu mei he ʻao ʻo e ʻEikí” koeʻuhí ko e Hingá (Hilamani 14:16). ʻOku ikunaʻi foki e mate fakalaumālié, pe fakamavahe mei he ʻOtuá, ʻi he Toetuʻú, ʻa ia te ne fakafoki mai e tokotaha kotoa pē ki he ʻao ʻo e ʻEikí (fakataimi pē) ke fakamāuʻi (vakai, Hilamani 14:15–17).

Hili ʻene toe foki ki he ʻao ʻo e ʻEikí, ʻe aʻusia ʻe he ngaahi foha ʻo e malaʻiá ha mate hono ua. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita (1876–1972) ʻoku ʻomi ʻe he mate hono uá “ha kapusi fakalaumālie … ʻa ia ʻe taʻofi ai ʻa kinautolu ʻoku kau aí, mei he ʻao ʻo e ʻOtuá pea tuku ke nofo mo e tēvoló mo ʻene kau ʻāngeló ʻi he kotoa ʻo ʻitānití” (Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1954], 1:49). Ko e ngaahi foha pē ʻo e malaʻiá te nau mamahi ʻi ha mate peheé (vakai, Hilamani 14:18; T&F 76:37; 88:35).

Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī e ngaahi fakamatala ko ʻení ki he mate hono uá, ʻa ia ʻe hoko pē ki he ngaahi foha ʻo e malaʻiá:

“Ko e mate fakalaumālié ko e kapusi ia mei he ʻao ʻo e ʻEikí, ke taʻofi mei ai e ngaahi meʻa ʻo e māʻoniʻoní, ke taʻofi mei ai e ngaahi ueʻi mo e ngaahi fanafana ʻa e Laumālié” (Mormon Doctrine, 761).

“ʻE faifai pea huhuʻi ʻa e tokotaha kotoa pē mei he mate fakalaumālié tukukehe pē ʻa kinautolu kuo nau faiangahala ki he maté’ (T. & F. 64:7), ʻa ia ko kinautolu ia ʻoku fakataumuʻa ke hoko ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá. ʻOku akoʻi ʻe Sione e meʻá ni ʻaki ʻene pehē ʻe hili e maté pea tukuange hake ʻe heli ʻa e kau pekia ʻi aí, ʻe toe ʻlī [ʻa e maté mo heli] ki he ano ʻo e afí. Ko ʻeni ʻa e mate ʻangauá.’ (Fakahā 20:12–15.) Pea ko ia ai naʻe folofola e ʻEikí ʻi hotau kuongá ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá ʻ[ʻa] kinautolu … ʻe maʻu ʻe he mate ʻanga uá ha mālohi ki ai’ (T. & F. 76:37), ʻo ʻuhinga ki ha faʻahinga mālohi pē hili e toetuʻú” (Mormon Doctrine, 758).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:39–44. “ʻOkú ne fakamoʻui ʻa e kakai kotoa pē”

Hili e ako fekauʻaki mo e ngaahi foha ʻo e malaʻiá mo honau ikuʻanga fakamamahí, naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Sitenei Likitoni “ʻi he ikuna mo e nāunau ʻo e Lamí … [ʻe] lava ʻo fakamoʻui … ʻa kinautolu kotoa pē” (T&F 76:39, 42) pea ʻoku “fakamoʻui [ʻe Sīsū Kalaisi] ʻa e kakai kotoa pē tukukehe[ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá]” (T&F 76:44). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga kehekehe ʻo e foʻi lea ko e fakahaofí:

“ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí e foʻi lea fakahaofi mo e fakamoʻuí, ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga kehekehe nai ʻe ono. Fakatatau ki ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻuhinga ko ʻení, ʻoku ʻosi fakapapauʻi mai hotau fakamoʻuí—kuo ʻosi fakahaofi kitautolu. ʻI he ngaahi ʻuhinga kehé, kuo pau ke taku ʻa e fakamoʻuí ko ha meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú (e.g., 1 Kolinitō 5:5) pe makatuʻunga ʻi ha meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú (e.g., Maʻake 13:13). Ka ʻi he ngaahi ʻuhingá ni kotoa, pe ngaahi faʻahinga ʻo e fakamoʻuí, ko e fakamoʻuí ʻoku fakafou ia ʻia Sīsū Kalaisi. …

“Ki he Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻe lava … ke toe ʻuhinga ʻa e ‘fakahaofí’ ki hono fakamoʻui pe fakahaofi mei he mate ʻanga uá (ko hono ʻuhingá ko e mate fakalaumālie fakaʻosí) ʻi ha fakapapau ʻo e puleʻanga ʻo e nāunaú ʻi he maama ka hoko maí (vakai, 1 Kolinitō 15:40–42). Hangē ko e fakalūkufua ʻa e Toetuʻú, ʻoku mau fakamoʻoni atu ko e tokotaha kotoa pē kuo moʻui ʻi ha taimi ʻi he funga ʻo e māmaní—tuku kehe pē ha tokosiʻi ʻaupito—ʻoku fakapapauʻi ki ai ʻa e fakamoʻuí ʻi he ʻuhinga ko ʻení. …

“Naʻe akoʻi ʻe he palōfita ko Pilikihami ʻIongí ʻa e tokāteline ko iá ʻi heʻene pehē, ‘ko e tokotaha kotoa pē ʻoku ʻikai ke ne fakamoleki ʻa e ʻaho ʻo e ʻaloʻofá ʻi he faiangahalá, ke ne hoko ai ko ha ʻāngelo ʻa e Tēvoló, ʻe ʻomi ia ke ne maʻu ha puleʻanga ʻo e nāunau’ (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi [1997], 333). ʻOku fakakoloaʻi ʻe he ʻuhinga ko ʻeni ʻo e fakahaofí ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he ʻaloʻofa ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí. …

“… ʻI hono ngāue ʻaki angamaheni mo makehe ki he Kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku toe ngāue ʻaki foki e ongo lea fakahaofí mo e fakamoʻuí ke fakafofongaʻi ʻa e hakeakiʻí pe moʻui taʻengatá (vakai, ʻĒpalahame 2:11). ʻOku faʻa ui ʻeni ko e ‘kakato ʻo e fakamoʻuí’ (Bruce R. McConkie, The Mortal Messiah, 4 vols. [1979–81], 1:242). ʻOku fie maʻu ʻe he fakamoʻui ko ʻení ha meʻa lahi ange ʻi he fakatomala mo e papitaiso ʻi he mafai totonu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku fie maʻu foki hono fai ʻo e ngaahi fuakava toputapú, kau ai ʻa e mali taʻengatá, ʻi he ngaahi temipale ʻo e ʻOtuá, pea tauhi faivelenga ki he ngaahi fuakava ko iá ʻi he kātaki ki he ngataʻangá” (“Have You Been Saved?” Ensign, May 1998, 55–57).

ʻĪmisi
portrayal of the Crucifixion

Naʻe hāʻele mai ʻa Sīsū Kalaisi ki he māmaní ke tutuki, ke ne “fua ʻa e ngaahi angahala [ʻo e] māmaní, … koeʻuhí ke lava ʻo fakamoʻui ʻiate ia ʻa kinautolu kotoa pē” (T&F 76:41–42).

Paaki