Na Bula kei na Veiqaravi nei Howard W. Hunter
A vakayacora e rua na veisureti o Howard W. Hunter, ena ika 6 ni June, 1994, ni oti ga e dua na siga mai na nona a vakatikori me Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai. E vosa ena domo ni veivakayaloqaqataki malua, a kaya:
“Taumada, au sureta na lewe ni Lotu yadua me bula volekata vakalevu cake na bula kei na ivakaraitaki ni Turaga o Jisu Karisito, vakauasivi na loloma kei na inuinui kei na yalololoma e a vakaraitaka. Sa noqu masu meda na dau veinanumi vakalevu cake, veirokorokovi, yalomalua ka dauvosota vakadede ka veivosovosoti vakalevu cake.”1
Sa dau vakatabakidua na nona ivakavuvuli o Peresitedi Hunter ena veitabayabaki ena nodra vakauqeti na tamata mera muria na ivakaraitaki ni iVakabula. “Yalovinaka nanuma deivaki tiko na ka oqo,” a kaya ena vica na yabaki sa oti. “Kevaka me sa vakadeitaki tu na noda bula kei na noda vakabauta vei Jisu Karisito kei na nona kosipeli vakalesui mai, ena sega ni dua na ka me na tudei tu na kena cala. Ena yasana kadua, kevaka e sega ni vakadeitaki tu vua na iVakabula kei na nona ivakavuvuli na noda bula, ena sega ni tudei na noda bulaqaqa kece sara.”2
Na ikarua ni nona veisureti o Peresitedi Hunter sai koya mera vakaivotavota ena taucoko ni veivakalougatataki ni valetabu o ira na lewe ni Lotu:
“Au sureti ira vakakina na lewe ni Lotu me ra tauyavutaka me ivakatakarakara cecere ni nodra lewenilotu ka yavu vakalou ni nodra veiyalayalati bibi duadua na valetabu. Ena gagadre titobu duadua ni yaloqu me ra kilikili kaya na valetabu na lewe ni Lotu vakayadua. Au nuitaka ni ra na kilikili kaya na lewenilotu qase vakayadua—ka yadua taucoko—na ivolatara vakayagataki ni valetabu, kevaka sara mada ga ena sega ni rawa ni dau vakayagataki wasoma ena vuku ni nodra sa rui yawa mai na valetabu.
Meda tamata daulakova ka daulomana na valetabu. Meda dau lako ki na valetabu ena kena levu ga e rawa me vakatau ena gauna kei na sala kei na noda rawata vakatamata yadua. Meda lako sega walega me baleti ira na wekada era sa mate, ia meda lako talega me baleta na veivakalougatataki ni tamata yadua ena sokalou ni valetabu, me baleta na savasava kei na veitaqomaki ka vakarautaki ena loma ni veilalaga rokovi ka vakatabui oqo. Na valetabu e vanua ni veika totoka, e vanua ni ivakatakila, e vanua ni sautu. Oqori na vale ni Turaga. E sa vakatabui ki vua na Turaga. E sa dodonu me vakatabui kivei keda.”3
A tomana tikoga na nona vakadreta na veisureti e rua oqo ena nona veiqaravi vaka Peresitedi ni Lotu o Peresitedi Hunter. E dina ni a vula ciwa walega na nona gauna vaka Peresitedi, a vakauqeti ira na lewe ni Lotu e vuravura raraba mera vakai Karisito vakalevu cake ka vakasaqara na veivakalougatataki ni valetabu ena yalogugumatua.
iTekitekivu
Ena lomadonu ni 1800, era a lewena na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai na tubui Howard W. Hunter ena va na veivanua duidui. Ena yasana vei tinana, o ira na tubuna oqo era kai Denmark kei Norway. Ena nodra biuta mai na nodra vanua, era a so vei ira na tawavanua taumada e Mount Pleasant, Utah. E dua vei ira na nodra kawa na painia qaqa oqo o Nellie Rasmussen, a qai yaco me tinana na parofita.
Ena yasana vei tamana, eso vei ira na tubui Howard e titobu sara na wakadra mai Sikoteladi kei New England. Era solibula vakalevu sara o ira era a lewena na Lotu, ia e vuqa vei ira a mai cavuka na nodra lewena ni oti e vica na yabaki. Na sucu nei John William (Will) Hunter ena 1879 a tekivu kina na ikatolu ni tabatamata ni vuvale na Hunter ka ra sa sega tale ni qai sema ki na Lotu. Ia a qai yaco ga o Will Hunter me tamana e dua na parofita.
Ratou a toki ki Boise, Idaho, na matavuvale nei Will Hunter ni yabaki 8. Ni oti e yabaki 16, a sotavi Nellie Rasmussen o Will ni mai tiko vata kei na dua nona nei kei na momo e Boise. A tekivu gadivi Nellie sara tiko o Will, ni oti e rua na yabaki a vosaki koya sara me rau veiwatini. A tu vakasuka mada vakalailai o Nellie, ia a cike voli ga o Will, ka mani yaco me vakadonuya nona kerekere. Rau a vakamau e Mount Pleasant, Utah, na veiwatini, ka rau lesu ka laki vakaitikotiko e Boise. Na imatai ni luvedrau, o Howard William Hunter, a sucu e Boise ena ika 14 ni Noveba, 1907. Na luvedrau tale kadua, na goneyalewa ka rau vakayacana o Dorothy, a sucu ena 1909.
O Howard W. Hunter ni se gone
Tarai ni dua na Yavu ni Bula
Ena gauna ni nona sucu o Howard, se dua wale tiko ga na tabana ni Lotu e Boise. A dua na lewe ni tabana bulabula sara ka susugi ratou cake na luvena ena kosipeli o tinai Howard. A kaya baleti koya o Howard, “Sa dau yalodina sara o koya. … A veiqaravi vaka peresitedi ni Lalai kei na [Goneyalewa]. Au dau nanuma na neirau laki lotu kei nau, so na gauna ni se bera na gauna ni soqoni, oti oya keirau qai dau tu tale me rawa ni vakacavara na nona cakacaka.”4 Dina ga ni a sega ni lewe ni Lotu o tamai Howard, e sega ni vakalatilati ki na nodra vakaitavi na vuvale ka so na gauna e dau lako vata kei iratou ki na soqoni ni sakaramede.
Me ikuri ni nona dau tuberi ira na luvena ki na itaviqaravi ni Lotu, a vukei ratou talega o Nellie Hunter ena tarai cake ni dua na yavu vakalotu kaukauwa e vale. “Sai nau ka dau liu ena neitou vakavulici ena kosipeli,” e nanuma lesu o Howard. “Keitou a vulica na masu mai na nona ivakavuvuli. … Au a rawata e dua na ivakadinadina niu se gonetagane lailai ena ivakavuvuli nei tinaqu.”5
A yaco me dua na tabanalevu na tabana na Boise ena 1913, ni vo toka ga e vica na siga ki na ikaono ni siganisucu nei Howard. Ni oti e rua na yabaki, ni sa mai yabaki walu o Howard, sa nanamaki sara o koya ki na nona papitaiso. “Au a taleitaka sara vakalevu na noqu sa na rawa,” a kaya okoya. Ia, a sega ni vakatara o tamana. A nanuma lesu o Howard, “o Tata … a nanuma me’u wawa me yacova niu sa kila se sala cava meu muria ena bula oqo. Au a via papitaiso, dina ga ni a yaco mai na kena gauna ka tasiri yani kei na kena veivakalougatataki.”6
Baleta ni a se sega tu ni papitaiso o Howard, a sega kina ni rawa me tabaki me dikoni ni sa yabaki 12. “Ena gauna oya, era sa tabaki oti kece tu me dikoni na noqu icaba,” e a kaya o koya. “Me vaka niu a se sega tu kina ni vakadeitaki meu lewe ni Lotu, au a sega kina ni rawa ni cakava e levu na ka era dau cakava.”7 A dau vakayalolailaitaki Howard na nona sega ni rawa ni pasitaka na sakaramede: “Au dau dabe kei ira na vo ni gonetagane ena soqoni ni sakaramede. Ni sa dau gauna mera pasitaka na sakaramede, au dau vakalutulutu sobu ena noqui dabedabe. Au vakila niu vakatikitikitaki tu.”8
A kerei tamana tale o Howard, gauna oqo kei tacina yalewa yabaki 10, o Dorothy: “[Keirau] tekivu cikevi tamai keirau me vakadonuya me keirau papitaiso. Keirau a masulaka talega me vakaio. A vuabale na neirau marau ena nona qai mai vakaio yani.”9 Voleka ni oti e lima na vula mai na nona yabaki 12 o Howard, rau qai papitaiso kei Dorothy ena dua na vanua ni sisili raraba. Sega ni dede, sa tabaki me dua na dikoni o Howard, ka mai pasitaka yani na sakaramede ena imatai ni gauna. “Au a rere, ia au a marautaka na kena madigi,” a nanuma rawa.10 Me ikuri ni nona itavi tale eso, e dau butuka na itabataba ni oqani ka waqaca na buka irara ni valenilotu ena veimataka ni Sigatabu batabata o Howard. “A tadola cake mai vei au e dua na vuravura vou niu vulica na itavi vakalewe ni Lotu ka taura tu na matabete,” a kaya.11
Me vaka e dua na cauravou, a curu ena Sikaute ni Cauravou ni nona tabanalevu o Howard ka mai cakacaka yani vakaukauwa me rawata na icocovi cecere duadua na—Eagle Scout. Ni volekata yani na nona lalawa, a vakaitavi okoya ena dua na veisivisivi vakaitokani. “Keirau a lewe rua na veiqatitaka tiko na icocovi vakaimatai ni Eagle Scout e Boise,” e a nanuma lesu.12 A vakacavara e liu na veika lavaki o koya na cauravou kadua, a sa mai lomavinaka yani o Howard me ikarua ni tamata me taura na icovi.13
A vulica totolo sara na gugumatua ena bula oqo o Howard. A vukei ira na yada kei ira nona neiba, volitaki niusipepa, ka daucakacaka ena iteitei kei na lomaniba nei nona momo. Ni qasecake mai, sa oka talega vaka nona cakacaka na kedi ena rara ni golf, veikauyaki ivola, kei na cakacaka ena dua na kemesi, ena dua na sitoa ni niusipepa, otela, dua na sitoa levu, kei na dua na sitoa ni cakacakaniliga.
A kaya o Dorothy Hunter ni o ganena a “dau sasaga dina” ka tamata “vuku sara.”14 Me kedra ikuri na veivakarau oqori na nona dau yalololoma ka veikauwaitaki. Ni vakananuma lesu na nona dauveinanumi, e kaya o Dorothy, “sa dau saga tu ga o Howard me cakavinaka ka tamata vinaka. E vakasakiti na ganequ, e dau maroroi au vinaka. E dau lomani rau na tinaqu kei tamaqu.”15
A bau yacovi ira yani na manumau na nona dauloloma. “E rawa vei ira na pusi lako wavoki tu mera mai vakavale e vale, ke sega madaga ni taleitaki mai vei ira na vo ni lewe ni vuvale,” a kaya.16 Dua na gauna era a vakalolomataka tiko e dua na luveni pusi e so na gonetagane e yasa ni vale ena nodra viritaka yani ena dua na salasala ni wai volekata nodratou itikotiko na Hunter. Veigauna kece e lade rawa mai kina ituba, era viritaka tale iloma na gonetagane. Oti vakalailai sa yaco yani o Howard ka vakabula sara na luveni pusi. “A sa davo matemate no e kea,” a nanuma lesu o Dorothy, “a qai kauta mai ki vale.”17
“Ena sega ni bula,” a kaya o tinana.
“Nau, tou na tovolea,” a cikeva o Howard.18
A kaya o Dorothy keitou a “ologa ena dua na itutuvi ka biuta volekata toka na sitovu katakata ka qarava vinaka,” mai na veiqaravi oqori a bula vinaka mai na luveni pusi ka tiko kei na matavuvale me vuqa na yabaki.
A tabaki me ivakavuvuli o Howard ena 1923, bera vakalailai ga ni mai vakaduri na ikarua ni Tabanalevu e Boise. Ni gadrevi me dua tale na vanua ni soqoni, ka namaki na tubu ena veigauna e muri, era vakatura na iliuliu ni Lotu e kea me tara e dua na valecavu ni iteki. Era a kerei na Yalododonu e Boise mera solia e $20,000 ena tara ni vale.19 Ena dua na bose ka ka ra kerea kina na iliuliu me caka na tausoli, a matai me laveta na ligana ni bolebole na cauravou lailai o Howard W. Hunter. Na levu ni ilavo a bolea—$25—e dua na ilavo levu ena 1923, vakabibi vua e dua na yabaki 15. Au cakacaka ka mamaroroi me yacova niu sa rawa ni sauma vakaoti na noqu yalayala,” a kaya e muri.20 A vakacavari na tarai ni valecavu ena 1925, ka qai mai vakatabuya o Peresitedi Heber J. Grant ena Tiseba oya.21
Mai na dua na yabaki ni bula gone sara, a dau vakaraitaka kina o Howard na nona taledi ni qiriqiri, ni gauna e qai mai yabaki tinivakacaca kina sa rawa vua me vakatagitaka e vica na iyaya ni vakatagi. Ni mai yabaki 16 a dua na nona mataqiriqiri, ka vakatoka me Hunter’s Croonaders. Eratou dau vakatagi vakawasoma na ilawalawa oqo ena danisi, kana, kei na so tale na soqo ena yasayasa vaka-Boise.
Ni mai yabaki 19 o Howard, a soli vua e dua na konitaraki me vakatagi ena dua na waqa ni saravanua ka gole tiko i Esia. Ena imatai ni rua na vula ni 1927, ratou a vakatagi ena vakayakavi kei na danisi ena loma ni waqa na mataqiriqiri lewelima oqo nei Howard ena nona soko takosova na Pasifika ka kele ena vica na siti e Japani, Jaina, kei na Yatu Filipaini. A dua na veivakamataraitaki levu vei Howard na soko oqo, ka rawa kina vua me vulica na veika me baleti ira e so tale na tamata kei na nodra itovo vakavanua. Dina ga ni a vakayagataka e levu na kena isau ena saravanua kei na ivakananumi, a vakadikeva ia, “Na veika keitou vulica a veiraurau vinaka kei na ka keitou vakayagataka.”22
Howard W. Hunter, eloma, kei ratou na Hunter’s Croonaders, 1927
Na Gauna ni Vakatulewa Lelevu
A lesu mai vale o Howard ena itukutuku rogovinaka ni a mai papitaiso o tamana ena nona a gole tu. Ena Sigatabu tarava, rau a salavata o Howard kei tamana ena soqoni ni matabete ena imatai ni gauna. A vakauqeti Will Hunter tiko mai me papitaiso e dua na bisopi dauveikauwaitaki, a qai kaya o Howard ni “a vu mai vua e dua na dauveituberi [vakavuvale] na kena tarai cake vua e dua na yalo ni via kila vakalevu cake na lotu.”23
Ni mai cava na soko, a sega ni vakadeitaka rawa o Howard na nona veisiga ni mataka. A dau vakaogai koya ena ivakatagi kei na itavi tale eso, oka kina na nona bisinisi vakaikoya, ia a sega ni dua vei ira me basika kina na ka me rawata kina nona bula. Na gauna e mai lutu kina na nona rawaka vakabisinisi ena Maji ni 1928, a nanuma me sa sikova mada e dua na itokani ena Ceva kei Kalifonia. A nanuma taumada me toka me dua se rua ga na macawa, ia vakalailai ga sa nanuma me toka mada ka tovolea e dua na ka ka vakatoka me “cakacaka kei na kena madigi.”24 E Kalifonia ena sega ni kunea walega kina e dua na nona ikabakaba vakacakacaka ia vakakina e dua talega na watina, na madigi vakaitamera ni veiqaravi ena Lotu, kei na dua na itikotiko me sivia na tolusagavulu na yabaki.
E imatai ni nona cakacaka o Howard e Kalifonia na volitaki vava vakakina na vanua ni vakatawa vuanimoli, ka dau vakatawana kina ena so na siga e rauta ni 45 ki na 50 na tani moli ena dua na qiqi ni sitima. “Au sega tu ni kila ni levu vakaoya na moli e vuravura,” e a kaya. Dua na siga a “gauna voravora dina vua” baleta ni a dodonu me biuti ira vakarokavata na moli, ka sega ni rawa vua me kila e vei e dromodromo mai na ka drokadroka ka ni sega ni dau vakaduiduitaka rawa na roka. “Ni bera ni mai cava na siga au nanuma niu sa na tataivatia,” a nanuma lesu.25
Ni oti e rua na macawa ena vale ni tawa moli, a saga sara o Howard e dua na cakacaka ena baqe e Los Angeles, ka totolo sara na nona vakacakacakataki vakakina na toroicake ni nona itutu. A tomana tiko ga na nona vakaitavitaki koya ena qiriqiri, ka dau vakatagi kei na so tale na mataqiriqiri ena veibogi. Ena Sepiteba ni 1928, ni via oti e ono na vula na nona toki yani ki Kalifonia o Howard, ratou a mai duavata tale yani na nona matavuvale ena nodratou toki yani o rau na nona itubutubu kei ganena.
Ena nona gauna ni cauravou, a dau lakova na lotu o Howard ia a sega ni se bau vulica vakatitobu na kosipeli. E Kalifonia a yaco me qacoya vinaka mai na vulici ni kosipeli. “Na imatai ni gauna meu galeleta saraga kina na kosipeli oya ena dua na kalasi ni Wilivola ni Sigatabu e [na] tabanalevu na Adams ka kena qasenivuli o Baraca Peter A. Clayton,” a nanuma lesu. “A vutuniyau sara tu ena kilaka vakakina na taledi ni vakauqeti ira na itabagone. Au dau vulica na lesoni, wilika na ilesilesi ni vuli mai tuba a solia vei keimami, ka vakaitavi ena veivosaki baleta na ulutaga digitaki. … Au a daunanuma na gauna oqo ni noqu bula me gauna ka cereki kina na veidina ni kosipeli. A dau tu ga na noqu ivakadinadina me baleta na kosipeli, ia vakasauri na noqu sa qai kila vinaka mai.”26 Vei Howard, na ka e mai yaco ena kalasi ni Wilivola ni Sigatabu oya a tekivutaka e dua na bula taucoko ni taleitaka na vulica na kosipeli.
A dau taleitaka sara o Howard na veimaliwai kei ira na vo ni itabagone qasecake ena yasana vaka Los Angeles oya. Era dau lako vata yani i lotu, so na gauna era dau gole vata ki na rua se tolu na tabanalevu ena dua na Sigatabu, ka vakaitavi ena vuqa sara na veimataqali itaviqaravi. E dua vei ira na itaviqaravi oqori e tu dede sara kei Howard na kena yaga. Ni oti e vica na vula na nona yaco yani e Kalifonia, ratou a gole vata vakailawalwa ena dua na danisi ni Lotu eso na nona itokani oti era gole sara yani ka mera vakasisisi ena dela ni ua e baravi. Ena bogi oya, a sotavi Clara May (Claire) Jeffs o Howard, ka rau veigadivi tiko kei na dua vei ira na nona itokani. Sa tekivu me rau veitaleitaki o Howard kei Claire ka buroro mai kina na veidomoni.
Rau a veigadivi vakavica ena 1928 ka yaco sara me kaukauwa mai ena yabaki ka tarava. “E masikuvui siyawa na roka ni uluna ka goneyalewa totoka sara,” a kaya e muri o Howard. “Au nanuma ni ka e lauti au duadua sa ikoya na titobu ni nona ivakadinadina.”27 Ena dua na bogi ni vulaitubutubu ni yabaki 1931, voleka ni oti e tolu na yabaki mai na gauna rau a sota kina, a kauti Claire o Howard ki na dua na vanua ni sarasara raibaleta na Wasa Pasifika. A kerei koya kina me rau vakamau, ka vakadonuya o vunimarama. A nanuma lesu o Howard:
“Keirau a draiva yani i Palos Verdes ka kele ena savu me keirau rawa ni raica na lolo mai ni ua ni Pasifika ka kasere yani ena veivatu ena rarama ni vula ramase. Keirau veivosakitaka na neirau navunavu kau biuta e dua na mama daimani ena nona iqaqalo. Keirau vakatauca e vuqa na lewa ena bogi oya kei na so na lalawa momona me baleta na neirau bula.”28
Na veilalawa oqori a vakayarayarataki Howard me vakayacora e dua na vakatulewa ni bula veisau ena va na siga ni bera na vakamau. Ni oti nodratou mai vakatagi yani na nona mataqiriqiri ena bogi oya, a mai soqona yani na nona iyaya ni vakatagi ka sega ni qiriqiri saumi vakadua tale. Na dauvakatara ena danisi kei na pati “e talei dina ena so na sala,” a kaya, “kau rawa ilavo vinaka kina,” ia a vakila ni so na tiki ni bula oqo era veicalati kei na bula ka sa raica votu toka me baleta na nona matavuvale. “Qori e vakavuna me dua na lala ena ka e a dau taleitaka tu, [ia] e sega vakadua ni veivutunitaki na vakatulewa oya,” a kaya ena vuqa na yabaki yani ki liu.29 A kaya kina vaqo na luvena tagane, o Richard, “Au dau vakasamataka vakawasoma na lewa qaqaco oya (au vakatoka me kaca na vatu) ena kena rawati me biu e dua na ka e dau taleitaka sara vakatitobu baleta ni a vakamareqeta vakalevu cake e dua tale na ka.”30
Bolebole kei na Veivakalougatataki ena Veiyabaki Taumada ni Vakawati
Rau a vakamau o Howard kei Claire ena Valetabu e Salt Lake ena ika 10 ni June, 1931, ka rau lesu ki na ceva kei California me rau laki tauyavutaka vata kina na nodrau bula. Sa lutu sara mai vakalevu na ituvaki ni cakabisinisi e Amerika ena vuku ni gauna ni Dredre Levu, ena Janueri ni 1932, a mai sogo kina na baqe e cakacaka tiko kina o Howard. Ena rua na yabaki ka tarava e a qarava kina e vica na veimataqali cakacaka, ena nona dau saga me veisotari na ka. Rau a tovolea kei Claire me rau bula rawati rau tiko ena kena balavu duadua rau rawata, ia ni mai cava e dua na yabaki rau a mai vakadonuya na veisureti me rau sa laki tiko vata vakalailai kei rau na nona itubutubu o Claire.
Ena ika 20 ni Maji, 1934, a sucu na imatai ni luvedrau o Howard kei Claire, e dua na gonetagane ka rau vakatoka me o Howard William Hunter Jr. ka dau kacivi Billy. Ena vulaikatakata oya rau a raica rawa ni vaka me malumalumu mai o Billy. Era a kunea na vuniwai ni leqa tiko na nona dra, ka mai soli dra yani vakarua o Howard, ia a sega ni vinaka mai na ituvaki nei Billy. A qai kunei ena vakatovotovo e muri ni sa tiko na mate ni davuibuco ka ra vakatura kina na veisele na vuniwai. A nanuma lesu o Howard: “Au a kau yani ki na dua na teveli e yasana ka soli dra tiko ena nona sele. Ni mai cava era a sega ni veivakayaloqaqataki na vuniwai.31 Ni mai oti e tolu na siga, a mai takali yani o Billy vula vitu ena nodrau dabe toka e yasa ni nona idavodavo na nona itubutubu. “Keirau rarawa saraga ka sega ni vosa rawa ni keirau biuta yani na valenibula ena bogi oya,” a vola vaqo o Howard.32 “Oqo e dua dina na ka mosimosi sara vei keirau.”33
Rua na vula ni bera ni sucu o Billy, a dua na cakacaka nei Howard ena Los Angeles County Flood Control District. Na nona cakacaka e kea a kila mai kina o koya na veika me baleta na veika vakalawa kei na veilewai, ka sa mani nanuma me sa saga e dua na ituvatuva ni cakacaka vakaloya. Na rawati ni lalawa oqori ena taura e vuqa na yabaki ni vakatulewa qaqaco kei na cakacaka vakaukauwa sara. Ni sega tu ni vakadiqiri ni vulitorocake, sa dodonu kina vua me vakacavara e vuqa sara na kalasi ni bera ni na qai tauri ki na koronivuli ni lawa. A tauri kalasi vakabogi baleta ni dodonu me cakacaka tale tikoga. Ena nona gauna madaga ni vuli e koronivuli ni lawa, a tomana tikoga nona cakacaka tudei. “Na laki cakacaka ena siga taucoko ka laki vuli ena bogi, qai kena ikuri me qara na gauna ni vuli lesoni a sega ni cakacaka rawarawa,” a vola vaqo.34 “A sega ni ka vou vei au na vuli lesoni tu yani ki na lomaloma ni bogi.”35 A tomana tu me lima na yabaki o Howard na ituvatuva warumisa oqori, me yacova ni qai mai tauri vola yani ena 1939 ka ikatolu ena kalasi.
A sucu tale mai vei rau o Howard kei Claire e rua tale na luvedrau tagane, ena nona vuli tiko ena koronivuli ni vulilawa——John ena 1936 kei Richard ena 1938. Ena nona cakacaka o Howard ena Flood Control District, ratou a volia rawa kina na matavuvale e dua na nodratou vale lailai.
Bisopi ni Tabanalevu na El Sereno
Ena 1940, voleka ni oti e dua na yabaki na nona tauri vola mai na koronivuli ni loya o Howard, a kacivi me bisopi ena dua na tabanalevu tauyavu vou na El Sereno Ward e Kalifonia. Ni kidacalataka na veikacivi oqo, a kaya, “Au a dau nanuma tu ga ni dua na turaga qase cake na bisopi, kau taroga se rawa vakacava meu mai tama ni tabanalevu ena yabaki gone sara, e tolusagavulu karua.” Eratou a sauma na mataveiliutaki ni iteki ena veivakadeitaki vua ni sa “veiraurau kei na ilesilesi.” Dina ga ni a vakadrukai o Howard, a yalataka, “Au na vakayacora na noqu igu taucoko sara.”36 A vakayacora na yalayala oqori ena yalona dina, ena veivakauqeti, kei na loloma ena sivia na ono na yabaki a veiqaravi voli kina vakabisopi.
Vakadua tale, na nona baci sotava tale o Howard na gadrevi vakalevu ni nona gauna kei na igu, ia a vakila ni a saumi mai ena vuqa sara na veivakalougatataki na nona veiqaravi. “Au dau osooso vakalevu sara ena noqu itavi vakaitamera,” a kaya. “A dua na cakacaka lagilagi ka veivakalougatataki vakalevu sara.”37
A gadrevi vakatotolo ena tabanalevu vou me kunei e dua na vanua ni soqoni. Ratou a lisitaka na matabisopi e so na rumu ena dua na vale vakaitaukei, ka ra tekivu kumuni ilavo na lewe ni tabanalevu me baleta na nodra valenilotu vakaiira. A mai tu vakawawa yani na tara ni veivale ni Lotu ena vuku ni iKarua ni Valu Levu, ia era a rai tu ga iliu na lewe ni tabanalevu ka ra tomana tikoga na nodra kumuni ilavo. E dua vei ira na qara ilavo oqori, a vakatokai me, “cakacakataki varasa,” era lako yani ki na dua na vanua ni tawaitavayataki kakana mera laki musu varasa. Sa dau muri ira tu na iboi ni varasa, ka dau vakavuna me veiwalitaka vaqo o Bisopi Hunter, “Sa dau rawarawa sara me kilai ena soqoni ni sakaramede ke dua a musu varasa tiko mai.”38
A oka ena vaqarailavo tale eso na musu kaveti ena vale ni kakana draudrau wiwi ka tawani ka volitaki ni so na katalau ivakalomavinaka. “Oqo e so na siga marautaki ni neimami dau cakacaka vata, na tamata kece ena nodra itagede duidui kei na kaukauwa ka ra tokoni bisopi ena qarailavo me tarai e dua na valenilotu,” A nanuma lesu yani o Bisopi Hunter. “A vakatu e dua na matavuvale, mamarau levu na neimami tabanalevu.”39 Ni oti na vosota kei na solibula, a qai mai vakavotukana tu yani na valenilotu vakatabakidua ni tabanalevu ena 1950, ni oti voleka ni va na yabaki nona sa mai vagagalataki ena bisopi o Howard.
A duatani na veibolebole vakabisopi ena gauna ni iKarua ni iValu Levu. Era a veiqaravi tu ena mataivalu e vuqa na turaga ena tabanalevu, ka ra biu tu mai na veimatavuvale sega na kena tagane vakawati kei na tama. A vakavu bolebole talega ki na Lotu na leqa ni iwiliwili ni turaga oqo. Koya gona, me ikuri ni nona itavi vakabisopi, a vakaitavi tale tikoga vaka iLiuliu ni Sikauti o Howard. “ A tiko vei keitou e dua na ilawalawa cauravou ka ra sega ni rawa ni vakawaleni,” a kaya. “Au cakacaka kei ira na cauravou voleka ni rua na yabaki ka dua sara na ka na nodra tubu.”40
A vagalalataki mai na bisopi o Howard ena ika 10 ni Noveba, 1946. “Au na dau vakavinavinakataka tu na veimadigi oqo kei na vuli ena veiyabaki taucoko oya,” e kaya. Dina ga ni a “dredre ena vuqa sara na sala,” na veika a yaco, o rau kei Claire “keirau vakavinavinakataka na veika yaga a kauta mai ki na neirau matavuvale.”41 Ena nona vakavinavinakataka na veiqaravi nei Bisopi Hunter, a vola kina vaqo e dua na lewe ni tabanalevu: “A kauti keimami vata mai na lewe ni tabanalevu lailai o koya ena dua na sasaga ni duavata ka vakavulica vei keimami me keimami dau rawata na veitakete ka vaka me dau dredre na kena rawati. Keimami a cakacaka, masu, qito ka sokalou vata vaka e dua na tabanalevu.”42
Dina ga ni a sa mai vakacegui ena 1946 o Howard, a tomani tu ga na kena isema talei kei na Tabanalevu na El Sereno. A kaya na luvena tagane o Richard “me yacova ni tini na nona bula, a dau veitaratara tu ga kei ira ka kila na vanua era tu kina kei na ka era cakava tiko. Ena veigauna ni gole ki na vanua ka [tiko] kina e dua vei ira na lewe ni tabanalevu makawa, ena dau laki raici koya. Na nona daulomani ira na lewe ni tabanalevu a tu ga kei koya ena nona bula taucoko.”43
Susugi e dua na Matavuvale ka Tarai na Bula Vakacakacaka
O rau o Howard kei Claire Hunter e rau itubutubu dauloloma ka rau vakavulica vei rau na luvedrau tagane na veika yaga, na gugumatua, kei na bibi ni kosipeli. Ni se bera sara ni lavaka na Lotu me bogi ni lotu vakamatavuvale na bogi ni Moniti, a sa dau biuta vakatikitiki na bogi oqori na matavuvale na Hunter, me gauna ni veivakavulici, itukuni, qito kei na gade ki na veivanua. Ni ratou dau gade na vuvale, ratou dau gole ena so na gauna ki na valetabu me rau dau papitaiso veisosomitaki vei ira na sa mate o John kei Richard. Ratou dau taleitaka talega o Howard kei rau na luvena tagane na buli sitima ni vakatatalo, laki keba, kei na veitaviqaravi tale eso e tuba.
A cakacaka tudei ka vuli tale tikoga ena koronivuli ni vuli lawa o Howard ni rau sucu o John kei Richard, ka mai kacivi me bisopi ni rau a se gone sara—yabaki va kei na rua—koya gona na tarai cake ni dua na matavuvale qaqa a dua sara na itavi gadrevi vakalevu kina na yalodina nei Claire. A marautaka na nona yalodina kina. “Na gagadre ka lalawa cecere duadua ni yaloqu … sai koya meu dua na marama vakawati vinaka, dua na dauqaravi vuvale vinaka, ka dua na tina vinaka vakaoti sara,” e kaya. “Keirau a cakacakataka vakaukauwa sara me rau tiko ga ena Lotu na gonetagane; a so sara na neitou gauna vivinaka kei rau na gonetagane.”44 E dau vakacaucautaka vakalevu o Howard na nona solibula ni qaravi rau vinaka na luvedrau tagane o Claire.
Ena veiyabaki ni susugi cake ni dua na matavuvale kei na veiliutaki ena Lotu, a tara cake talega kina o Howard e dua na bisinisi vinaka vakaloya. Ena nona daucakacaka vakavoleka vakalevu kei ira na ilawalawa vakabisinisi, e yaco kina o koya me dua na loya rokovi sara e na Ceva kei Kalifonia. A digitaki me veiqaravi ena matabose vakatulewa ni sivia e rua na daseni na kabani.
Ena nona kila vakacakacaka, a dau kilai o Howard ena nona yalodina, vakasama dodonu, veivosaki matata, kei na lewa matau. A dau kilai talega me “nodra loya na tamata”—e dua ka dau “tu ga nona gauna ka dau maleleta me vukei ira na tamata kei na nodra leqa.”45 A kaya vaqo me baleti Howard e dua na loya “e dau kauwai vakalevu cake ena vukei ni nodra leqa na tamata mai na nona taura na kena isau.”46
O rau o Howard kei Claire Hunter kei rau na luvedrau tagane o John kei Richard
Peresited ni iTeki na Pasadena Kalifonia Stake
Ena Feperueri ni 1950, o Elder Stephen L Richards kei Elder Harold B. Lee ena kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua rau a gole yani i Kalifonia me rau laki vida na iTeki na Pasadena, ka sa tubu totolo sara tiko. Rau a vakataroga e vuqa sara na turaga ena iteki, vakakina o Howard. Ni oti na nodrau vakasamataka ena masumasu se o cei ena vinakata na Turaga me sa peresitedi ni iteki, ni sa voleka na bogilevututu rau qai kacivi Howard ka vakarogotaka yani vua na ilesilesi. Rau a tukuna vua o Elder Richards kei Elder Lee me moce vinaka sara ka qai qiritaka yani vei rau na nona vakatutu ni daunivakasala ena mataka caca ni siga tarava. “Au a gole ivale ena bogi oya, ia au a sega ni moce rawa” a kaya o Howard. “A veivakadrukai dina na veikacivi. Keirau a veitalanoa me dua na gauna balavu kei Claire.”47
Ni ratou mai tokoni oti o Peresitedi Hunter kei rau na nona daunivakasala, ratou a tekivu vakadikeva sara yani na veika e gadrevi ena iteki. A nodratou gagadre eliu ka bibi sara na mataveiliutaki vou oqo ni iteki na nodra vukei ena taraicake ni nodra kaukauwa vakayalo na lewenilotu. E dua na vakasama oya ni ra sa kakaseresere tiko mai na veimatavuvale, vakatikina oqori baleta ni ra sa rui vakaitavi tiko ena levu na veitaviqaravi. Ni oti na nodra mai masumasu ka veivosaki na iliuliu, era a duavata me vakabibitaki tale na bogi ni lotu vakamatavuvale vakakina na kena biu vakatikitiki me baleta na veimatavuvale na bogi ni Moniti. Era a sogo kece na veivale ni Lotu ni iteki ena bogi ni Moniti, ka “sega ni dua tale na soqo me vakayacori me veisaqasaqa kei na bogi vakalou oqori,” a vakamacalataka o Peresitedi Hunter.48
Ena itekivu ni nona veiqaravi, o Peresitedi Hunter kei ira tale eso na Peresitedi ni iteki ena Ceva kei Kalifonia era a sota kei Elder Stephen L Richards mera veivosakitaka kina na parokaramu ni semineri me baleti ira na gonevuli ni vuli torocake. A nanuma lesu o Peresitedi Hunter, “o [Elder Richards] a vakamacalataka ni ratou na via vakatovolea ena mataka lailai na kalasi ni semineri ena dua na vanua ka se sega ni vakalawataki kina na vulici ni lotu [e koronivuli].”49 A digitaki me peresitedi ni dua na komiti ka dikeva na vinaka ni vakasama oqo o Peresitedi Hunter. Ni vakacavari na vuli, ratou a vakatura na komiti na vakaduri ni vuli semineri vakamatakalailai ena tolu na koronivuli torocake. Ni se cauravou, na luvei Perestedi Hunter o Richard a tiki talega ni vakatovotovo ni vuli semineri vakamataka oqo. A nanuma lesu, “Keimami a vakasamataka se dua sa leqa na uluna me vakayacori kina ena 6 ena mataka e dua na kalasi, ia a yaco me neimami gauna taleitaka duadua ni dua na siga, ni keimami rawa ni duavata kina vakaitokani ena Lotu ka vuli.”50 A tekivu yacovi ira yani e so tale na gonevuli na parokaramu oqo ka mai liutaki ira yani na parokaramu vakamatakalailai ni semineri me baleti ira na itabagone ena Lotu.
Ena koniferedi raraba ni Okotova 1951, ratou a sota kei ira na veiperesitedi ni iteki ena Ceva kei Kalifonia o ratou na Mataveiliutaki Taumada me ratou vakaraitaka nodratou gadreva me sa tara e Los Angeles e dua na valetabu. Na vakasama ni kena na tiko tikivi ira e dua na valetabu a kauta mai na marau levu—ka gadreva na solibula vakaiyanaqa, me vaka ni ra a kerei na lewe ni Lotu mera solia e 1 na milioni na dola ki na kena tara. Ni lesu mai Kalifonia o Peresitedi Hunter, a sota ka kaya vei ira na iliuliu ni iteki, kei na tabanalevu “Solia vei ira na tamata na madigi ni nodra ciqoma na veivakalougatataki cecere duadua ena nodra soli ka ena yalomarau ki na valetabu.”51 Ena loma ni ono na vula, era soqona rawa na lewenilotu ena Ceva kei Kalifonia e $1.6 milioni me tara kina na valetabu, ka mai vakatabui ena 1956.
Liuliu ena iTeki na Pasadena, 1950. Mawi ki na imatau: Daken K. Broadhead, matai ni daunivakasala ena mataveiliutaki ni iteki; Howard W. Hunter, peresitedi; A. Kay Berry, karua ni daunivakasala; kei Emron “Jack” Jones, vunivola.
Me ikuri ni soli ilavo ki na valetabu kei na veivale tale eso ni Lotu, era a vakarautaka talega na cakacaka vakavolodia na lewenilotu. Na gauna era tara kina na veivalenilotu, a dau vakayagataka sara e levu na auwa o Peresitedi Hunter ena nona veivuke ena isivi, ituki se barasi ni boroboro. Me kena ikuri, era a vakarautaka na lewenilotu na cakacaka vakavolodia ki na cakacaka ni welefea ni Lotu, ka oka kina na ba ni toa, loga ni moli, kei na vanua ni tawaikavataki kakana. E walu na yabaki, na nona vakayacora tiko o Peresitedi Hunter na itavi ni kena laurai tiko na cakacaka ni 12 na iteki ena cakacaka oqo, ka dau veivuke talega kina vakaikoya ena vuqa na gauna. “A sega ni kerea e dua me cakava e dua na ka ena sega ni rawa ni cakava vakaikoya,” a raica voli e dua na itokani.52 Ena vica na yabaki e muri, vakadua na lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, a kaya o Elder Hunter:
“Au se sega vakadua ni donuya e dua na cakacaka ni welefea vakaoti gauna. Au sa kaba vunikau oti ka vuru moli, voci vuanikau, vakaraica na boila, lave kateni, tala iusana ni lori, samaka na valenitawaikava, kei na udolu tale na ka, ia na ka ga au nanuma vakalevu sai koya na veidredrevaki kei na lagalagasere kei na nodra veiwasei na veiqaravi tiko vua na Turaga.”53
Ena Noveba ni 1953, era a gole yani ki na valetabu na Mesa Arizona Temple o Peresitedi kei Sisita Hunter vakakina e so tale na lewe ni iteki na Pasadena Stake mera laki vakayacora eso na cakacaka vakalotu. Na ika 14 ni Noveba, na ika 46 ni siganisucu nei Peresitedi Hunter, ni se bera ni tekivu na soqo ena siga oya, a kerei koya o peresitedi ni valetabu me vosa vei ira na tiko ena valenilotu. A qai vola vaqo emuri na ka a yaco:
“Niu vosa tiko vei ira na ivavakoso, … rau a curu yani i valenilotu ka vakaisulu vulavula tu o tamaqu kei tinaqu. Au a sega vakadua ni kila ni sa vakavakarau tiko o tamaqu me ciqoma nona veivakalougatataki ni valetabu, dina ga ni a sa vakavakarau toka mai kina vakabalavu o Nau. Au a luvuci vakalevu sara kina kau sega ni kaya rawa e dua na ka. A gole mai yasaqu o Peresitedi Pierce [na peresitedi ni valetabu] ka vakamacalataka na vuni ka sa mai yaco. Ena nodrau gole mai ki valetabu ena mataka ni siga oya o ta kei nau rau a kerea vei peresitedi me kua ni tukuna vei au ni rau a tiko e kea baleta ni rau vinakata me rau vakidacalataki au ena noqu siganisucu. Oqo e dua na siganisucu au na guiguilecava dredre baleta ni rau a vakaedaumeni ena siga oya kau tiko talega ena nodrau vauci, qai mai tarava yani na noqu vauci vei rau.”54
Rauta ni tolu na yabaki e muri, sa mai taucoko kina na ivau tawamudu ni matavuvale nei President Hunter ena nona a vauci vei rau na nona itubutubu ena Valetabu se qai vakatabui walega na Los Angeles Kalifonia o Dorothy.
A veiliutaki vakaperesitedi ni iteki ena loloma, o Howard. A kaya e dua na marama ka vakaitavi ena iteki, “O vakila ni o vakavinavinakataki ka vinakati ka gadrevi. … E dau raica me ra vakila na tamata na bibi ni nodra itavi ni ra kacivi ki na dua na ilesilesi, ia ni ra gadreva na nona vakasama se ivakasala, sa dau tu vakarau tu. Keimami kila ni sa neimami na taucoko ni nona veitokoni kei na veikauwaitaki.”55 E dua vei ira na nona daunivakasala e kaya, “E dau vakacaucautaki ira na tamata ena nodra rawaka ka vukei ira mera lamata ki na veika cecere e namaki vei ira”56 A kaya vaqo e dua na lewe ni iteki ka nona qasenivuli dauveivakayarayarataki levu duadua o Peresitedi Hunter, “E dau lomani ira na tani na turaga oqo ena nona dau vakabibitaka na veika baleti ira ena nona dau rogoci ira me kilai ira, ka dau wasea vei ira na veika e sotava.”57
Ena vulaitubutubu ni 1959, sa liutaka tiko mai kina o Howard W. Hunter na iTeki e Pasadena ena sivia na ciwa na yabaki, ena veiqaravi ka vakalougatataki kina na nodra bula e udolu na Yalododonu Edaidai ena Ceva kei Kalifonia. Sa vakarau me rabailevu yani na nona veiqaravi me vakalougatataka na nodra bula na lewe ni Lotu e veiyasai vuravura.
Kuoramu ni Le Tinikarua
“Raica ko na tukuna yani na yacaqu, … io ko na vunautaka na noqu ivakavuvuli ki vuravura taucoko” (V&V112:4).
Ena ika 9 ni Okotova, 1959, ena maliwa ni veisoqoni ni koniferedi raraba e Salt Lake City, a kila kina o Howard ni via sota tiko kei koya o Peresitedi David O. McKay. A gole vakatotolo sara yani ki na Vale ni Volavola Liu ni Lotu, ka kidavaki koya mai kina ena marau o Peresitedi McKay ka kaya, “Peresitedi Hunter, … sa vosa na Turaga. O sa kacivi mo dua na nona ivakadinadina digitaki, ni mataka o sa na tokoni kina mo lewe ni Matabose ni Le Tinikarua.”58 Ena vuku ni veika oya, a vola kina vaqo o Howard:
“Au sega ni tukuna rawa na veika e tarai au. A tuturu na wainimataqu kau sega ni vosa rawa. Au sega ni se bau vakayalomaIumalumutaki vakalevu cake me vaka na noqu a dabe ena kena iserau na turaga cecere, kamica, ka yalovinaka oqo—na parofita ni Turaga. A kaya vei au ni na kauta vakalevu sara mai vei au na reki na ka oqo, na veimaliwai vakasakiti kei ira na veitacini oqo, ka me tekivu oqo ka lako yani na noqu bula kei na noqu gauna sa na vagolei vakatabakidua vakadauveiqaravi ni Turaga ka ni tekivu oqo ka lako yani au sa nona na Lotu kei na vuravura taucoko. … A mokoti au ka vakadeitaka vei au ni na lomani au na Turaga ka ni na noqu na veitokoni veivakadeitaki ni Mataveiliutaki Taumada kei na Matabose ni Le Tinikarua. … Au [tukuna vua] niu na solia ena yalomarau na noqu gauna, noqu bula, kei na veika kece sa tu vei au ki na veiqaravi oqo.”59
Ena gauna e biuta yani kina na valenivolavola nei Peresitedi McKay o Howard, a gole sara ki na nona rumu ni otela ka qiriti Claire, ka sikovi luvedrau tagane tiko o John kei watina kei luvedrau lailai e Provo. A sega ni rawa tu mada ni vosa o Howard. Ena gauna sa qai mai tukuna rawa yani kina vei Claire na nona ilesilesi, rau a luvuci ruarua sara vakalevu.
Ena siga ka tarava, ena soqoni ni mataka ni Vakarauwai ni koniferedi raraba, a tokoni kina o Howard William Hunter me dua na lewe ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua. “Au a vakila … na bibi kei vuravura ena vatavata ni tabaqu,” a kaya me baleta na gauna oya. “Ni toso tiko na koniferedi au a tokatoka vakaca kau vakasamataka voli se na rawa niu na vakila ni oqo e sa noqu tikina dodonu.”60
A kerei Elder Hunter o Peresitedi McKay me vosa ena soqoni ni yakavi ni Sigatabu ena koniferedi. Ni oti na nona vakaveikilaitaki koya vakalailai ka wasea na nona ivakadinadina, a kaya:
“Au sega ni kere veivosoti me baleta na wainimata era lako mai ki mataqu ena gauna oqo baleta au vakadinata niu sa tiko maliwai kemuni na veitokani, kemuni na taciqu kei na ganequ ena Lotu, ka tatuki vata tiko kei na utoqu na utomuni nikua, ena rekitaki ni kosipeli kei na nodra qaravi na tani.
“Peresitedi McKay, … au ciqoma, sega tale ena vakataratutu, na veikacivi ni sa vakayacora vei au, kau sa tuvakarau meu solia na noqu bula kei na veika sa tu vei au ki na veiqaravi oqo. Ka dua vata kei au o Sisita Hunter ena yalayala oqo”61
A tabaki o Elder Hunter me dua na iApositolo ena ika 15 ni Okotova, 1959. Ni qai yabaki 51 ga, a lewe ni Le Tinikarua gone duadua, ka ivakatautauvata ni nodra yabaki ni bula taucoko a volekata na 66.
Ena vula 18 ka tarava, a dau lako yani ka lako mai ena kedrau maliwa o Kalifonia kei Utah o Elder Hunter ka vakacavara na veicakacaka namaki ni nona cakacaka vakaloya kei na vakavakarau ni toki. A kaya e dua vei ira e dau qarava “e solia beka na Lotu e dua na ilavo vinaka vua” me rawai koya kina me biuta na cakacaka vakaloya sa rawaka vinaka toka kina. Ena vuku ni ka oqo, a vola vaqo o Elder Hunter ena nona ivolaniveisiga:
“E vuqa na tamata era sega ni kila vakamatata tu na vuna era dau rogo kaci kina o ira na lewe ni noda vakabauta vakalotu mera veiqaravi se na yalayala eda cakava ena noda soli keda vakataucoko. … Au sa bau taleitaka dina na cakacaka vakaloya, ia na kaci sa yaco mai vei au oqo ena ulabaleta sara na veika talei ni cakacaka se rawaka vakailavo.”62
A teteva yani ni sivia e 35 na yabaki na ilesilesi vakaiapositolo nei Elder Hunter, ena gauna oya voleka ni matanitu kece e vuravura a lakova me vakayacora kina na nona veikacivi vaka e dua na ivakadinadina talei i Jisu Karisito (raica na V&V 107:23).
Na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua, 1965. Dabe mai na mawi kina imatau: Ezra Taft Benson, Mark E. Petersen (ena idabedabe vakaligana), Joseph Fielding Smith (peresitedi ni kuoramu), kei LeGrand Richards. Tucake mai na mawi kina imatau: Gordon B. Hinckley, Delbert L. Stapley, Thomas S. Monson, Spencer W. Kimball, Harold B. Lee, Marion G. Romney, Richard L. Evans, kei Howard W. Hunter.
Na Genealogical Society e Utah
“Ia meda … vakacabora vua na Turaga … na kedra ivolatukutuku na wekada era sa mate, io me dodonu vinaka me vakadonui kina” (V&V 128:24).
Ena 1964 a digitaki Elder Hunter na Mataveiliutaki Taumada me peresitedi ni Genealogical Society ni Lotu, ka kilai vaka-Genealogical Society of Utah ena gauna oya. Na isoqosoqo oqo a Tabana taumada ni Tuva Kawa ni Lotu. A kena inaki me kumuna, maroroya ka wasea na itukutuku kece ni tuva kawa e veiyasai vuravura. A veiqaravi ena isoqosoqo me walu na yabaki o Elder Hunter, ena loma ni gauna oya a raica na veisau ena totolo, matata, kei na tubu ni cakacaka ni tuvakawa.
Ena 1969 sa mai soqona rawa na isoqosoqo e “sivi na 670,000 na ivivivi maikorofilimu, ka matataka e tautauvata ni tolu na milioni na voliumu ka 300 na tabana yadua.” A sa soqona rawa tale tu ga e “ono na milioni na itukutuku taucoko ni ilawalawa vakamatavuvale, e dua na ituvatuva vakamatanivola ni faile kadi ni 36 na milioni na tamata, kei na dua na ivola ni vakasokumuni ka sivia na 90,000 na voliumu.”63 Ena veimacawa, rauta ni 1,000 na ivivivi maikorofiliumu era vakuri mai ena veiyasai vuravura. Na kedra cakacakataki kei na kedra raici rawa na itukutuku—ruarua me baleta na vakadidike kei na cakacaka ni valetabu—sa dua sara na cakacaka vakaiyanaqa. Ena ruku ni veiliutaki nei Elder Hunter, sa tekivu me vakayagataka kina na Genealogical Society na tekinoloji vou vakompiuta me vukea na cakacaka. A vola e dua na daunitukutuku ni sa yaco na isoqosoqo me “kilai levu ena kedra maliwa na veisoqosoqo kenadau ena tubu ni kena veitavi ena maroroi ni itukutuku.”64
A vakagalalataki ena nona itutu vakaperesitedi ni Genealogical Society o Elder Hunter ena 1972. Me ivakaleka ni nona rawa ka ni sasaga, a kaya kina o Elder Richard G. Scott, “A solia e dua na tiki levu ni nona bula ka vakadavora na yavu kei na idusidusi ka se tauca tikoga qo na Lotu na kena vinaka.”65
Na iTikotiko ni iVakarau Vakavanua ni Polinisia
“Dou vakatudaliga ko i kemudou kece ga mai na vanua vakayawa; kei kemudou mai na veiyanuyanu ni wasawasa, dou vakarorogo kece mai” (V&V 1:1).
Ena 1965 a digitaki Elder Hunter na Mataveiliutaki Taumada me peresitedi ka jeameni ni matabose ni iTikotiko ni iVakarau Vakavanua ni Polinisia e Laie, Hawaii. Ena gauna oya a se qai dola wale tikoga ena loma ni 15 na vula ka sota kaya sara tiko e vuqa na bolebole. A lailai sara na levu ni saravanua, ka levu sara na nodra veimataqali vakasama na tamata me baleta na inaki kei na parokaramu ni itikotiko. Ni sivi e dua na macawa mai na nona a digitaki o Elder Hunter, a gole yani ki Laie ka tekivutaka e dua na vakadidike matailalai me baleta na veika vivinaka kei na veika ena gadreva na itikotiko.
Ena ruku ni veiliutaki nei Elder Hunter, a yaco na iTikotiko ni iVakarau Vakavanua ni Polinisia me dua vei ira na vanua rogo ni saravanua e Hawaii, ka dreti ira yani e volekata na dua na milioni na saravanua ena 1971. A raica talega o Elder Hunter na vakalevutaki ni itikotiko kei na kena parokaramu. E bibi talega, ena vosa nei Elder Hunter, oya ni a vakarautaka na itikotiko na cakacaka ka vakatara “e udolu na gonevuli mai na Ceva ni Pasifika [mera] vukei ena nodra vuli, e levu ka sega ni rawa mera a biuta mai na nodra yanuyanu ka laki vuli [ke a sega].”66
Ni oti na nona liutaka tiko na iTikotiko ni iVakarau Vakavanua ni Polinisia me 12 na yabaki, a mai vakacegui o Elder Hunter ena 1976. Na nona veiqaravi vaka-peresitedi a vukea na kena vakadeitaki na vosa nei Peresitedi David O. McKay, ka kaya ena 1955 ni na rawa ni yaco na koro lailai o Laie me “dua na isakisaki ni kaulotu, ni vakayarayarataka sega ni udolu, sega ni tini na udolu, ia e milioni na tamata ka ra na gole vaqaqara mai mera kila na veika e duatani kina na tauni oqo.”67
Daunitukutuku Makawa ni Lotu
“Sa itavi nei koya sa lesi me vunivola ni Turaga, me vola tiko na itukutuku kei na veika kece e baleta na lotu mai Saioni”(V&V 85:1).
Ena Janueri ni 1970, a mai vakacegu yani o Peresitedi David O. McKay, ka mai tabaki yani o Joseph Fielding Smith me Peresitedi vou ni Lotu. A veiqaravi tiko mai vaka-Daunitukutuku Makawa ni Lotu o Joseph Fielding Smith ena 49 na yabaki sa oti, ena gauna e mai kacivi kina me Peresitedi ni Lotu, a kacivi o Elder Hunter me sosomitaki koya ena ilesilesi oya. “A sa Daunitukutuku Makawa ni Lotu o Peresitedi Smith ena dua na gauna balavu, ka sa dredre dina kina vei au meu raitayaloyalotaki au ena itutu oya,” e kaya.68
A torova o Elder Hunter na itavi vou oqo ena yalo mamakutu ga e kilai tani kina. “Na nona solia na Turaga na ilesilesi mai na ivakatakila a dua na bolebole vakaitamera—ruarua ena cakacaka ni kena soqoni kei na kena volai kei na kena soli me vakayagataki mai vei ira na lewe ni Lotu” a kaya o koya.69 Na iTukutuku ni Lotu a ripotetaka ni sa “itavi nei Daunitukutuku Makawa ni Lotu na maroroi ni itukutuku kece sara ni Lotu, oka kina na itukutuku ni bose, itukutuku ni valetabu, na ilesilesi kece, veivakalougatataki vakapeteriaki, vakakina … e dua na ivakasokumuni ni itukutuku makawa ni Lotu.”70
Ena 1972, era a vagalalataki na Le Tinikarua mai na so na nodra cakacaka bibi vakaivola me rawa ni ra solia vakalevu cake na nodra gauna ena nodra ilesilesi vakaiapositolo. Me tiki ni veisau oya, a vakacegui o Elder Hunter mai na nona ilesilesi vaka-Daunitukutuku Makawa ni Lotu. “Oqo ena biuti au ena dua na itutu ni veidusimaki ia ka vagalalataki mai na kena itavi vakacakacaka,” a vola okoya.71 A veitomani voli ena dua na itutu vakadauvakasala me yacova na 1978.
Na iTikotiko e Brigham Young University e Jerusalemi me baleti ira na Vuli Voleka ena Tokalau
Veiqaravi ena Vanua Tabu
A taracake o Howard W. Hunter e dua na loloma duatani me baleta na Vanua Tabu ena nodratou a gade kina vakamatavuvale ena 1958 kei na 1960. Ena gauna ni nona veiqaravi Vakaiapositolo, a lesu tale kina vakarua na daseni vakacaca. “Na nona gagadre me lako ena vanua a lako ka veivakavulici kina na iVakabula e vakaitamera sara,” a kaya o Elder James E. Faust ena Kuoramu ni Le Tinikarua.72
Ena nona kila vinaka tu na veisaqasaqa ena vanua oya, a kauta voli ga kei koya o Elder Hunter e dua na itukutuku ni loloma kei na vakacegu. “O irau ruarua na Jiu kei ira na kai Arapea era luvedra na Tamada,” a kaya o koya. “Era sa gone ruarua ni veiyalayalati, ka da sega ni totaka e dua me vaka e dua na lotu. Eda lomani ka taleitaki rau ruarua. Na inaki ni kosipeli nei Jisu Karisito sa ikoya me kauta mai na loloma, duavata, kei na veitacini ena kena ivakatagedegede e cecere duadua.”73
Ena maliwa ni 1972 kei na 1989, a vakacavara kina o Elder Hunter na ilesilesi bibi ni rua na cakacaka matalia e Jerusalemi: na Orson Hyde Memorial Garden kei na Brigham Young University (BYU) Jerusalem Center for Near Eastern Studies. Ena itukutuku makawa taumada ni Lotu—ena 1841—o Elder Orson Hyde ena Kuoramu ni Le Tinikarua a masu ni veivakatabui mai na Ulunivanua ni Veiolive, vualiku kei Jerusalemi. Ena 1972 ratou a kerei Elder Hunter na Mataveiliutaki Taumada me tekivu vaqara vanua me rawa ni tara kina na ivakananumi kei Orson Hyde e Jerusalemi. Ena 1975, a dolava na sala na siti o Jerusalemi ki na ka ena qai mai yaco me Orson Hyde Memorial Garden, ka tara toka ena Ulunivanua ni Veiolive.
Ena loma ni vica na yabaki ka tarava, a gole vakavica i Jerusalemi o Elder Hunter me laki veivosakitaka na konitaraki ka raica na disainitaki kei na tara ni ivakananumi. A vakacavari na cakacaka ena 1979 ka vakatabui ena yabaki oya mai vei Peresitedi Spencer W. Kimball. Ni oti na nona liutaka na soqoni ni veivakatabui, a vakaraitaka na nona vakabauta o Elder Hunter ni na yaco na ivakananumi me “yaga sara vakalevu ki na vakaraitaki ni veika vinaka me baleta na Lotu.”74
Ni se bera madaga ni vakacavari na Orson Hyde Memorial Garden, a sa dau vaqara voli o Elder Hunter e dua na vanua me rawa ni tara kina na Lotu e dua na itikotiko me baleta na parokaramu ni vuli e vanua tani ni BYU. Ena vakarautaka talega na itikotiko e dua na nodra vanua ni soqoni na lewenilotu ena Tabana e Jerusalemi. Na raici raraba ni cakacaka oqo sa na dua vei ira na itavi levu, ka bibi toka ena ilesilesi nei Elder Hunter.
Era a digitaka na iliuliu ni lotu e dua na vanua, ia na kena rawati na lisi kei na ituvatuva ni kena tara na vale a taura volekata ni lima na yabaki ena ka e vakatoka o Elder Hunter me dua na “cakacaka sega ni oti rawa.”75 Ni cava e vica na veivosaki kei na veitalanoa lelevu, sa qai mai vakatara na matanitu o Isireli me toso na tarai ni itikotiko.
Ena Me ni 1988 sa levu sara na cakacaka sa oti, ka sa vakarau tu me sainitaki na lisi. Ena gauna oya sa veiqaravi tiko kina vaka Peresitedi Vakatawa ni Le Tinikarua o Howard W. Hunter. A mai vakayacori i dakuna e dua na veisele levu ka sega kina ni rawa ni lako, ia a vuka ga yani okoya me laki sainitaka na lisi e Jerusalemi. Ena nona tiko mai kea, era vakayacora e dua na kanavata lailai vua o ira na gonevuli e BYU kei ira na lewenilotu ni Tabana e Jerusalemi me ivakaraitaki ni nodra vakavinavinaka. E dua na daunitukutuku ni tabana a vola vaqo me baleta na ka veilauti ka yaco ena dola ni kanavata: “Ni se qai bula cake tiko mai ena sele ni dakuna, a biligi Peresitedi Hunter yani ena nona idabedabe qiqi ena buturara ni katuba levu o Peresitedi [Jeffrey R.] Holland [ena Brigham Young University] ena nodra tavaki rau mai na matasere ena nodra lagata tiko ‘The Holy City.’”76 Sa drodrova tu vakamalua na balui Peresitedi Hunter na wainimatana.
A lesu ki Jerusalemi o Peresitedi Hunter, ena Me ni 1989, me vakatabuya na itikotiko. Na soqoni ni veivakatabui oqo a vakacavara na yabaki tini ni sasaga tawa tukuni rawa mai vua kei ira tale eso me rawa kina ni vakavotukana na vakanuinuitaki tu ni Jerusalem Center. “O Peresitedi Howard W. Hunter … na isema tudei ka ivakatawa yalololoma ni cakacaka oqo mai na kena se qai tatadrataki,” a kaya o Elder Jeffrey R. Holland.77 Ena masu ni veivakatabui, a kaya o Peresitedi Hunter:
Na vale oqo … a tara me vakavaletaki ira na lomani kemuni ka via vuli mai vei kemuni ka vakamuria na weniyava ni Luvemuni, na neimami iVakabula ka Dauveivueti. E sa totoka ena kena ituvaki kece sara, ka sa ivakaraitaki ni ka e matataka. Tamai keimami, vinaka vakalevu na madigi ena kena tara ni vale oqo kivei kemuni me na yaga ka mera vuli kina na luvemuni tagane kei na yalewa .”78
O Peresitedi Hunter ena Brigham Young University Jerusalem Center for Near Eastern Studies, ni bera nona vakatabuya na itikotiko
Na Lotu Tubu Tiko
“Ia me torocake tiko ga na totoka kei na lagilagi kei Saioni; io me vakalevutaki na nona tikina, me vakadeitaki na kena ivako” (V&V 82:14).
Ena gauna a mai kacivi kina o Howard W. Hunter me iApositolo ena 1959, a via 1.6 milioni tiko kina na iwiliwili ni lewe ni Lotu. Ena veiyabaki yatini ka tarava mai, a vakaitavi vakalevu o koya ena dua na tubu duatani sara ni Lotu e vuravura raraba. Ena drau na muanimacawa, e dau gole yani ki na veiiteki okoya me laki vakaukauwataki ira na lewenilotu ka kacivi ira na iliuliu vou. A sotavi ira talega na vakailesilesi ena veimatanitu, ka veivuke ena dolavi ni cakacaka ni kaulotu.
Ena 1975, sa tubu na iwiliwili ni lewenilotu ki na rauta na 3.4 na milioni ka tubu totolo sara tiko vakalevu e Amerika vaka-Latina. Ena mua ni yabaki oya, rau a lesi me rau laki vida e 5 na iteki e Mexico City o Elder Hunter kei Elder J. Thomas Fyans, e dua na iVukevuke ki na Le Tinikarua. Ni oti na nona sotavi ira na iliuliu ena iwasewase kei na ciqomi ni itukutuku mai vei iratou na peresitedi ni iteki, a dusimaka na vakaduri ni 15 na iteki mai vei ira na 5 na iteki oqori o Elder Hunter—kece oqori ena dua ga na muanimacawa.79 A vola ena nona mataqali volavola vata ga, “Au sega ni vakabekataka ni a se sega vakadua na tauyavu levu vaqo me a bau caka ena Lotu, ka keitou sa oca saraga ni keitou yaco ki vale.”80
O Howard kei Claire Hunter
O Claire, dua na iTokani Yalodina
“Sa bau dua na itokani totoka ka dauloloma dina o watiqu,” a kaya o Elder Hunter ena nona kacivi ki na Kuoramu ni Le Tinikarua ena 1959.81 Ena vuqa na yabaki, sa dau salavata voli tiko kei Elder Hunter o Claire ena nona daulako voli vaka-iApositolo. A nanuma lesu o Peresitedi Thomas S. Monson e dua na gauna ni a vakaraitaka tiko o Claire na nona lomani ira na gone mai Toga: “A keveti ira na gone totoka lalai ni Toga ka vakadaberi ira yadudua e yavana ni vosa tiko vei ira … ka qai vakamacalataka vei ira na qasenivuli na nodra kalougata kei na madigi totoka ni nodra vakavulici ira tiko na lalai talei oqo. A kila vinaka tu okoya na bibi ni tamata yadua.”82
Ena dua na veivakatarogi ena 1974, a kaya vaqo me baleti Claire o Elder Hunter: “Ena gauna taucoko ni neirau vakawati, … a dau tu tikivi au tu ga ena loloma, veinanumi, kei na veivakayaloqaqataki. … A dua okoya na dau veitokoni levu.”83
Ena gauna ni veivakatarogi oya, a sa tekivu sotava tiko mai kina o Claire na veibolebole bibi ena nona bula. Taumada a dau mosi kaukauwa na uluna ka vagauna na nona dau guiguileca ka yatayata. E muri a tarai koya e vica na mateniyago [strokes] lalai ka vakavuna me dredre nona vosa se vakayagataka na ligana. Ni sa yacova mai na gauna me qaravi tu ga kina, sa tu vakarau o Elder Hunter me vakarautaka na levu ga ni ka e rawa ni cakava ena gauna vata e qarava tiko kina na nona itavi vaka lewe ni Kuoramu ni Le Tinikarua. A veivosakitaka e dua me dau tiko vata kei Claire ena siga, ka veiqaravi okoya vua ena bogi. A vosota voli o Elder Hunter e so na leqa ni ituvaki ni bula vakaikoya ena veiyabaki oqori, oka kina e dua na mateniuto ena 1980.
A tauvi Claire e dua na mate ni dra ena mona [cerebral hemorrhage] ena 1981 kei na dua tale ena 1982. Na kena ikarua a vakaleqai koya saraga ka ra cikeva kina na vuniwai me sa kau ki na dua na itikotiko ni veiqaravi me rawa ni vakayacori vinaka kina vua na veiqaravi vakavuniwai. A tiko voli ena itikotiko okoya me yacova na iotioti ni 18 na vula ni nona bula. Ena gauna oya, sa dau sikovi koya toka kina vakayadua ena veisiga o Peresitedi Hunter vakavo ke dau lako tu ena dua na ilesilesi Vakalotu. Dina ga ni sega ni dau kilai koya o Claire ena levu na gauna, sa dau tomana tikoga na nona tukuna vua na nona lomani koya ka qarauna me lomavinaka tu ga. E kaya e dua na makubuna tagane, “Sa dau vakusakusa tu ga me laki raici koya, me tu ga e yasana, ka qarauni koya.”84 Ni nanuma lesu tiko na nona dauqaravi tinana o tamana, a vola vaqo o Richard:
“A qarauni vakavinaka duadua o tinaqu ena veiyabaki ni nona sa malumu sara tiko yani baleta ni a qaravi koya tiko o Tata. Era raica tu ena qoroqoro kei na veidokai na lewe taucoko ni matavuvale na nona sa vuki vakasauri ki na itavi vakadauveiqaravi. … Au nanuma na kena tarai koya vakabibi [ni a] vakasalataki koya o vuniwai ena ka e rawa ni yaco vua [watina] ke tiko ga e vale ka sega ni gole yani ki na dua na itikotiko ni veiqaravi vinaka vakanasi. Kevaka me na tiko ga e vale [Claire], sa na rawa ni mate o koya [Howard] ena nona tovolea tale tikoga me qaravi koya ena nona ituvaki ni bula vakayago. Ka sa na qai mai tu taudua tu yani o tinaqu. Na nona yalodina vua ena dau dua tu ga vei ira na ka vakamenemenei ena neitou matavuvale.”85
A mai leqa yani o Claire ena ika 9 ni Okotova, 1983. Ena nona mai vakadikeva tiko yani na veiqaravi nei Elder Hunter ena nona bikai tu me yabaki 10 ena tauvimate o Claire, a kaya kina vaqo o Elder James E. Faust, “[Na] veivakamenemenei ka laurai ena nodrau dau veitaratara e sa bau vakamosiyalo ka veitarai saraga. Au se sega ni raica vakadua e dua na ivakaraitaki ni yalodina mai vua na tagane vakawati vua na watina.”86
Peresitedi ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua
A takali yani o Peresitedi Spencer W. Kimball ena Noveba ni 1985, ka mai sosomitaki koya yani vaka Peresitedi ni Lotu o Ezra Taft Benson. A yaco me Peresitedi ni Kuoramu ni Le Tinikarua o Marion G. Romney ena vuku ni nona sa lewe ni kuoramu dede duadua tiko. Ena vuku ni nona ituvaki malumu ni bula vakayago o Peresitedi Romney, o Elder Hunter, ka karua tiko ni dede duadua, a mai tabaki yani me Peresitedi Vakatawa ni Le Tinikarua. A yaco me Peresitedi ni Le Tinikarua okoya ena June ni 1988, rauta ni rua na macawa ena nona mate o Peresitedi Romney.
A veiqaravi vaka Peresitedi Vakatawa se Peresitedi ni Kuoramu ni Le Tinikarua o Peresitedi Hunter ena walu veimama na yabaki. Ena gauna oya, na nodra ilesilesi wavokiti vuravura na Le Tinikarua a tomani tikoga ni sa tete na tubu ni Lotu mai na 5.9 na milioni na lewena ki na 8.7 na milioni, ena kena veitabanalevu kei na tabana ena 149 na veimatanitu kei na yasana. “Sa dua dina na gauna vakasakiti ena itukutuku makawa ni Lotu,” a kaya o Peresitedi Hunter ena 1988. “Sa sega ni totolo sara na taubale, nikua. Sa dodonu meda cici tiko meda toso vata ka tosoya ki liu na cakacaka.”87 Ena nona vakayacora tiko na nona itavi ni vakadinadinataki Jisu Karisito ka taracake wavokiti vuravura na Lotu, a dau veiliutaki ena ivakaraitaki o Peresitedi Hunter. A lako wavokiti Amerika kei na sivia e 25 tale na matanitu ena gauna ni nona veiqaravi vaka-Peresitedi ni Le Tinikarua.
A toso tikoga ki liu o Peresitedi Hunter dina ga ni sotava voli e vuqa na dredre ena nona bula. Ena 1986, a sele kina na nona uto, ka sele na dakuna ena 1987. Dina ga ni a vinaka mai na dakuna ia a sega ni lako rawa ena vuku ni leqa ni nave kei na veituvaki veivakaleqai tale eso. Ena Okotova oya, a dabe toka ena dua na idabedabe qiqi ni vosa ena koniferedi. “Ni vosoti au keu na dabe tikoga ena noqu tukuna na veivosa oqo,” a tekivu okoya. “E sega ni noqu digidigi meu na vosa mai na dua na idabedabe qiqi. Au siqema ni vaka mo ni rekitaka toka na koniferedi ena nomuni dabe toka ga e ra, kau sa na vakamurimuria na nomuni ivakaraitaki.”88
Ena nona gadreva me vakayagataka tale na yavana, a curuma kina o Peresitedi Hunter e vica na cakacaka ni vakaukauwa yago. Ena koniferedi raraba ka tarava, ena Epereli ni 1988, a gole vakamalua okoya ki na itutu ni vunau ena dua na itoko vaqiqi. Ena Tiseba a vakayagataka e dua na itoko vaqiqi okoya me lako ki na nona bose vakamacawa ni Mataveiliutaki Taumada kei na Le Tinikarua, na imatai ni gauna ni sivia e dua na yabaki ena nona a sega ni lako ena dua na idabedabe qiqi. “Ena noqu curu yani ki na rumu ni matabose, era a tucake na veitacini ka vakasausau,” a kaya. “Oqo na imatai ni gauna meu rogoca kina na vakasausau ena valetabu. … E levu vei ira na vuniwai era a kaya vei au niu na sega tale ni rawa ni tucake se lako, ia era a sega ni bau vakasamataka na kaukauwa ni masu.”89
O Howard kei Inis Hunter
Ena Epereli ni 1990, ni mai cava e dua na bose ni Kuoramu ni Le Tinikarua, a taroga o Peresitedi Hunter, “e dua beka e tiko vua e dua na ka ka sega ni tiko ena ituvatuva ni ka me veivosakitaki ena bose?” Ni sega ni dua e vosa, a kacivaka okoya, “Ia, sa vaqo, … kevaka sa sega ni dua e via kaya tale e dua na ka, au nanuma meu tukuna ga vei kemuni niu sa na vakamau tiko ena yakavi nikua.” E dua vei ira na lewe ni Le Tinikarua a kaya ni sa dua na ka veivakurabuitaki dina vei ira na itukutuku oqo ka ra “lomatarotarotaka kece se ra rogoca donu.” A vakamacalataka o Peresitedi Hunter vei ira na veitacini ni, “o Inis Stanton e dua na itokani mai Kalifonia. Au sa dau veitalanoa tiko kei koya ena so na gauna, au sa nanuma meu sa vakamau.”90 A lewe tu ni Tabanalevu na El Sereno o Inis ena gauna a bisopi tiko kina o Peresitedi Hunter. Rau a qai veisotari tale ni toki o Inis ki Utah ka dauveiqaravi ena teveli eliu ena Valenivolavola ni Lotu. Rau a vakamau ena Valetabu e Salt Lake ena ika 12 ni Epereli, 1990, mai vei Peresitedi Gordon B. Hinckley.
Voleka ni vitu na yabaki na nona mai vakacegu yani o Claire. A dua na ivurevure levu ni vakacegu kei na kaukauwa o Inis kivei Peresitedi Hunter ena nona veiqaravi vaka-Peresitedi ni Kuoramu ni Le Tinikarua kei na Peresitedi ni Lotu. A dau salavata voli kei koya ena vuqa sara na vanua e gole kina me sotavi ira na Yalododonu ena veiyasai vuravura
Ena ika 7 ni Feperueri, 1993, a gole o Peresitedi Hunter ki na Brigham Young University me laki vosa ena dua na yasanibuka ka ra tiko kina e 17,000 na tamata. A se qai tekivu vosa toka ga okoya ni sa curu botolaki yani e dua na tagane ki na vatavata, ka laveta voli e dua na kato ena dua na ligana kei na dua na iyaya loaloa ena yasana kadua. “Rauta sara tu ga ikeri!” a kailavaka yani. A veivakarerei okoya me vakacabotetaka na ka a tukuna me gasaukuro vakavo ke wilika o Peresitedi Hunter e dua na itukutuku vakarautaki. A sega ni vakadonuya o Peresitedi Hunter ka duri doudou tu ga ena itutu ni vunau ena gauna taucoko a vakarerei koya tiko kina na tamata oya. Ni mai teteva yani na loma ni vale na rere kei na tamosa, a tekivu lagata mai na matasere “Turaga Keitou Vuabale.” Ni mai oti e vica na miniti ni veilecayaki, rau a mai vesuka na tamata oya e rua na sikiuriti, ka vakalutulututaki ki na fuloa o Peresitedi Hunter ena tataqomaki. Ni sa mai tu vinaka tale yani na veika kece, a cegu vakalailai okoya ka mai tomana tale na nona vosa. “Sa tu e dua na iwiliwili vinaka ni bolebole ena bula,” a tekivuna okoya, ka qai vakuria, “me vaka a vakayacori.”91
Ena 20 na yabaki sa mai sivi, sa mai vosota rawa kina o Peresitedi Hunter e levu sara na veivakatovolei, oka kina na torosobu ni bula kei na nona mai leqa o Claire, nona curu vakavica e valenibula ena leqa eso, na mosi levu kei na vakaleqai ni ituvaki ni yago. Na nona veivakavulici ena loma ni veiyabaki oya a dau vakatabakidua ki na veika dredre kei na nona dau vakadinadinataka na iVakabula o Jisu Karisito me ivurevure ni vakacegu kei na veivuke ena gauna ni veivakatovolei. Ena dua na vunau a vakavulica kina okoya:
“Era sa sotava na Parofita kei na iApositolo ena Lotu na … nodra veileqa vakaiira. Au via vakaraitaka niu sa sotava talega e vica, o ni na sotava e so na nomuni ena gauna oqo kei na veigauna mai muri. Na gauna era vakayalolokumitaki keda ka vakavinakataki keda kina na veika oqo, vakavulici keda ka vakalougatataki keda, sa rawa ni ra iyaya ni cakacaka kaukauwa sara ena liga ni Kalou me rawa ni da vinaka cake kina, meda dau vakavinavinaka cake kina, dauloloma vakalevu cake, ka kauwaitaki ira cake na tamata tale eso ena nodra gauna ni leqa.”92
Na veivakavuvuli vakaoqo e vaka mera iroqo ni loloma vei ira na vakaleqai tiko. Na nona vosa ni veivakauqeti oqo o Peresitedi Howard W. Hunter a vakayaloqaqataki ira e vuqa mera rai yani vua na iVakabula, me vaka e a vakayacora o koya.
Peresitedi ni Lotu
“O Peresitedi Hunter e dua na turaga Vakarisito ka dauloloma vakalevu keimami se qai bau kila. Na titobu ni nona bula vakayalo e duatani sara ka sega kina ni vakamacalataki rawa. Me vaka na nona dau dusimaki tiko mai ena veivakauqeti ni Turaga o Jisu Karisito ena vuqa na veiyabaki, sa tarai cake na bula vakayalo nei Peresitedi Hunter ena dua na sala sa bau vakasakiti saraga. Sa waitovure dina ni kena ituvaki taucoko” (James E. Faust).93
Ena ika 30 ni Me, 1994, a mai vakacegu yani o Peresitedi Ezra Taft Benson ni oti e dua na tauvimate balavu. Ni oti e ono na siga, era a soqoni ena Valetabu e Salt Lake na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua me tuvai tale kina na Mataveiliutaki Taumada. Me vaka ni iApositolo dede duadua, a tabaki o Howard W. Hunter me Peresitedi ni Lotu. A kacivi rau o Gordon B. Hinckley kei Thomas S. Monson, ka rau a veiqaravi tiko vakadaunivakasala vei Peresitedi Benson, me rau nona daunivakasala.
Peresitedi Hunter kei rau na nona daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada: Peresitedi Gordon B. Hinckley (imawi) kei Peresitedi Thomas S. Monson (imatau)
Ena dua na veivakatarogi mai vei ira na dauvolaitukutuku ena siga ka tarava, a vosa kina vaka Peresitedi ni Lotu ena imatai ni gauna e matanalevu o Peresitedi Hunter. “Sa luvuci vakalevu sara na yaloda ena nona mai takali na noda itokani ka tacida o Ezra Taft Benson,” a kaya taumada. “Au mai vakila na nona yali ena dua na sala voleka dina vei au ena rarama ni itavi vou ka sa mai noqu ena nona sa mai takali. Au sa mai tagi sara kina vakalevu ka kerea vua na Tamada mai Lomalagi ena masu yalodina sara kei na gagadre meu yacova yani na veikacivi cecere ka vakalou sa mai noqu oqo.
“Sa mai noqu vu ni kaukauwa tiko ena vica na auwa sa mai sivi oqo kei na siga na noqu ivakadinadina tudei ni cakacaka dina ni Kalou ka sega ni nona na tamata na cakacaka oqo, ni sai Jisu Karisito na ulu bula ni lotu ka liutaka tiko o Koya ena vosa kei na kena cakacaka. Au solia na noqu bula, igu, kei na yaloqu taucoko sara me taucoko noqu qaravi Koya.”94
Ni oti na vakayatuyatutaki ni loloma, a solia vei ira na lewe ni Lotu o Peresitedi Hunter e rua na veisureti. Na imatai sai koya mera gugumatua vakalevu cake ena muri ni ivakaraitaki i Jisu Karisito, kei na kena ikarua me taucoko na rawati ni veivakalougatataki ni valetabu (raica na tabana 1–3). A sureti ira talega era vakamavoataki, e dredre tiko, se era rere me ra “lesu mai [ka] vakatara me keimami tu kei kemuni ka tavoya na wainimatamuni.”95
Dina ga ni vakaleqai tu na bula, a nakita o Peresitedi Hunter me cakava na ka kece e rawata me sotavi ira ka vaqaqacotaki ira na Yalododonu. Ni oti e rua na macawa nona mai Peresitedi, a mai vosa yani kina ena imatai ni gauna, vei ira na Peresitedi ni kaulotu vou oti qai vosa vei ira e 2,200 na daukaulotu. Ena mua ni vula oya a gole ki Carthage kei Nauvoo, Illinois, me vakananuma kina na ika 150 ni vakananumi ni nodrau a vakamatei o Josefa kei Hyrum Smith. “Ena vanua cava ga e gole kina, era sa dau oso ga yani na tamata,” A kaya o Peresitedi Gordon B. Hinckley. “A lululu kei ira na udolu, dau duatani nona matadredre ni ra wavoliti koya na gonelalai me ra raica na yaloka ni matana ka qumia na ligana.”96
Ena 1 ni Okotova, 1994, ena soqoni ni mataka ni Vakarauwai ni koniferedi raraba, era a mai tokoni Howard W. Hunter na lewenilotu me Peresitedi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai vakakina me parofita, daurairai ka dauvakatakila. Ena nona vosa idola, a tokaruataka na nona veisureti vei ira na lewe ni Lotu o Peresitedi Hunter, me ra muria na nona ivakaraitaki na iVakabula ka “raica na valetabu ni Turaga me ivakatakarakara cecere ni nomuni lewenilotu.”97 A vakabibitaka tale na valetabu ena macawa ka tarava, ena nona gole yani ki Florida me laki vakatabuya na valetabu na Orlando Florida Temple. “Na ituvatuva ni kosipeli ka vakatakila mai na Turaga e sega ni taucoko ke sega na valetabu,” a vakavulica, “mai kea sa vakayacori kina na veicakacaka vakalotu e gadrevi me baleta na nona ituvatuva ni bula kei na veivakabulai.”98
Ena Noveba, a vosa kina o Peresitedi Hunter ena dua na kakaburaki ena setilaiti ka vakananumi kina na ika 100 ni yabaki ni Genealogical Society—e dua na ka vakasakiti sara na kena vakaibalebale vua, me vaka ni a vakatulewataka tiko mai na isoqosoqo mai na 1964 ki na 1972. “Au raica lesu na cakacaka ni liga ka talia na Turaga ena tosoi ni cakacaka ni valetabu kei na tuvakawa,” a kaya. A vakaraitaka vaqo, “Sa sega tale ni dua na itukutuku levu cake meu kaya: Sa dodonu me vakusakusataki na cakacaka oqo.”99
A tomana o Peresitedi Hunter na nona cakacaka vakaukauwa me yacova ni cava na yabaki. Ena lotu ni Siganisucu ni Mataveiliutaki Taumada, a vakadinadinataka na iVakabula ka vakadreta tale na bibi ni vakamuri ni Nona ivakaraitaki:
“A solia vakatabakidua na Nona bula na iVakabula ena nodra vakalougatataki e so tale na tamata. … Sega ni [A] luluqa nona vakanuinui me ciqoma. A dau tuvakarau me solia ena loloma, ka sega ni kilai rawa na nona isolisoli yaga kece sara. A dolava na matadra na mataboko, rogo vei ira na didivara kei na lako rawa vei ira na wamalai; savasava vei ira na dukadukali, bulavinaka vei ira na tauvimate, kei na icegu ni bula vei ira na mate. Na nona isolisoli a madigi vei ira na beci, galala vei ira na vesuki, veivosoti vei ira na veivutuni, inuinui vei ira na yalolailai, kei na rarama ena butobuto. A solia vei keda na Nona loloma, Nona veiqaravi, kei na Nona bula. Ka bibi duadua, a solia vei keda kei ira kece na tamata na tucaketale, na veivakabulai kei na bula tawamudu.
“Sa dodonu meda guta ni solia me vaka na Nona a solia vei keda. Na nona dausolisoli e dua sa dua na isolisoli vakalou. Eda dausolisoli me ivakananumi ni veika a solia na iVakabula.”100
Me tiki ni nona itukutuku, a kaya vinaka tale kina e dua na itukutuku ka tabaki ena dua na mekasini ena yabaki vata ka kacivi kina me iApositolo:
“Ena Siganisucu oqo, vakavinakataka e dua na veiba.” Vakasaqara e dua na itokani sa guilecavi toka. Vagalalataka na vakabeka ka vakaisosomitaka ena veivakabauti. Vola e dua na ivola. Sauma vakamalua na vosa. Vakayaloqaqataki ira na itabagone. Vakaraitaka votu nomu yalodina ena vosa kei na ivalavala. Maroroya e dua na yalayala. Vorata na yalo ca. Vosota e dua na kemu meca. Kere veivosoti. Tovolea mo kila vakavinaka cake. Dikeva na ka o lavaka vakaukauwa tiko vei ira tale eso. Vakaliuca na veika baleta e dua tale. Dauloloma. Dau yalomalua. Dredre vakalevu cake vakalailai. Vakaraitaka nomu vakavinavinaka. Kidavaka e dua na vulagi. Vakamarautaka na yalona dua na gone. Marautaka na totoka kei na veivakurabuitaki ni vuravura. Kaya na nomu loloma ka qai kaya tale.”101
Na macawa ka tarava a gole yani o Peresitedi Hunter ki na Siti o Mexico me tauyavutaka na ika 2,000 ni iteki ni Lotu. Ena tinikaciwa na yabaki yani eliu ena Siti o Mexico, a dusimaka na tauyavutaki ni 15 na iteki mai na 5 na iteki ena dua ga na muanimacawa. A vakamacalataka baleta na tauyavutaki ni ka 2,000 oqo ni iteki ni Lotu o Peresitedi Gordon B. Hinckley me “dua na isausau vakasakiti ena itukutuku ni Lotu.”102
Dua na bogi ni veivula oqori, ena nona tiko ena Joseph Smith Memorial Building o Richard na luvei Peresitedi Hunter tagane a raica o koya ni dua vei ira na dauveiqaravi a toka ena dua na dabedabe qiqi. “Au raica rawa ni vaka me vou vua,” a kaya. “Au a gole yani ka laki tukuna vua, ni dua talega na dabedabe qiqi vaka na nona e nei tamaqu. A kaya vei au ni parofita ni nona Lotu a dua talega na nona dabedabe qiqi vaka na nona. A kaya, ni kevaka sa rawa vua me cakava, sa na rawa ni rawa talega vakakina vua. A solia vua na inuinui. Au kila ni a dau taleitaki sara vei ira e lewe vuqa o Ta. Au kila ni rairai dua beka vei ira na vuna oya sai koya ni ra raica ni rawa vua me vakaleqai me vakaiira talega, ka qai mai vosota rawa yani na dredre ni leqa oya, ka solia vei ira na ka oqori, na inuinui.”103
A vakatabuya na Valetabu na Bountiful Utah ena ivakatekivu ni 1995, o Peresitedi Hunter. A vakatulewataka e ono na iwasewase ni soqoni ni vakatatabu ni bera ni qai yaco me oca sara vakalevu ka mai curu kina ki valenibula. Ni oti nona mai sereki yani ena vica na siga ka tarava, a vakaraitaka na itukutuku na Lotu ka tukuni kina ni sa tauvi kenisa ni kato ni suasua ni turaga ka sa teteva yani na nona sui. A sega ni qai rairai tale e matanalevu o Peresited Hunter ena ika otioti ni ono na macawa ni nona bula, dina ga ni tomana tiko na nona dau sotavi rau na nona daunivakasala ka vakayaco bisinisi tiko ni Lotu ena nona itikotiko. “A vakavinavinakataka na nona madigi me vakatabuya na [valetabu oya],” a kaya o Peresitedi Gordon B. Hinckley, “ena rarama ni nona kerekere taumada vei ira na lewe ni Lotu mera raica na valetabu ni Turaga me ivakatakarakara cecere ni [nodra] lewenilotu’”104
A mai takali yani o Peresitedi Howard W. Hunter ena ika 3 ni Maji, 1995, ni sa yabaki 87. Na iotioti ni nona vosa ka tauci ena dua na domo “malumu, ka kamica dina sara” vei ira ena yasa ni nona idavodavo, ena kena rawarawa ga, “Vinaka Vakalevu.”105 Dina ga ni Peresitedi tu ni Lotu me ciwa ga na vula, a bau ka levu na nona veivakayarayarataki. “O ira na lewe ni Lotu ena veiyasai vuravura era sa mai semati yani vua ena dua na sala duatani me vaka ni nodra parofita, daurairai, ivakatakila” a kaya o Elder James E. Faust. “Era sa mai raica vua na ivakaraitaki ni ivakarau saraga ni iVakabula vakaikoya. Era a vakayacoka vakavinaka sara ki na nona itukutuku kece vaka parofita ena kena vakayacori na noda bula me Vakarisito kei na vakayacori ni noda valetabu me iusutu ni noda qaravikalou.”106
Ena nona veibulu o Peresitedi Hunter, a kaya kina ena lolosi o Peresitedi Gordon B. Hinckley:
“Sa mai bale e dua na duruvesi, ka mai lala kina e dua na tikina. Sa mai takali e dua na kaukauwa cecere ka qaqa lo ena keda maliwa.
“Sa levu na ka a tukuni me baleta na veika dredre a sotava. Au vakabauta ni a balavu na kena lako tu ka gagata ka titobu cake mai na ka e rawa ni kila rawa e dua vei keda. A mai bucina e dua na yalo ni dauvosota na mosi vakaiyanaqa levu sara ka sega ni dau kudruvaka. Na nona mai bula vakabalavu tu sa dua na cakamana dina vakaikoya. Na nona mai sotava na veika rarawa sa mai ivakamalumu ka isosomi ni nodra e vuqa tale era a mai rarawa talega. Era kila ni a kila vinaka tu na bibi ni nodra icolacola. A dolele yani vei ira oqo ena dua na ivakarau ni loloma duatani sara.
“E vuqa sara na ka sa tukuni baleta na nona dauveikauwaitaki, veinanumi, kei na nona dau rokovi ira na tani. E dina taucoko sara. A kune rarawa ena nona ivakarau na Turaga. A dua na turaga galugalu ka dauveinanumi. Ia a rawa talega vua me lamata ki na vakarogoi ni veivakasama vuku sara. …
“A dauloloma ka yalomalua o Baraca Hunter. A rawa talega vua me kaukauwa sara ka veirawai ena nona vosa. … A vulica vinaka tu na lawa. A kila na sala me vakaraitaki kina e dua na ka. A dau vakadavora na ka ena kena ituvatuva matau duadua. Dau toso yani mai kina ki na nona itinitini matau. Ni vosa, keimami dau vakarorogo kece sara. Sa dau vakananumi vakabalavu tu na nona veivakatutu. Ia ni ra sega ni dau vakadonui, sa dau tu vakarau me, vakasuka nona ile. …
“Sa mai tolusagavulu ka ono na yabaki oqo, ena nona mai daramaka tu na iubi vakaiapositolo, na domona a dauveiliutaki ka kaukauwa ena kena vakavulici na kosipeli i Jisu Karisito vakakina na tosoi yani ki liu ni cakacaka ni Lotu. A sa lakova yani e vuqa sara na vanua e vuravura vaka e dua na italatala mana ka dina ena veiqaravi ni Qasenivuli. …
“Howard W. Hunter, parofita, daurairai, ka dauvakatakila, a vakadinata dina sara ni bula na Kalou, na Tamada Vakalomalagi. A dauvunautaka ena veivakayarayarataki cecere na vakalou ni Turaga o Jisu Karisito, na Dauveivueti ni kawatamata kece sara. A dautukuni Parofita Josefa Simici ena loloma, kei ira kece na liu taumada vua [ena] ituvatuva ni veisosomitaki me yacova sara mai na gauna vakaiikoya nei Peresitedi Hunter. …
“Me vakalougatataka na Kalou na kena ivakananumi me cecere sara kina na noda vinaka.”107