Wiadze Mfɛndzanan Ehyiadzi
Akoma a Wɔabɔ Mu wɔ Tseneneeyɛ na Koryɛ Mu
Ɔbɛsɛ 2020 Wiadze Mfɛndzanan Ehyiadzi


Akoma a Wɔabɔ Mu wɔ Tseneneeyɛ na Koryɛ Mu

Mfe 200 yi yɛ mber mapã wɔ hɛn Asɔr abakɔsɛm mu, hom mma yɛnsi no pi dɛ yɛbɔbɔ bra tsenenee na yɛabɔ mu ayɛ kor akyɛn ma yɛayɛ biara no.

Tseneneeyɛ na koryɛ yɛ adze tsitsir papaapa.1 Sɛ nkorɔfo dze hɔn akoma nyina dɔ Nyankopɔn tsenenee mu ara a, wɔbɔ mbɔdzen dɛ bɛyɛ tse dɛ Ɔno a, aperdzi na wentwiwentwi no do huan wɔ ɔmanmufo mu. Koryɛ mbordo wɔ hɔ. Mepɛ nokwar asɛm bi a ɔyɛ iyi ho mfatoho.

Dɛ ɔyɛ ɔbanyimba a ɔnnyɛ hɛn asɔrba no, General Thomas L. Kane boae na ɔgyee Ahotseweefo no ber a okehiaa dɛ woguan fi Nauvoo no. Ɔyɛɛ dzimafo maa Asɔr no mfe pii.2

Afe 1872 mu no, General Kane, ne yer Elizabeth Wood Kane a nna ɔawea no, na hɔn mbabanyin beenu tuu kwan fi hɔn fie wɔ Pennsylvania kɔr Salt Lake City. Wɔkãa Brigham Young na ne mfɛfo ho wɔ anaafo akwantu mu dze kɔr St. George, Utah. Nna Elizabeth ne nsera a odzi kan wɔ Utah no, okita ɔnoara n’adwen wɔ hɔ mbaa no hɔn ho. Ndzɛmba bi a osuae no maa ahobow kaa no. Mfatoho, ohun dɛ edwuma biara a ɔbaa botum ayɛ dze enya akatua wɔ mu no, wɔ Utah hɔ ma hɔn.3 Ohunii so dɛ Asɔrmba no wɔ ayamuyie na ntseasee a ɔfa no America Asɔpɔkan Tsemanufo no ho.4

Hɔn akwantu mu no wɔtsenaa Fillmore wɔ Thomas R. na Matilda Robison King hɔn fie.5

Elizabeth kyerɛɛw dɛ ber a nna Matilda reyɛ edziban ama President Young na no kuw no, America Indianfo enum bi baa dan mu hɔ. Nna wɔnntoo nsa mfrɛɛ hɔn dze, naaso nna ɔda edzi pefee dɛ hɔn enyi da kwan dɛ wɔbɛka kuw no ho. Akyerɛbaa King kasaa kyerɛɛ hɔn “wɔ hɔn kasae mu.’’ Wɔdze hɔn nkuntu tsenaa ase a nna enyigye ayerɛw wɔ hɔn enyim. Elizabeth bisaa King mbofra no kor dɛ, “Ebɛn asɛm na wo maame kãe kyerɛ mbanyin no?”

Matilda ne babanyin no buae dɛ “Ɔkãa dɛ, Ahɔho yinom na wodzii kan bae, na edziban a maayɛ no bɔsõ hɔn; na hom dze no si gya do sesei, na ntsɛmpara a ɔbɛyɛ krado no mebɛfrɛ hom.’’

Elizabeth bisaa dɛ, “Ana ɔbɛyɛ dɛm ampara, anaa ɔdze edziban n’ase no bɛma hɔn gyaadze abowano hɔ ara a?’’6

Matilda ne babanyin no yii ano dɛ, “Me maame bɛma hɔn edziban dɛmara dɛ ma ɔdze ama wo no na ɔama wɔatsena pon ho.’’

Na ɔyɛe so, na “wɔdze enyibue a odzi mu dzii edziban no.’’ Elizabeth kyerɛkyerɛɛ mu dɛ ne fiwura no yɛ domfo na onyaa 100 nkyɛ mu ɔha wɔ n’enyido.7 Sɛ yɛdze obu na enyidzi ma nkorɔfo a koryɛ tserɛw, sɛ hɔn su a wɔkyerɛ ma yehu no mpo ɔson a.

Dɛ yɛyɛ baanodzifo no, yɛnndaadaa hɛnho dɛ nkaano no nna nkitahodzi nyina dzi mu, suban nyina yɛ Christ-su, anaa nna adwenpɔw nyina tsen. Naaso, hɛn gyedzi kyerɛkyerɛ dɛ hɛn nyina yɛ hɛn Egya a ɔwɔ Sor ne mba, na yɛsɔr Ɔno na Ne Ba, Jesus Christ, a Ɔyɛ hɛn Agyenkwa. Hɛn apɛdze nye dɛ hɛn akoma na adwen bɔbɔ mu wɔ tseneneeyɛ na koryɛ mu, na yɛnye Hɔn bɛyɛ kor.8

Tseneneeyɛ botum ayɛ ndzɛmba beberee na nokwar dodow a ɔkã ho nye yɛdze Nyankopɔn ne mbrasɛm no robɔ bra.9 Ɔma yɛfata dɛ yɛbɛgye ayɛdze krɔnkrɔn horow no a ɔyɛ ahyɛmudzi anamɔn kwan no na ohyira hɛn ma yenya Sunsum no ma ɔma hɛn abrabɔ akwankyerɛ no.10

Yɛbɛyɛ tsenenee no nngyina do dɛ hɛn mu kor biara benya nhyira biara wɔ hɛn abrabɔ mu wɔ dɛm mber yi mu. Ebia yɛronnwar anaa yennya mba anaa yennya nhyira horow bi a yɛpɛ no sesei. Mbom Ewuradze abɔ anohoba dɛ atseneneefo a wɔyɛ anokwafo no “nye Nyankopɔn aakɛtsena wɔ enyigye a onnyi ewiei da tsebea no mu.’’10

Koryɛ botum akyerɛ ndzɛmba beberee, na nokwar dodow no ɔda mbrasɛm akɛse a odzi kan na otsĩa ebien no dɛ yɛndɔ Nyankopɔn na yɛndodɔ hɛn mfɛfo fasusu no edzi.12 Ɔkyerɛ Zion nkorɔfo a wɔama hɔn akoma na adwen “abɔ mu ayɛ kor.’’13

M’asɛm no pɔw nye ebirabɔ na adzesũadze horow fi kyerɛwsɛm krɔnkrɔn mu.

Ɔayɛ mfe 200 ofitsi ber a Egya na Ne ba dzii kan puei na wɔhyɛɛ Jesus Christ n’Asɛmpa ne Nsanananmu ase wɔ 1820 mu. Mfe 200 a ɔtse dɛm ho asɛm a wɔ 4 Nephi wɔ Mormon Nwoma no mu n’ekyir no a Agyenkwa no puei na Ɔkyekyer N’Asɔr wɔ tsetse America no.

Abakɔsɛm nkyerɛwee a yɛkenkan wɔ 4 Nephi mu no kã nkorɔfo bi a nna enyiber, aperdzi, wentwiwentwi, ndaadaa, ewudzi, anaa ntantan bra ahorow biara ennsi hɔn ntamu. Osian tseneneeyɛ yi ntsi nkyerɛwee no kã dɛ, “na nokwar, nyimpa biara nnyi hɔ a Nyankopɔn dze ne nsa abɔ hɔn a wonyaa ahomka tse dɛ dɛm nyimpa yi.”14

Ɔfa koryɛ ho no, 4 Nephi kenkan dɛ, “Na ɔbaa dɛ wentwiwentwi biara ammba asaase no do, osian Nyankopɔn no ho dɔ a ɔtse nkorɔfo no hɔn akoma mu no ntsi.”15

Awerɛhow mu ara, 4 Nephi afei kã nsesã kɛsenara a ɔhyɛɛ ase wɔ “mfe ahaebien na kor,’’16 no mu no, ber a bɔn na mpapaamu sɛe tseneneeyɛ na koryɛ no. Emumuyɛ dzendzen a osii ekyir no muo ara dɛ ewiei no nkɔnhyɛnyi okunyin Mormon twa kwadwom kyerɛ ne ba Moroni dɛ:

“Mbom O me ba, obesi dɛn bɛyɛ na nkorɔfo a wɔtsetse dɛm yi a hɔn enyigye wɔ mbusubɔdze pii ne nyɛɛ mu—

“Osi dɛn na yesusu dɛ Nyankopɔn remmpem ne nsa adze mmbu atsɛn nntsia hɛn?’’17

Mberano yi mu no, ɔwɔ mu dɛ yɛtse mber soronko mu dze, wɔmmfaa tseneneeyɛ na koryɛ a wɔkã ho asɛm wɔ 4 Nephi no nhyiraa wiadze. Nokwar, yɛtse nkyekyɛmu dzendzen tsitsir mber mu. Naaso, ɔpepe a wɔagye Jesus Christ n’asɛmpa ato mu no agye ato hɔnho do dɛ wobenya tseneneeyɛ na koryɛ ebien nyina. Hɛn nyina yenyim dɛ yebotum ayɛ papa koraa, na iyi nye hɛn tafɛrbanyinmbɔmu wɔ ndɛ yi mu. Yebotum etu mpon na yehyira tsemanmufo nyina. Mfe 200 yi yɛ mber mapã wɔ hɛn Asɔr abakɔsɛm mu, hom mma yɛnsi no pi dɛ yɛbɔbɔ bra tsenenee na yɛabɔ mu ayɛ kor akyɛn ma yɛayɛ biara no. President Russell M. Nelson aserɛ hɛn “dɛ yɛnkyerɛ enyibue kɛsenara, ebusuakuw na nyimpakuw koryɛ na enyidzi kɛse mma hɛnho.’’18 Iyi n’asekyerɛ nye dɛ yɛbɔdɔ hɛn ho na Nyankopɔn na yɛagye obiara ato mu dɛ nuambanyin na nkyerɛbaa na nokwar yɛayɛ Zion nkorɔfo.

Yɛwɔ nkyerɛkyerɛ a ɔkã obiara hyɛ mu no, yebotum yɛayɛ koryɛ guandɔbea a, yɛahyɛ hɛn nsonsonee ho fa. Koryɛ na nsonsonee mmbɔ ebira. Yebotum enya koryɛ kɛsenara ber a yɛhyɛ nkuran ma obiara tse nkã dɛ ɔkã ho na yɛdze enyidzi ma nsonsonee. Mfe 15 ber a mosoom wɔ San Francisco California Stake Presidency mu no, nna yɛwɔ Spanishfo-, Tongafo-, Samoanfo-, Tagalogfo-, na Mandarinfo-kasa-kã mboanofo horow ho. Nna hɛn Borɔfo-kasa ward horow no wɔyɛ aforafora dɔm a wofifi ebusuakuw na amambra asorɔtow pii mu. Nna ɔdɔ, tseneneeyɛ, na koryɛ wɔ hɔ.

Ward na nkorbata ahorow a wɔwɔ Jesus Christ N’asɔr a ɔwɔ hɔ Nda a Odzi Ekyir Ahotseweefo mu no wɔdze bea a itse anaa kasa ikã kyerɛ,19 nnyɛ ebusuakuw anaa amambra bi. Wɔmmfa ebusuakuw nnhwɛ asɔrbayɛ wɔ nkyerɛwee do.

Mber ahyɛse bi wɔ Mormon Nwoma mu no, bɛyɛ mfe 550 ansaana Christ n’awoe no, wɔakyerɛkyerɛ hɛn fapem mbrasɛm a ɔfa nkitahodzi a ɔwɔ Egya a ɔwɔ Sor ne mba ntamu. Hɛn nyina wɔdɛ yesie Ewuradze ne mbrasɛm, na ɔto nsa afrɛ hɛn nyina dɛ yɛmbra mbenya Ewuradze ne papayɛ no; “na ɔmmpow obiara a ɔba ne nkyɛn, bibinyi na borɔnyi, akowa na fahodzinyi, ɔbarimba na ɔbaa; na ɔkaa abosonsɔrfo; na hɔn nyinara yɛ adze kor ma Nyame, Jewfo na Amanamamfo no mu biara.’’20

Agyenkwa no no somdwuma na asɛm awɔw do daa daa apaamu akã dɛ ebusuakuw na honam enyi nyinara yɛ Nyankopɔn ne mba. Hɛn nyina yɛyɛ nuambanyin na nkyerɛbaa. Hɛn nkyerɛkyerɛ mu no yɛgye dzi dɛ ɔman a Nsanananmu no fi mu, United States, U.S. Amambusɛm21 na nwoma a ɔkã ho no,22 mbanyin a wonndzi mu, a Nyankopɔn kenyaan hɔn kyerɛwee dze hyira nyimpa nyinara. Dɛ mbrɛ yɛkenkan no wɔ Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi mu no, nwoma yinom “ɔwɔ dɛ wokura mu yie ma honam nyina, kyɛfa na bambɔ, dɛ mbrɛ fapem a ɔyɛ pɛrpɛr na ɔyɛ krɔnkrɔn no tse.’’23 Fapem horow yinom ebien nye nyimpa ne pɛ na nkontaabu ma noara ankasa no bɔn. Ewuradze apaamu akã dɛ:

“Dɛm ntsi, ɔnnsɛ dɛ nyimpa biara bɔkɔ nkowaasom ase ama obi.

“Na botae iyi ho ntsi na mayɛ Amambusɛm wɔ dɛm asaase yi ho, menam enyansafo a meyi hɔn wɔ botae iyi ankasa ho do yɛɛ dɛm adze yi, nna menam bɔgyagu do poon asaase no.’’24

Wonyaa nyikyerɛ yi wɔ 1833 aber no a nna Ahotseweefo ruhu atseetsee ho amandze wɔ Missouri no. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 101 ne tsir n’afã no kenkan dɛ: “Etuatsewfo bi abɛpam hɔn efi hɔn efiefi mu wɔ Jackson Mansin mu. … Nna ehunahuna dze tsĩa [asɔrmba] no dɛ wobokuku hɔn no dɔɔ sõ.’’25

Nna iyi yɛ wentwiwentwi ber wɔ akwan beberee mu. Nna Missourifo no pii hu America Asɔpɔkan Tsemanufo no dɛ atamfo yerɛwyerɛw na wɔpɛɛ dɛ woyi hɔn fi asaase no do. Dza ɔkã ho no, nna Missouri kurowmufo no pii yɛ adɔnkɔfo ewuranom na nna wosuro hɔn a wokõ tsĩa ndɔnkɔsom no.

Dza ɔbɔ ebira no, hɛn nkyerɛkyerɛ dzii America Asɔpɔkan Tsemanufo no nyi na nna hɛn pɛ nye dɛ yɛbɛkyerɛkyerɛ hɔn Jesus Christ n’asɛmpa no. Ɔfa no ndɔnkɔsom ho no, hɛn kyerɛwsɛm ada no edzi pefee dɛ ɔnnsɛ dɛ nyimpa bɔkɔ nkowaasom mu dze ama obi.26

Ewiei no, wɔpaam Ahotseweefo no ewurkadze mu ara fii Missouri27 na nkyii wɔhyɛɛ hɔn ma wotuii kɔr Anee.28 Ahotseweefo no yɛɛ prɔmprɔm na wonyaa asomdwee a ɔbata tseneneeyɛ, koryɛ, na wɔdze Jesus Christ n’asɛmpa no robɔ bra no ho.

Medzi dɛw wɔ Agyenkwa no no Ntotɔserɛ Mpaabɔ a wɔkyerɛɛw no wɔ John Asɛmpa mu no. Agyenkwa no gyee tuu mu dɛ Egya no asoma No na dɛ Ɔno, Agyenkwa no, ewie edwuma a wɔdze somaa No dɛ ɔmbɛyɛ no yɛ. Afei ɔbɔɔ mpaa maa N’esuafo nye hɔn a wɔbɛgye Christ edzi: “Ama hɔn nyina aayɛ kor; dɛ mbrɛ ɔwo, Egya, ewɔ mo mu, na mowɔ wo mu, hɔn so wɔayɛ kor wɔ hɛn mu.’’29 Ansaana woriyi No ama na Ne Mbeamuduabɔ no, koryɛ nye dza Christ bɔɔ ho mpaa.

Jesus Christ n’asɛmpa ne Nsanananmu n’afe a odzi kan mu no, wɔ Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi ne ɔfã 38, dɛ Ewuradze kã akõkoekõ na emumuyɛdze ho asɛm na ɔpaa mu kã dɛ, “Mese hom dɛ, hom nyɛ kor; na sɛ hom nnyɛ kor a, nna hom nnyɛ medze.’’30

Hɛn Asɔr amambra fi Jesus Christ n’asɛmpa mu. Ɔsomafo Paul n’Asɛm a ɔdze kɛma Romanfo no ye papaapa.31 Nna tsetse Asɔr a ɔwɔ Rome no yɛ Jewfo na Amanamamfo. Nna tsetse Jewfo yinom wɔ Judafo amambra bi na “nna wɔagye hɔn fahodzi, na wɔdɔree na wɔyɛɛ prɔmprɔm.’’32

Nna Amanamamfo a wɔwɔ Rome no wɔ amambra bi a Greekfo nhyɛdo tsitsir bi kã ho, a Ɔsomafo Paul tsee ase yie osian no sũahu wɔ Athens na Corinth ntsi.

Paul kyerɛkyerɛ Jesus Christ n’asɛmpa no wɔ ntseasee su bi mu. Ɔkã Judafo na Amanamamfo amambra ebien no n’afã a ohia33 a ɔnye Jesus Christ no nokwar asɛmpa no bɔ ebira ho nsɛm. Tsitsir ara ɔserɛ hɔn mu kor biara dɛ ongya amambra akwansidze fi hɔn gyedzi na amambra a ɔnye Jesus Christ n’asɛmpa no nnsaa no ekyir. Paul tu Jewfo na Amanamamfo no fo dɛ wonsie mbrasɛm no, wɔndɔ hɔnho nkorkor, na dɛ tseneneeyɛ gya kɔ nkwagye mu.34

Jesusu Christ n’asɛmpa amambra no nnyɛ Amanamamfo amambra anaa Judafo amambra. Ɔnnyɛ obi no honam enyi anaa beebi a ɔtse na ɔkyerɛ. Ber a yedzi dɛw wɔ amambra ahorow a wɔyɛ soronko mu no, ɔwɔ dɛ yegya amambra ahorow hɔn afã a wɔnye Jesus Christ n’asɛmpa no bɔ ebira no ekyir. Hɛn asɔrmba na nsakyereefo afofor taa fi ebusuakuw na amambra asorɔtow mu ba. Sɛ yedzi President Nelson n’afotu do dɛ yɛmboa Israel a wɔapetse hɔn ano a, yebohu dɛ yɛyɛ soronko dɛ mbrɛ nna Jewfo na Amanamamfo no tse wɔ Paul ne mber mu no. Mbom yebotum aayɛ kor wɔ hɛn dɔ na gyedzi wɔ Jesus Christ mu. Paul ne Krataa dze ma Romanfo no kyerɛ fapem no dɛ yedzi Jesus Christ n’asɛmpa amambra na nkyerɛkyerɛ do. Ɔno nye nhwɛdo ma hɛn ndɛ mpo.35 Temple ayɛdze horow no kã hɛn bɔ mu wɔ akwan soronko mu na ɔma hɛn kwan ma yɛyɛ kor wɔ onnyiewiei kwan tsitsir mu.

Yedzi hɛn edzikamfo asɔrmba a wɔwɔ wiadze nyina nyi, nnyɛ osiandɛ nna wodzi mu ntsi a, mbom osiandɛ wodzii nkõdzen do konyim, wɔbɔɔ afɔr, hwehwɛɛ dɛ wobenya Christ-su, na wɔperee dɛ wobenya gyedzi na wɔnye Agyenkwa no aayɛ kor ntsi a. Wɔnye Agyenkwa no koryɛ maa wɔnye hɔn mu kor biara yɛɛ kor. Dɛm nkyerɛkyerɛ yi yɛ nokwar ma hɛn nyinaa ndɛ.

Dɛ yɛyɛ Jesus Christ N’asɔr a ɔwɔ hɔ Nda a Odzi Ekyir Ahotseweefo mba no, “yɛnam enuma ayɛdze do dzii kan bɔɔ hɛn pɛ ho anohoba dɛ yɛbɛfa Christ ne dzin ato hɛn do.’’36

Ɔyɛ me mpaabɔ dɛ yɛbɛyɛ tsenenee na koryɛ na no koraa yetsim wɔ yɛrosom na yɛrosɔr hɛn Agyenkwa Jesus Christ, ɔno ho na megye dase Jesus Christ ne dzin mu, amen.

Nsɛnsin

  1. Hwɛ Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 38:27.

  2. Wɔakɔdo eyi Thomas Kane no som wɔ asɔrmba hɔn afa akyerɛ “dɛ afɔrbɔ a ɔnnyɛ pɛsɛankonya, nyimpa kumaa a ɔpɛ pɛrpɛr bi a ohun ewurkadze a wɔdze tsĩaa nyamesomfo kuw kakraba a ewudzifo na etsimɔdzenfo pii haaw hɔn’’ (Nyienyim ma Elizabeth Wood Kane, Twelve Mormon Homes Visited in Succession on a Journey through Utah to Arizona, nsamufo Everett L. Cooley [1974], viii).

  3. Hwɛ Kane, Twelve Mormon Homes, 5.

  4. Hwɛ Kane, Twelve Mormon Homes, 40.

  5. Hwɛ Lowell C. (Ben) Bennion na Thomas R. Carter, “Touring Polygamous Utah with Elizabeth W. Kane, Winter 1872–1873,” BYU Studies, vol. 48, no. 4 (2009), 162.

  6. Nna ɔda edzi dɛ, Elizabeth gyee to mu dɛ dɛm mber no nkyɛ Americafo dodowara dze edziban n’ase ara bɛma Indiafo no na wɔahwɛ hɔn wɔ kwan a ɔson ahɔho nkaa no.

  7. Hwɛ Kane, Twelve Mormon Homes, 64–65. Ɔyɛ adzetsitsir dɛ America Asɔpɔkan Tsemanufo pii, a ahemfo beberee kã ho, bɛyɛɛ Asɔrmba. San so hwɛ John Alton Peterson, Utah’s Black Hawk War (1998) 61; Scott R. Christensen, Sagwitch: Shoshone Chieftain, Mormon Elder, 1822–1887 (1999), 190–95.

  8. Mberano yi mu no, “wɔbɔboaboa atseneneefo ano efi aman nyinara mu na wɔaba Zion, na wɔbɔtow daapem enyigye ndwom.’’(Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 45:71).

  9. Hwɛ Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 105:3–5. Kyerɛwsɛm akã yɛrehwɛ abɔbɔfo na ehiafo dɛ tseneneeyɛ ho adzehia.

  10. Hwɛ Alma 36:30; san so hwɛ 1 Nephi 2:20; Mosiah 1:7. Alma 36:30 na mbertsentsen biara a innkedzi Nyankopɔn ne mbrasɛm do no, wobotwa wo efi n’enyim akyen. Afei dɛm na n’asɛm se.’’

  11. Mosiah 2:41. President Lorenzo Snow (1814–1901 kyerɛkyerɛɛ dɛ: “Latter-day Saintnyi biara a ɔabɔ nokwar bra nnyi hɔ a sɛ owu a ɔbɛyew biribi osian ndzɛmba bi a ɔwɔ hɔ a ɔannyɛ ntsi ber a wɔamma no ho akwanya horow. Sɛ yɛrekã a, sɛ aberantsɛba bi anaa akataasia bi ennya akwanya annwar, na wɔabɔ nokwar bra kesi hɔn wu ber a, wobenya nhyira, nkwagye ntowdo, na enyimyam nyinara a banyin anaa ɔbaa biara a wonyaa akwanya yi benya na woetu no mpon. Dɛm yɛ nokwar a osi pi” (Teachings of Presidents of the Church: Lorenzo Snow [2012], 130). Hwɛ Richard G. Scott, “The Joy of Living the Great Plan of Happiness,’’ Ensign, Ɔberɛfɛw 1996, 75.

  12. Hwɛ 1 John 5:2.

  13. Mosiah 18:21; san so hwɛ Moses 7:18.

  14. 4 Nephi 1:16.

  15. 4 Nephi 1:15.

  16. 4 Nephi 1:24.

  17. Moroni 9:13–14.

  18. Russell M. Nelson, wɔ “First Presidency and NAACP Leaders Call for Greater Civility, Racial Harmony,’’ Esusow Aketseaba 17, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org; hwɛ “President Nelson Remarks at Worldwide Priesthood Celebration,’’ Obiradzi 1, 2018, newsroom.ChurchofJesusChrist.org so.

  19. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 90:11 kenkan dɛ, “Ɔdasanyi biara bɛtse asɛmpa ne mãhyɛ … na wɔ nankasa ne kasaa mu.’’ Dɛ ma ɔtse no, yɛtaa gye kasa mboanofo kuw to mu.

  20. 2 Nephi 26:33.

  21. Hwɛ United States Amambusɛm.

  22. Hwɛ United States Declaration of Independence (1776); Constitution of the United States, Amendments I–X (Bill of Rights), National Archives website, archives.gov/founding-docs.

  23. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 101:77; woetsĩ mu akã ho.

  24. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 101:79–80.

  25. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 101, ɔfã tsir.

  26. Hwɛ Saints: The Story of the Church of Jesus Christ in the Latter Days, vol. 1, The Standard of Truth, 1815–1846 (2018), 172–74; James B. Allen and Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints, nwoma a otsĩa 2. (1992), 93–94; Ronald W. Walker, “Seeking the ‘Remnant’: The Native American during the Joseph Smith Period,” Journal of Mormon History, nwoma 19, nkanee 1 (fefɛw ber 1993): 14–16.

  27. Hwɛ Saints, 1:359–83; William G. Hartley, “The Saints’ Forced Exodus from Missouri, 1839,” wɔ Richard Neitzel Holzapfel and Kent P. Jackson, nsamufo., Joseph Smith, the Prophet and Seer (2010), 347–89; Alexander L. Baugh, “The Mormons Must Be Treated as Enemies,” wɔ Susan Easton Black na Andrew C. Skinner, nsamufo, Joseph: Exploring the Life and Ministry of the Prophet (2005), 284–95.

  28. Hwɛ Saints: The Story of the Church of Jesus Christ in the Latter Days, vol. 2, No Unhallowed Hand, 1846–1893 (2020), 3–68; Richard E. Bennett, We’ll Find the Place: The Mormon Exodus, 1846–1848 (1997); William W. Slaughter na Michael Landon, Trail of Hope: The Story of the Mormon Trail (1997).

  29. John 17:21.

  30. Nkyerɛkyerɛ na Ahyɛmudzi 38:27.

  31. Ntsease wɔ krataa ma Romefo wɔ nkyerɛkyerɛ ne mpaamu kã ho. Romefo wɔ Ahyɛmu Fofor mu nko na wɔkã Werdambɔ ho asɛm. M’enyi sɔɔ Krataa a wɔdze maa Romanfo no wɔ wodua Jesus Christ n’asɛmpa do dze kaa nkorɔfo asorɔtow bɔ mu mber a nna mosom dɛ stake president a mowɔ asɔrmba fi ebusuakuw na amambra horow beberee mu a wɔkã kasa ahorow pii.

  32. Frederic. W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 446.

  33. Hwɛ Farrar, The Life and Work of St. Paul, 450.

  34. Hwɛ Romefo 13.

  35. Hwɛ Dallin H. Oaks, “The Gospel Culture,’’ Liahona, Ebɔw 2012, 22–25; san so hwɛ Richard G. Scott, “Removing Barriers to Happiness,’’ Ensign, Esusow Aketseaba 1998, 85–87.

  36. Hwɛ Moses 7:18.

Tsintsim