Te Rongorongo man te Moan Beretitentii
Te Kangaanga man Bwaai n Raerae aika Raba
N Eberi 1966, n ana maungatabu ni kabuta n te riiriki te Ekaretia, Unimwaane Spencer W. Kimball (1895–1985) man aia Kooram Abotoro ake Teungaun ma Uoman e anga ana marooro ae na ururingaki. E taekina te rongorongo ae koreaki iroun Samuel T. Whitman ae e atunaki n “Bwai n raerae aika Mwanuokinaki.” Ngai naba I kan taetae iaon ana rongorongo Whitman, n rimwiaki ma katooto man oin maiu.
E koreia Whitman: “Te angibuaka n te aiti [n tain te kamwaitoro] e aki rangi n urubwai. E koaua, ae a bwaka tabeua uwaean iti, ao iai keraken kabuanibwai n te kawai… . Ni bon arona, te aroka ae te walnut e bon kona ni uota rawawatan te aiti are tokara mwaangana. Bon te bwai n raerae are i nukan boton mwangana are e karika te urubwai.
“Karakinan te biti n raerae e riki n ririki aika bwakanako ngke te tia ununiki ae mainaina irana [are maeka ngkai n te tabo are e tei iai te aroka] bon te ataeinimwaane ni mweengan tamana. Te tabo ni korokai e a tibwa kamwaingaki man te tabo are rinano, ao taan maeka a bon kunei bwai ni mwakuri ao mwakorokoron bwaai ni mwakuri ni raea… .
“N te bong arei, [te ataeinimwaane e kunea] ana bwai n raerae te tia korokai—e raababa, e borarabaua, ao e tinebu, teuana te butu ke ananau riki, ao e a raababa nako imwiin ororeana ae korakora. [Ana bwai n raerae te tia korokai, e kabonganaki ni buoka korean te kai, e karinaki n te mwakoro are koreaki n te tao ao e a oreaki n te aama ae bubura ni kabubura te mwakoro.] … Ibukina bwa e a rimwi nakon te katairiki, te ataeinimwaane e kawenea te bwai n raerae … imarenan kain te aroka ae te walnut ae tibwa unikia tamana ni mataroan te oo mai moa. E na nikira te bwai n raerae n te auti ni bwai imwiin te katairiki, ke ngkana iai kawaina nakon te tabo arei.
“E bon nanonna bwa e na karaoia, ma e aki karaoia. [Te bwai n raerae] e bon tiku imarenan kaina, e koo teutana, ngke e a ikawai. E bon tiku ikekei, ea matoatoa, ngke e mareaki ao e a onea mwiin tamana n ana tabo n ununiki. E a bon rin nako inanona n te bong are a katairiki iaan te aroka arei taan boobota te wiita… . E a bon rin inanona ao e a rabunaki nako, te bwai n raerae e bon tiku inanon te aroka ngke roko angibuakan te aiti n tain te kamwaitoro.
“N raun te tairiki n tain te kamwaitoro, … e mwaoto teuana mai buakon mwaangana ake teniua are a bubura ao e rebwetau iaontano. Aio e karika te baranti buaka nakon ake a tiku ngaia are, a bon tabwena ao a bwaka. Ngke e a toki te angibuaka, bon akea te mwaanga ae uarereke n tiku iaon te aroka are tei n rietata.
“Ngke e a moaningabong, ao te tia ununiki e otinako ma te nanokaawaki ibukin buan arokana… .
“Ngkanne, e a noora te bwai ibuakon kaina are raeraeaki. ‘Te bwai n raerae,’ e taetae ni bon bukinna irouna. ‘Te bwai n raerae are I kunea n te tawana are i maiaki.’ Ti teuana tarakina ao e a ataa naba bukin bwakan te aroka. E tabe n rikirake boton te aroka ma tabon te bwai n raerae are kakang e tei nako eta i nukan botona, te bwai n raerae e tuka kain taian mwaanga bwa a na toma raoi ni bon arona are riai.”1
Bwaai n Raerae inanon Maiura
Iai bwaai n raerae inanon maiuia aika mwaiti aika ti kinaia—eng, tao inanon oin ara utu.
N na tibwaua rongorongon raraou inanon maiu, ae e a tia ni kitana te maiu aei. Arana bon Leonard. Bon tiaki kaain te Ekaretia, e ngae ngke a kaainna buuna ma natina. Buuna e beku bwa te beretitenti n te Moanrinan; natina te mwaane e beku bwa te mitinare ae rine. Natina te aine ao te mwaane a mareaki ma raoia n te aro ao a katei oin aia utu.
Aomata ni kabane are a kina Leonard a tatangiria, n ai arou naba. E boutokaia buuna ma natina ni katabeaia n te Ekaretia. E iria nakon bootaki aika boutokaaki man te Ekaretia. E tamaroa ao e itiaki maiuna, e karaoi mwakuri ni ibuobuoki ao n akoi inanon maiuna. Ana utu ao a mwaiti naba aomata aika a titiraki bwa e aera e rinanon te maiu aei n aki karekei kakabwaia are uoti te euangkerio nakoia kaain te Ekaretia.
Ngke e a kara Leonard, e bon kekerikaki marurungina. N tokina ao e rin n te onaoraki, ao e tabe ni kekerikaki maiuna. N au marooro are e riki bwa au kabanea ni marooro ma Leonard, e taku, “Tom, I kinako ma ngke te teinimwaane ngkoe. I kan kabwarabwara nakoim bukin aki kaainakin te Ekaretia irou.” E a karakina ngkanne te bwai ae a rinanona ana karo n ririki aika bwakanako. Bon tiaki nanoia te utu aei, ma e a roko te tai are a namakinna bwa a riai ni kabo nakoa aia tabo n ununiki, ao iai ae kan kaboa. Ngkanne iai kaain rarikia ae bubuti bwa e na kaboaki te tabo n ununiki nakoina—e ngae ngke e uarereke riki boona—ao e taku, “Ti a tia n rangi ni iraorao. N aio, ngkana I bwaina te tabo aei, N na bon kona n tararuaia.” N tokina ao a kariaia ana karo Leonard, ao e a kabonakoaki te tabo n ununiki. Te tia kabobwai—e ngae ngke kaain rarikia—e taua te nakoa ae onimakinaki iai n te Ekaretia, ao te onimakinaki aei are anaa nanon te utu bwa a na kabonakoa nakon teuaei, e ngae ngke e karako riki te mwane ae reke man te bobwai nakon are e na reke ngke arona bwa a kabonakoa nakon te moan aomata are kan kaboa. N te tai ae aki maan imwiin karaoan te kabobwai, kaain rarikia e uaia ni kabonakoi ana tabo n ununiki ao are e karekea mairouia ana utu Leonard are e booti bwa te tabo teuana are e a karaka riki boon te aba ao e kerake boona. Te titiraki are e a kaman taekinaki ibukin Leonard bwa e aera ngkai e aki kaaina te Ekaretia e a kaekaaki. E tia n namakinna n taai nako bwa a tia ni mwamwanaaki ana utu.
E tuangai imwiin ara marooro bwa e namakina ae e nako te rawawata ae korakora ngkai e a katauraoi ni kaitibo ma te Uea. Te kangaanga bwa iai te bwai n raerae ae tuka reken kakabwaia aika korakora iroun Leonard.
Rinean te Tangira bwa e na Onea mwiina
Iai te utu ae I kinaia ae a roko i America mai Germany. E bon kangaanga te taetae n te Ingiriti irouia. Aki kaubwai, ma a bane ni kakabwaiaaki ma te nano ni kan mwakuri ao ma tangiran te Atua.
Aia kateniman n nati, e maiu inanon uoua te namwakaina, ao e a mate naba. Tamana te tia karaoa te kabwate ao e karaoa te baoki ni mate ae tikiraoi ibukin rabwatan natia ae rangi ni kakaawaki. E bon kananokaawaki taraan te bong are e na taunaki iai, are e oti iai te nanokaawaki are a namakinna ni buan natia. Ngke a nakonako nakon te umwantabu te utu aei, ma tamana are uouota te baoki ni mate ae uarereke, a ikotaki imwaaia raraoia tabeman. Ma, e bon roka mataroan te umwantabu. Te Bitiobi ae rangi n tabetabe e a mwaninga taekan te taunimate. A kataia n reitaki ma ngaia ma e aki reke. E aki ataa te bwai ae na karaoia te tama aei, ma e uota te baoki ni mate iaan baina, ma ana utu irarikina, a uotia nakon mweengaia, ao a nakonako iaan te karau.
Ngke arona bwa e aki raoiroi anuaia, a na bon bukina te Bitiobi ao a na kawakina unnia. Ngke e a ataa te kangaanga te Bitiobi, e a kawara te utu ni kabwara ana bure. E otara ni matan te tama aei bwa e rawawata, ma ranin matana, e butimwaea te kabwara bure, ao a uaia n irabwati, ma te nano ae ota. Akea te bwai n raerae ae raba ae tiku ni karika namakinan te un. E a tokanikai te tangira ao te butimwaai.
Te Tamnei e riai ni kainaomataaki man bwaai aika tauira ao namakin aika bubuaka are ti kawakini i nanora n te aro bwa e aonga tamneira n tabekaki rake ao ni karekea te kabebeteaki ke ni kukurei nanora. A mwaiti utu aika namakina te un ao a rawa ni kabwara te bure. E aki kakaawaki bwa tera ae karika te un. E riai n aki ao e na aki katukaki bwa e na karika riki te kangaanga. Te bukibuki e kamenaaia te maneka. Ti te kabwara bure ae kona ni kamaoa. George Herbert, te tia kario n te katebwi ma itiua n tienture, e korei kiibu aikai: “Ane a aki kona ni kabwarai aia bure tabeman e bon urua te buriti are e na bon riaona ngkana e na roko i karawa; bwa aomata ni kabane a kainnanoa kabwaraan aia bure.”
A tikiraoi Ana taeka te Tia Kamaiu imwaain matena iaon te kaibangaki ae kammaraki. E taku, “Tamau, Ko na kabwara aia bure; bwa aki ataa ae a karaoia.”2
Te Kabwara bure
Iai tabeman ae e kangaanga kabwaraan aia bure i bon irouia ao a katuua iangoan kabwakaia ni kabane. I tatangira ana karaki te tia kairiiri n te aro teuana are mena i rarikin te aine ae e a kaan mate, e kataia ni karaua nanona—ma e bon aki kona. “I a bon bua,” e taku neiei. “I a tia n uruana maiu ao maiuia ni kabane ake a mena irarikiu. Akea te kaantaninga ibukiu.”
E noora te tamnei ae mena ni nnena ae tamnein te ataeinaine ae tikiraoi ae toka iaon te kabwate ni kunnikai. “Antai aio?” e titiraki.
E mata ni kukurei te aine aei. “Bon natiu te aine, ti ngaia te bwai ae tikiraoi inanon maiu.”
“Ao ko na buokia ngkana iai ana kangaanga ke e karaoa te kairua? Ko na kabwara ana bure? Ko na teimatoa n tangiria?”
“Eng N na karaoa anne!” e takarua te aine aei. “N na bon karaoi bwaai ni kabane ibukina. Tera bukina ngkai ko titiraki?”
“Ibukina bwa I tangiria bwa ko na ataia,” e taku teuaei, “bwa ngkana ti taekinna ni kabotaua, iai tamneim iroun Tamara are i Karawa iaon ana kabwate. E tangiriko ao E na buokiko. Tataro Nakoina.”
Te bwai n raerae ae raba ibukin kukureina e a tia ni kanakoaki.
N te bong ae iai kangaanga iai ke te tai ni kataaki, te ataibwai n aron aei, te kaantaninga n aron aei, te atatai n aron aei e na uota te raunnano nakon are rawarawata ana iango ao ae nanokaawaki. Rongorongon te Nu Tetemanti ni kabane e uota tamnein te ungannano nako nanon tamnein te aomata. Nuun te bwarannano a mauna nako n otan te kaantanginga, te nanokaawaki e bitaki nakon te kimwareirei, ao namakinan ae ko a bua ibuakon bwain te maiu a mauna ma ataakina ni koaua bwa Tamara are i Karawa e tararuaira n tatabemanira.
Te Tia Kamaiu e karekea te kakoaua ibukin te koaua aio ngke E reirei bwa te mannikiba ae te tibaaro e na nooraki iroun Tamara ngkana e bwaka nakon aontanao. E motika te iango ae tikiraoi man taekinna, “Ma ngaia ae kam na tai maaku, bwa kam bongana riki nakoia tibaaro aika bati.”3
N te tai ae aki maan n nako ao I wareka te Associated Press ae kanakoaki n te beeba ni kaongora. Temanna te unimwaane e uaia ni maeka, ma ngke e kairake, ma tarina n te ruu ae ti teuana ni uakaan ma Canisteo, New York. N tain te taunimate ibukin tarina, e kaotia bwa imwiin te kauntaeka ngke a kairake, a tibwaua te ruu mai nuukana ma te rain ae a katanea n te tiaoka, ao man te bong anne bon akea mai buakoia ae riaon te tia ke e taetae—62 te riki n nako. E rangi ni mwaaka ao n urubwai te bwai n raerae ae raba.
N aron are e koreia Alexander Pope, “Te bure bon anuan te aomata; te kabwarabure, mairoun te Atua.”4
Karaoan Nanon te Babaire I bon Iroum
N tabetai ti rangi ni kai un. N taai tabetai ti rangi ni imanono n rawa ni butimwaea te kabwara bure ae nako man te nano. Antai ae na kona ni kakea te nano ni kamoa, te kainikatonga, ao te maraki—ni kerake n taekina “I rangi n nanokaawaki n au bure! Ti a kaoka arora are mai mwaaina: ni iraorao. Ti na aki angania rooro ake imwiira te kairiribai, te un man ara tai”? Ti na kanakoi bwaai ni raerae aika raba ae akea manenaia ma ti te urubwai.
A moan riki mai ia bwaai n raerae aika raba? Tabeua a riki man itabarara aika aki katokaki aika karika te kairiribai, n rimwiaki ma te nanokaawaki ao te uringaaba. Tabeman a kunea moan rikina n te aki rau n nano, te bakantang, te kauntaeka, ao iango aika karioaki ibukin te maraki. Ti riai ni katoki—ni katikui ni kaakeai ao tai katikui bwa a na karikirakea te urubwai, ni kabuakaka riki, ao te urubwai n tokina.
Temanna te aine ae tikiraoi ae 90 ana ririki e kawarai n te bong teuana ao ea karina naba n taekini uringabana tabeua. E taekinna neiei bwa n ririki aika bwakanako ao iai kaain rarikia ae te tia ununiki, ao ngaia ma buuna a bon aki nako raoi n tabetai ma ngaia, ae bubuti bwa e na kauarerekea kawaina n rinanon abaia nakon abana. E katoka ana karaki ao, ma te bwana ae ruru, e taku, “Tommy, I aki kariaia bwa e na rinanon abara ma I tuangnga bwa e na toua anaun te kawai—e ngae ngke e nakonako—nakon ana tabo. I bon kairua ao I uringaaba iai. E a tia n nako teuaei, ma o, tera ngke I kona n taekina nakoia, ‘kabwara au bure.’ Tera ngke I kona n anganaki riki au tai teuana.”
Ngke I kakauongo nakon neiei, a roko n au iango taeka aika koreaki iroun John Greenleaf Whittier: “Mai ibuakon taeka aika kananokaawaki man te newe ke te been, / Te kabanea ni kakananokaawaki bon aikai: ‘Ngke tao arona bwa!’”5
A roko reirei mai iroun te tamnei man te ka-3 Nibwaai n Ana Boki Moomon: “E na akea te ikakaiwi imarenami… .
“Bwa e koaua, e koaua ae I tuangkami, bwa ane iai irouna tamnein te kakauntaeka ao bon tiaki mai irou, ma bon mai iroun te riaboro, are taan kakauntaeka, ao e kakiriweei nanoia aomata bwa a na itabaraaraa ma te un, i marenaia.
“Nooria, bon tiaki au reirei, bwa N na kakiriweei nanoia aomata bwa a na un, i marenaia; ma bon aio au reirei bwa a na riai ni kakeaki bwaai aikai.”6
N na kabanea ma karakinaia uoman mwaane aika ninikoria irou. Aia mwakuri n ninikoria aki karaoaki ibukin te aba ae bwanin ma e riki n te tabo ae rau ae ataaki n arana ae Midway, Utah.
Kakeaan te Marena
N ririki aika bwakanako ao Roy Kohler ao Grant Remund a uaia ni beku ibukin te Ekaretia. A bon rangi ni iraorao. Bon taan ununiki ao taan karao miriki. Ngke e a reke naba te kauntaeka are e a riki bwa te marena imarenaia.
Imwiina, ngke e rangi n aoraki ma te kaentia Roy Kohler ao e a uarereke ana tai ni maiu, kainnabau, Frances, ao ngai ti kawara Roy ao kainnabana, ao I anganna te kakabwaia. Ngke ti marooro imwiina, e taku te Tari Kohler, “N na tuangkami taekan te bwai ae tamaroa ae I rinanona inanon maiu.” E karakina nakoiu ana kauntaeka ma Grant Remund ao te raurenako are riki imwiina. E kangai ana taeka “Kanga iai te aki nakoraoi imarenara.”
“Ngkanne,” e reitia Roy, “I a tibwa karini ni kawakini uteute n te tairiki teuana ibukin tain te kamwaitoro ae e uakaan, n tokina te uteute e a karekea te urarake ae aki kaantaningaaki, a bue uteue, are a kaurarakea, te auti, ao bwaai ni kabane i nanona nako aontano. I bon rootaki,” e taku Roy. “I aki ataia bwa tera ae N na karaoia. E roo te tairiki arei, ao ti mwakaron te ai ae ota. Ngke I noori bwaai aika roko man te kawai, man ana tabo Grant Remund, tauran turakita ao bwaai ni mwakuri. Ngke a bwakee n rin ni kawaira ‘taan kamaiu’ ao a kaitibo ma ngai are a bwaka rannimatau, e taku Grant ‘Roy, e rangi ni mwaiti te bwai ae ko na kaitiakia ikai. Au ataenimwaane ao ngai ti a roko. Ti a moana ara mwakuri.’” A uaia n tokaranako te mwakuri. E a nako te bwai n raerae are e kamaenakoia inanon te tai ae uarereke. A mwakuri rinanon te tairiki ni karokoa te bong are imwiina, ao a mwaiti botanaomata aika a roko ni ibuobuoki.
Roy Kohler ao Grant Remund a tia ni mate. Natiia mwaane a uaia ni beku n te bitiobiriki ae ti teuana. E bon kakaawaki irou aia iraorao utu aika uoua aika tamaroa.
Ti na teimatoa ni riki bwa banna ni katooto ni mweengara ao ni kakaonimaki ni kawakin tuua ni kabane bwa ti aonga n aki kaawakini bwaai ni raerae ma ti riai n uringa ana kauring te Tia Kamaiu: “Ane a na ataingkami aomata ni kabaneia bwa au reirei ngkami n aei, ngkana kam I tangitangiri.”7
Iango ibukiia taan reirei n te mweenga
Imwiin am tataro mwaaka ni kamatebwaia te rongorongo aei, tibwauaia n te anga are e na kaungaia naake ko reireinia bwa a na ira te waaki. A kaotaki ikai tabeua katooto:
-
Tuanga temanna kaain te utu bwa e na kataia ni kabaea reitin ana kau ni baina teaina. Marooroakinna bwa e na kanga kawakinan te kairiiribai n ti tebo ma kamanenaan baim teaina ao n rawa ni ibuobuoki. Tibwauai tabeua ana katooto Beretitenti Monson iaon rikiraken maiuia aomata ngke a kabwara bure imarenaia. Kaoa temanna te aomata bwa e na buoka kabaean te kau. Kakoaua bwa e kanga kabwaraan aia bure tabeman ni kona ni karekea nakoira kakabwaia aika korakora riki.
-
Kakimototoa karakinan te bwai n raerae ao te aroka. Titiraki bwa e kanga te aki kabwarabure n titebo ma te bwai n raerae are n te aroka. E kanga ni kamamaraia te aki kabwara bure? E kanga te kabwara bure ni kairira nakon te kamaiuaki? Wareka teuana ana karaki Beretitenti Monson ni kabwarabwara kainnanoan te kabwara bure. Kaota am koaua ibukin kakabwaia aika reke iroum man irakin ana banna ni katooto te Uea ni kabwara bure.
-
Uota te mwakoro ni kora ni bwenaua iai te ruu mai nukana. Tuangia tabeman kaain te utu bwa a na tei ni iteran te ruu are teuana ao nikiraia n are teiterana. Manga rinanon karakinaia taari mwaane ake uoman. Kanakoa te kora, ao marooroakini kawai n totokoa tamnein te kakauntaeka. Wareka Ioane 13:35, ao kakaewenakoia kaain te utu bwa a na kaota aia tangira imarenaia.