2008
Tui kia Sīsū Kalaisi
Māʻasi 2008


Tui kia Sīsū Kalaisi

ʻĪmisi
Elder Russell M. Nelson

Ko e taimi lōloa ko ia ne u feinga ai ke hoko ko ha toketā fakafaitoʻó, ko e kamataʻangá pē ia. Hili Iá, ne hoko mai ai ha ngaahi taʻu lahi ʻeku ngāue ʻi he falemahakí, fai e ngaahi fakatotolo, ako makehe, mo ha ngaahi sivi ke maʻu haʻaku tohi fakamoʻoni. Ne hoko mai ai mo ha ngaahi taʻu lahi ʻo e faiakó, ngāue tokoní mo e ngaahi tukupā ʻo e malaʻe foʻou ʻo e tafa mafú, ʻa ia ne ʻomi ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa kiate au ha ongoʻi ʻapasia lahi ki he faʻunga mo e ngāue ʻa e sino ʻo e tangatá. Ne u ʻilo fakapapau naʻe fakatupu ia ʻe he ʻOtuá.

Ko Hono Fakaofo ʻo e Sino ʻo e Tangatá

Fakakaukau angé ki he kamataʻanga ʻo e sino ʻo e tangatá. ʻOku kamata ia ʻi ha fakataha ʻa ha ongo kiʻi selo (cell) fakatupu—ko e taha mei he faʻeé pea taha mei he tamaí. ʻI hono fakatahaʻi kinauá, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi afa kotoa ʻoku maʻu ʻe he tokotaha foʻoú, ʻo nofo ia ʻi hano kihiʻi konga ʻoku ʻikai lava ʻe he matá ke sio ki ai. ʻOku taki kolomosoumu (chromosomes) heni ʻe uofulu mā tolu ʻa e ongomātuʻá ʻo fakatahaʻi he foʻi selo foʻou ʻe taha. ʻOku ʻi he ngaahi kolomosoumu ko ʻení ha ngaahi afa kehekehe ʻe lauiafe ʻa ia te nau ʻomai ʻa e ngaahi fōtunga ʻo e sino ʻo e tokotaha ko ʻeni ʻoku teʻeki fāʻeleʻí. Hili ha ʻaho ʻe 22 nai mei hono fakatahaʻi ʻo e ongo selo ko ʻení, kuo kamata leva ke tā ʻa e mafú. ʻI he ʻaho hono 26 kuo kamata ke fetāfeaki. Pea tupu leva mo mavahevahe ʻa e ngaahi seló. ʻOku hoko ʻa e niʻihi ko e mata ke sio; pea ko e niʻihi ko e telinga ke fanongo pe ko e ngaahi louhiʻi nima ke nau ongoʻi e ngaahi meʻa fakaofo ʻoku nau ʻātakaiʻi kitautolu.

Ko e kupu kotoa pē ko ha konga fakaofo ia kuo fakatupu. ʻOku ʻi ai ha foʻi sioʻata he matá ki he sió. Pea puleʻi ʻe ha ngaahi neave mo ha ngaahi uoua ʻa e ongo matá ke maʻu ai ha ʻata kehekehe ʻe tolu. ʻOku liliu ʻe he telingá ʻa e ngaahi peau ongó ke hoko ko ha ngaahi ongo ʻoku maʻu ia ʻi he ʻutó.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi foʻi ava (valve) pelepelengesi ʻe fā ʻi he mafú ke nau puleʻi ʻa e fetāfeaki ʻa e totó. ʻOku ava mo mapuni tuʻo 100,000 ʻa e ngaahi foʻi ava ko ʻení ʻi he ʻaho—tuʻo 36 miliona ʻi he taʻu. Neongo ia, ka ʻikai uesia ʻe ha mahaki, te nau lava pē ke fakahoko kotoa e ngāue mamafá ni ʻo mātuʻaki fuoloa ʻaupito. Kuo teʻeki ai ha meʻa kuo ngaohi ʻe he tangatá he ʻahó ni ʻe lava ʻo ngāue lahi mo fuoloa pehē taʻe maumau. ʻOku pamu ʻe he mafu ʻo ha taha lahi ʻi he aho takitaha ha huhuʻa feʻunga ke ne fakafonu ha tangikē kālani ʻe 2,000 (lita ʻe 7,570). ʻI he konga ki ʻolunga ʻo e mafú, ʻoku ʻi ai ha maʻuʻanga ivi fakaʻuhila ʻokú ne ʻohifo ʻa e iví ʻi ha ngaahi halanga pau, ʻo ne fakatupu ke ngāue fakataha ai ha ngaahi tuʻoni uoua taʻefaʻalaua.

Fakakaukau angé ki he tafaʻaki maluʻi ʻo e sinó. Ko e kupu tauhoa kotoa pē ʻi he sinó, ʻoku ʻi ai hono talifaki mei he kupu ʻe tahá. Ka ko e kupu ko ē ʻoku taha peé, ʻo hangē ko e ʻutó, mafú, mo e ʻaté, ʻoku fafangaʻi ia ʻe ha halanga toto ʻe ua. ʻOku maluʻi ʻe he faʻu ko ʻení ʻa e kupu ko iá ʻo kapau ʻe hoko ha maumau ki ha taha ʻo e ongo halanga totó.

Fakakaukau angé ki hono lava ʻe he sinó ke maluʻi pē iá. Ke maluʻi ia mei he fakatuʻutāmakí, ʻoku ongoʻi ʻe he sinó ʻa e mamahí. Ko ʻene palangia pē ha kupu, ʻoku fakatupu leva ʻe he sinó ha kemikale ke ne maluʻi ia. ʻOku ʻikai ngata ʻi heʻenau fakafepakiʻi ʻa e palopalemá, ka ʻoku nau tuʻukāivi ʻi hono fakamālohiʻi e maluʻi ʻo e sinó ki haʻane toe hoko ʻa e palopalemá ʻi he kahaʻú.

Fakakaukau angé ki hono fakaleleiʻi pē ʻe he sinó iá. ʻOku fakaleleiʻi pē ʻa e hui ʻoku fasí pea toe fefeka. ʻOku moʻui ʻa e lavea ʻo e kilí ʻiate ia pē. ʻE lava ke moʻui ha halanga toto kuo lavea ʻiate ia pē. ʻOku fakafoʻou pē ʻe he sinó hono ngaahi selo kuo motuʻá.

ʻOku puleʻi pē ʻe he sinó ʻa hono ngaahi kupu mahuʻingá. ʻOku feliliuaki maʻu pē ʻa e ngaahi ʻelemēniti mahuʻingá mo e ngaahi faʻungá. Pea neongo ʻa e ngaahi fetōʻaki ʻi he māfana ʻa e ʻātakaí, ka ʻoku mapuleʻi lelei e māfana ʻo e sinó ʻi ha ngaahi founga iiki.

Kuó u ʻilo mei he taukei ʻo e ngaahi taʻu kuo hilí ʻoku toki hoko pē ʻa e fakamoʻuí ʻi he taimi ʻoku talangofua ai ki he ngaahi fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí.1 ʻOku puleʻi e faʻunga mo e ngāue ʻa e sinó ʻe he fonó pe ko e laó. ʻOku pehē ʻi ha veesi folofola ʻe taha: “ʻOku tuku ki he puleʻanga kotoa pē ha fono; pea ʻoku ʻi he fono kotoa pē ha ngaahi ngataʻanga mo ha ngaahi tuʻunga foki.”2

ʻOku fakatokangaʻi ʻe he kau saienisí ʻene hā ʻa e fonó mo e tuʻunga māú ʻi he ngaahi meʻa lahi ʻi he founga tatau pē, pe ʻoku hā ia ʻi he huʻa pe mamaha ʻa e tahí, ʻa e taimi kehekehe ʻo e tuʻu ʻa e māhiná, pe ko e tuʻuʻanga ʻo e ngaahi fetuʻú ʻi he langí. ʻOku makatuʻunga ʻa e fakatupú ʻi he fono mo e tuʻunga maau ko ʻení. ʻE lava pē ke ʻiloʻi pea fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fono ko iá. ʻE lava pē ke fakafuofuaʻi ʻa honau ngaahi nunuʻá. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he tuʻunga maau peheé ʻoku ʻi ai ha ʻOtua ʻa ia ko e Tupuʻangá.3

ʻI he tafaʻaki leva ʻe tahá, he ʻikai lava ke fakafuofuaʻi ʻa e tuí. Ka ʻoku fakahā ʻi he folofolá e fekauʻaki ʻa e tui ki he ʻOtuá mo e fonó pea mo e tuʻunga maau ʻo e ʻunivēsí:

“Kuó ne tuku [ʻe he ʻOtuá] ha fono ki he ngaahi meʻa kotoa pē, ʻa ia ʻoku nau ngāue ai ʻi honau ngaahi taimí mo honau ngaahi faʻahitaʻú;

“Pea kuo fokotuʻu maʻu honau ngaahi ʻaluʻangá, ʻio ʻa e ngaahi ʻaluʻanga ʻo e ngaahi langí pea mo e māmaní, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e māmaní pea mo hono kotoa ʻo e ngaahi palanité… .

“Vakai, ko e ngaahi puleʻanga ʻa ʻeni kotoa pē, pea ʻilonga ha tangata kuó ne mamata ki ha taha pe ko e siʻi taha ʻo e ngaahi meʻá ni, kuó ne mamata ki he ʻOtuá ʻoku hāʻele ʻi hono ngeiá mo e māfimafí.”4

Ko e Faka-ʻOtua ʻo e Fakatupú

ʻOku tala ʻe he folofolá ʻoku faka-ʻOtua ʻa hono fakatupu ʻo e langí, māmaní, mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi he māmaní.5 ʻOku toe tokoni foki ʻa e folofolá ke tau ʻilo lahi ange ai ki he kaungā ngāue fakataha ʻa e ʻOtuá mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻi he Fakatupú. ʻOku pehē ʻi he ngaahi ʻuluaki foʻi lea ʻi he Tohi Tapú, “Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻi he kamataʻangá ʻa e langí mo māmani,”6 pea “naʻe ngaohi ʻa e tangatá ʻe he ʻOtuá ʻi hono tatau, … naʻá ne ngaohi ʻa kinaua ko e tangata mo e fefine.”7 ʻI he tohi ʻa ʻĒpalahamé ʻoku akoʻi ai ʻo pehē “naʻe hāʻele hifo ʻa e ngaahi ʻOtuá ke fakatupu ʻa e tangatá ʻi honau ʻīmisi ʻonautolú, naʻa nau ngaohi ia ʻi he ʻīmisi ʻo e ngaahi ʻOtuá, ko e tangata mo e fefine.”8

ʻOku hā ʻi he folofolá ʻa e ongo naʻe maʻu ʻe he Tamai Hēvaní ki Hono ʻAlo ʻOfaʻangá pea ki he kakai kotoa pē: “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú, koeʻuhi ko ia kotoa pē ʻe tui kiate iá ke ʻoua naʻa ʻauha ia, kae maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”9

ʻOku kamataʻaki e tohi ʻa Sioné ʻa e talá ni:

“Naʻe ʻi he kamataʻangá ʻa e Folofolá, pea naʻe ʻi he ʻOtuá ʻa e Folofolá, pea ko e ʻOtuá ʻa e Folofolá.

“Ko ia ia naʻe ʻi he kamataʻangá mo e ʻOtuá.

“Naʻe ngaohi ʻe ia ʻa e meʻa kotoa pē; pea naʻe ʻikai ha meʻa naʻe ngaohi kae ʻiate ia pē.”10

ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe he potufolofola ko ʻení ko Sīsū Kalaisi e Folofola11 ʻa e ʻOtuá—ko e tokotaha tonu mei he ʻOtuá ke ne tokangaʻi hono puleʻi ʻo e ʻunivēsí ni mo e Tupuʻanga ʻo e meʻa moʻui kotoa pē.

Naʻe fakapapauʻi ange ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻe heʻetau Tamai Hēvaní kia Mōsese, ʻa ia naʻá Ne folofola ʻo pehē:

“Pea ʻi he folofola ʻo hoku mālohí, kuó u fakatupu ia [ʻa e māmaní mo e kakai ʻi aí], ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ʻa ia ʻoku fonu ʻi he ʻaloʻofá mo e moʻoní.

“Pea kuó u fakatupu ʻa e ngaahi māmani taʻefaʻalaua, pea naʻá ku fakatupu ia foki koeʻuhi ko e taumuʻa pē ʻaʻaku, peá u fakatupu ia ʻi he ʻAló, ʻa ia ko hoku ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú.”12

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe ha ngaahi folofola kehe ko Sīsū Kalaisi naʻá Ne fai ʻa e Fakatupú ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Tamaí.13 Ko e taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni mālohi tahá ko ʻEne fakamoʻoni tonu pē ʻAʻaná: “Vakai, ko au ko Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Naʻá ku fakatupu ʻa e ngaahi langí mo e māmaní, pea mo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku ʻi aí. Naʻá ku nofo mo e Tamaí talu mei he kamataʻangá.”14

Ko Hono Ngāueʻi mo Fakatupulaki ʻo e Tui kia Sīsū Kalaisí

ʻOku fie maʻu ha tui ʻoku ngāueʻi pea tupulaki kae toki tali ʻe ha taha ʻa e fakakaukau ko iá. ʻOku makatuʻunga ʻa e fakamoʻoni fakatāutahá ʻi he tuí. ʻOku kamataʻaki ʻa e ngaahi ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻa e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.15 Naʻe pehē ʻe Paula “ko e tuí ko e tuʻunga ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki lelei ki ai, ko e fakamoʻoni ʻo e ngaahi meʻa taʻe-hā mai.”16 Naʻá ne kole ange “ke nofoʻia homou lotó ʻe Kalaisi ʻi he tuí; kae aka ʻa kimoutolu mo tuʻu maʻu ʻi he ʻofá, ke mou ʻilo … ʻa e ʻofa ʻa Kalaisí.”17 Ne kōlenga mai ʻe Paula ke tau “fakataha ʻi he tuí, pea mo e ʻiloʻi ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.”18

ʻOku tau ʻilo mei he Tohi ʻa Molomoná “ʻoku fakamoʻui ʻa kimautolu ʻia Kalaisi koeʻuhi ko ʻemau tuí… . Pea ʻoku mau lea ʻia Kalaisi, ʻoku mau fiefia ʻia Kalaisi, ʻoku mau malangaʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku mau kikite ʻia Kalaisi, pea ʻoku mau tohi ʻo fakatatau mo ʻemau ngaahi kikité, ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá.”19

ʻOku fakahā mai foki ʻi he Tohi ʻa Molomoná ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku tafe mai ʻi he tui kiate Iá. ʻOku tau lau ai ʻo pehē: “Kuo pau ke mou vivili atu ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē. Ko ia, kapau te mou vilitaki atu, pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea kātaki ki he ngataʻangá, vakai, ʻoku folofola ʻe he Tamaí: Te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”20 Ko e “meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá.”21

ʻOku tupu mei he tui ki he ʻEikí ʻa ia ʻoku ngāueʻi pea tupulakí, ʻa e fakaului kakató pea mo ha tukupā kakato ke fakahoko ʻEne ngāue māʻoniʻoní. ʻOku tau hoko ai ko e fānau ʻo e fuakavá; ʻoku tau hoko ko ʻEne fānau. ʻOku toe fakapapauʻi mai foki ʻe he folofolá: “Pea ko ʻeni, ko e meʻa ʻi he fuakava kuo mou faí ʻe ui ai ʻa kimoutolu ko e fānau ʻa Kalaisi, ko hono ngaahi foha, pea mo hono ngaahi ʻofefine; he vakai, ʻi he ʻahó ni kuó ne fanauʻi fakalaumālie ʻa kimoutolu; he ʻoku mou pehē kuo liliu ʻa homou lotó ʻi he tui ki hono huafá; ko ia, kuo fanauʻi ʻa kimoutolu ʻiate ia ʻo mou hoko ko hono ngaahi foha mo hono ngaahi ʻofefine.”22

ʻOku ʻomi ʻe he tui ki he ʻEikí ʻa ia ʻoku ngāueʻi pea tupulakí, ha fuʻu liliu lahi ʻo e lotó,23 ko ha liliu ʻi he fakakaukaú, mei he ngaahi founga ʻa e māmaní ki he ngaahi founga ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ne fakatupu ke fakatomala ha taha “ʻi he loto fakamātoato moʻoni.”24 Naʻe tānaki ki ai ʻe ʻAlamā ʻo pehē, “Malanga ʻaki atu kiate kinautolu ʻa e fakatomalá, mo e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí; akoʻi ʻa kinautolu ke nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu pea ke nau angamalū mo angavaivai; akoʻi ʻa kinautolu ke nau lavaʻi ʻa e ʻahiʻahi kotoa pē ʻa e tēvoló, ʻaki ʻenau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”25

Ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻo e ʻi ai ʻa e Tohi ʻa Molomoná ke fakalotoʻi e Siú mo e Senitailé ke nau ʻiloʻi ko Sīsū ʻa e Kalaisí, ko e ʻOtua taʻengatá.26 Ko kinautolu ʻoku nau lau ʻa e Tohi ʻa Molomoná pea fehuʻi ʻi he tui pe ʻoku moʻoni ʻa e tohí, te nau maʻu ha fakamoʻoni ki hono moʻoní. Te nau “ʻiloʻi foki … ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní pea ko Siosefa Sāmita ʻa ʻene tangata maʻu fakahā mo e palōfita ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení.”27

Tui kia Sīsū Kalaisi: ʻOku Fie Maʻu Ia ki he Fakamoʻuí mo e Hakeakiʻí

ʻOku ʻikai ngata pē hono ʻomi ʻe he tui kia Sīsū Kalaisí ʻa e ngaahi tāpuakí ʻi he moʻuí ni, ka ʻoku fie maʻu foki ia ki hotau fakamoʻui taʻengatá mo e hākeakiʻí. ʻOku pehē ʻi he folofolá, “Kuo pau ke fakatomala ʻa e kakai kotoa pē ʻo tui ki he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, pea hū ki he Tamaí ʻi hono huafá, ʻo kātaki ʻi he tui ki hono huafá ʻo aʻu ki he ngataʻangá, pe ʻe ʻikai lava ʻo fakamoʻui ʻa kinautolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”28 ʻOku fakafatongiaʻaki foki ʻe he ʻEikí ʻa e mātuʻá hono akoʻi ʻa ʻenau fānaú ke “tui kia Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.”29

ʻOku ou fakamoʻoni ko e Kalaisí ʻa Sīsū, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua Moʻuí. Ko Ia hotau Tupuʻangá, Fakamoʻuí mo e Huhuʻí,30 Taukapo ki he Tamaí,31 Fakahaofiá,32 pea mo Sihova ʻo e Fuakava Motuʻá.33 Ko e ʻImānuela ia ne talaʻofa maí,34 ko e Mīsaia kuo paní,35 mo hotau Faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻongá.36 Te Ne toe hāʻele mai ʻi ha ʻaho ke pule ko e Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻí mo e ʻEiki ʻo e ngaahi ʻeikí.37 ʻE faifai pē pea aʻu ki he taimi te tau tutuʻu takitaha ai ʻi Hono ʻaó ʻi he ʻaho fakamāú.38 ʻOku ou lotua maʻatautolu fakatāutaha ʻe tali lelei ʻa ʻetau tui fakafoʻituitui kiate Iá.

MAʻUʻANGA FAKAMATALÁ

  1. Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e foʻi fakakaukau tofu pē ko iá ʻi Heʻene folofola, “ʻO ka tau ka maʻu ha tāpuaki mei he ʻOtuá, ʻoku tupunga ia ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga ia ki aí” (T&F 130:21).

  2. T&F 88:38.

  3. Vakai, ʻAlamā 30:44.

  4. T&F 88:42–43, 47.

  5. Vakai, Kolose 1:16; Mōsaia 4:2, 9; 5:15; ʻAlamā 18:28; 22:10; Mōsese 3:5.

  6. Sēnesi 1:1.

  7. Sēnesi 1:27.

  8. ʻĒpalahame 4:27.

  9. Sione 3:16.

  10. Sione 1:1–3.

  11. ʻI he lea faka-Kalisí, ko e Logos (ko hono ʻuhinga ko e “folofola”) ko ha huafa ia ʻe taha ʻo Kalaisi.

  12. Mōsese 1:32–33; ko e toki tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  13. Vakai, ʻEfesō 3:9; Mōsaia 3:8–11; Hilamani 14:12; Molomona 9:8–14.

  14. 3 Nīfai 9:15. Ne toe folofola ʻa e ʻEikí, “Vakai, ko au ko Sīsū Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí, ʻa ia naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi langí mo e māmaní, ko ha maama ʻoku ʻikai lava ke fūfuuʻi ʻi he fakapoʻulí” (T&F 14:9).

  15. Vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:4.

  16. Hepelū 11:1.

  17. ʻEfesō 3:17–19.

  18. ʻEfesō 4:11–13; vakai foki, Kalētia 3:26–29.

  19. 2 Nīfai 25:25–26.

  20. 2 Nīfai 31:20; vakai foki, ʻĪnosi 1:8; Mōsaia 3:12.

  21. T&F 14:7.

  22. Mōsaia 5:7.

  23. Vakai, ʻAlamā 5:12–14.

  24. 2 Nīfai 31:13; vakai foki, Sēkope 6:5; Mōsaia 7:33; 3 Nīfai 10:6; 12:24; 18:32.

  25. ʻAlamā 37:33; vakai foki, Molomona 9:37; Molonai 7:25–26, 33–34, 38–39.

  26. Vakai ki he ʻuluaki peesi ʻo e Tohi ʻa Molomona.

  27. Talaeu ki he Tohi ʻa Molomona.

  28. T&F 20:29.

  29. T&F 68:25; vakai foki, Mōsese 6:57–62.

  30. Vakai, ʻĪsaia 49:26; 60:16; 1 Nīfai 21:26; 2 Nīfai 6:18.

  31. Vakai, T&F 29:5; 110:4.

  32. Vakai, 2 Samuela 22:2; T&F 138:23.

  33. Vakai, T&F 110:3.

  34. Vakai, ʻĪsaia 7:14.

  35. Vakai, 2 Nīfai 25:14–19.

  36. Vakai, Sione 13:15; 3 Nīfai 27:21.

  37. Vakai, Fakahā 17:14; 19:16.

  38. Vakai, Fakahā 20:12; 1 Nīfai 15:33; 2 Nīfai 9:22, 44; 28:23; ʻAlamā 5:15; 3 Nīfai 27:14; Molomona 3:20; 9:8–14.

Paaki