Kateimatoakiia Te Botannaomata
Ngkana e tau mwaitira kaain rarikira ni kairi maiura n koauan te Atua, te tamaroa ae riai inanon bootaki ni kabane a na kaonaki.
Ai tamaroara te kuaea ngai e anenea te Tia Kamaiu ae moan te raoiroi.
Inanon 2015, te United Nations e karekea te babaire are e aranaki “Te 2030 Akenta ibukin Kateimatoaan te Karikirake.” E kabwarabwaraaki n aron “te katooto ibukin te rau ao te maiuraoi ibukiia aomata ao te aonaaba, ngkai ao inanon taai aika ana roko.” Te Akenta ibukin Kateimatoaan te Karikrake n ikotaki ma 17 koouru ana karaoaki ni katiaaki imwain te ririki 2030, n aron: akean te kainano, katokan te baki, tamaroan te reirei, katitaboaia mwaane ma aine, itiakin te ran ao kainakotinaniku, ao tamaroan te mwakuri.1
Te iango ni kateimatoaan te karikirake e bon tamaroa ao e kakawaki. Ma ae e rangi ni kataweaki, irarikina, bon te titiraki ae bubura ibukn kateimatoakiia te botanaomata. Tera baika a moan kakawaki are a kateimatoaia te botanaomata ae rikirake, teuana are e boutoka te kukurei, rikirake, rau, ao maiu-raoi ibuakoia kaaina? Iai rekooti ni koroboki aika a tabu iaon uoua bootaki ni botanaomata aika rikirake. Tera ae ti kona n reiakinna mai irouia?
N taai ake ngkoa, te tamanuea ae korakora ao te burabeti ae Enoka e kabwarabwara te raoiroi ao “katea te kaawa are aranaki bwa te Kaawa ae Tabu, are Tion.”2 E taekinaki bwa “te Uea e arania ana aomata bwa Tion, ibukina bwa ti teuana nanoia ao teuana aia iango, ao a maeka i nanon te raoiroi; ao bon akea ae e kainnano i buakoia.”3
“Ao te Uea e kakabwaia te aba, ao a kakabwaiaaki ake i aon maunga, ao i aon taabo ake a rietata, ao a rikirake maiuia.”4
Aomata n te moan ao te kauoua n tienture ni Iteran te Aonaaba ake Imaeao a kinaaki n aroia Nibwaite ao Reimwanaite a karekea teuana te katooto ae tamaroa n te botanaomata ae maiuraoi. Imwiin ana mwakuri ae tamaroa te Tia Kamaiu ae mangauti ibuakoia, “a bon nakonako i mwin tua ake a tia ni karekea mai iroun aia Uea ao Atuaia, n reitinako n aki mamatam ao n tataro ma ni kakaitibo n aki toki n tataro ao n ongo ana taeka te Uea. …
“Ao akea te bakantang, waaki ni kauntaba, uruan te mweraoi, waaki ni kabekaau, te kewe, ke te tiriaomata, ke aekan nako te waaki ni kaibwabwaru; ao e koaua bwa bon akea riki te botanaomata n ai aroia ae a kukurei i buakoia aomata nako ake a karikaki ni bain te Atua.”5
Bobotaki ni botanaomata inanon katooto aika uoua aikai a kamaiuaki man te kakabwaia mai karawa bwa e riki man aroia ni kakaonimaki nakon korakoran tuua aika uoua: “Ko na tangira Iehova ae Atuam n nanom ni kabanea, ao n tamneim ni kabanea, ao ni wanawanam ni kabanea,” ao “Ko na tangira raom n ai aron tangiram i bon i roum.”6 A ongotaeka nakon te Atua inanon maiuiia, ao a tararuaiia temanna ma temanna n aron marurungin rabwataia ao tamneia. N taekana inanon Reirei ao Berita aika Tabu, aikai bon botanaomata ae irouia “a riai aomata ni kabane ni ukoukora ae tamaroa ibukiia kaain rarikiia, ao ni karaoi bwaai ni kabane ni mata teuana nakon mimitongin te Atua.”7
Te kananokawaki, bwa te botanaomata are e tamaroa are kabwarabwaraaki inanon te 4 Nibwaai n Ana Boki Moomon e aki teimaan imwiin te kauoua n tienture. Kateimatoaan bwaai a na bae n aki riki, ao te botaki ni botanaomata ae rikirake e kona ni bwaka inanon te tai ngkana e toki maiuakinan kakawakin te itiaki are e kamatoaia inanon te rau ao te tokanikai. N te keiti aei, kaukan nanom nakon ana kariiri te riaboro, aomata a “moanna ni bwenauaki nakon mwakorokoro aika a mwaiti; ao a waaki ni katei ekaretia ibukiia bwa e aonga n reke rakaia, ao a kakewea ana ekaretia ni koaua Kristo.”8
“Ao e a koro bukina bwa ngke e a bane tenibubua te ririki, ao a kaai ni korakora buakakaia ana aomata Nibwaai ao Reimwanaite ao bon titebo aroia.”9
N tokin te tienture are teuana, mirion ake a tia ni mate inanon aia itabaraara imarenaia ao raun abaia ngkoa e a tia ni kerikaaki nakon taian baronga ni kan bubuaka.
Ni iangoan aei ao katooto tabeua iaoia botanaomata ake a rikirake ngkoa ae a bwaka imwina, I taku bwa e mano taekinana bwa ngkana aomata a tannako mai iroun te Atua ao n aroia ni mwioko irouna ao ni moanna n onimaki ni “korakoran te aomata,” e na roko te kabuanibwai. Onimakinan korakora te aomata bon katinanikuan te tia korea mimitongin inaomataia aomata ao moanibwaian te kaubwai, mwaaka, ao ana kamoamoa te aonaaba (ngkai te bwainingare ao bwainikiraia naake a ira te kainibaire ae okoro). Irarikina, angiin te botanaomata ake a kateimatoaki a ukeuke, n aron are e taekinna te Uea Beniamina bwa a na, “rikirake n te wanawana ni kamimitonga teuare e kariki [iia], ke n ataakin te riai ao ae koaua.”10
Bootaki n utu ao taekan te aro e a tia ni kakawaki ibukin katauraoan temanna ao te komiunite ma karaoan ae tamaroa are e kateimatoa te botanaomata. Tamaroa aikai, nene n te euangkerio, karaoan baika tamaroa aikai e ikotaki ma te etieti, katabeaki ao mwiokoaki, nanoanga, mare ao kakaonimaki n te mare, karinerine ibukiia tabeman ao aia bwai tabeman, mwakuri n ibuobuoki, ao riain karekean ao kakawakin te mwakuri, irarikin ake tabeua.
Te Eteta n te Large Gerard Baker e koroboki ni moan te ririki aei n Te Wall Street Journal ni karinean tamana ae, Frederick Baker, n tain ana koronririki tamana n ana ka 100 n ririki. Baker e iangoaia bwa tera raoi bukin abwabwakin maiun ana karo ma imwina e reita n taian iango aikai:
“Ngkai ti tangiria n ataa te bwai ae raba nakon ananaun te maiu, I aki toki ni namakinna bwa e tamaroa riki ibukira bwa ti na kabanea ara tai n ukoria bwa teraa ae karika te maiu bwa e na tamaroa, iaon nikiran maiura. Ikai, I kakoaua bwa I atai ana kawai ae karabai tamau.
“Bon kaain te roro ngkoa are te maiu e kabwarabwaraki man te beku, tiaki man katauam; man mwiokoam irouia aomata, tiaki man oin tibwangam. Te moan tua are e kaungaa rinanon ana bong akekei bon ataakin katabeana—nakon te utu, te Atua, abana.
“Inanon roro are e a korakora iai uruakin te utu, tamau bon te buumwaane ae kakaonimaki nakon buuna inanon 46 te ririki, te karo ae kakaonimaki nakoia onoman natina. E bon aki bati ni kinaaki ao n rangi n takaremwaremwa ma ti ngke au karo a rootaki n te kabuanibwai ae aki kantaningaaki ni buan natiia. …
“Ao n tain te roro ngke te aro e korakora aki ataakina, tamau e a tia ni maiu bwa, te Katorika ae kakaonimaki, ma te onimaki ae aki mwainging n te berita iroun Kristo. E koaua, n tabetai I iangoia ae e a tia n abwabwaki maiuna ibukina bwa e bon tauraoi riki nakoia aomata ake I a tia n nooria ni mate.
“I a tia n rangi n tekeraoi—ni kakabwaiaaki man te reirei ae tamaroa, oin au utu aika tamaroa, tabeua tokanikai n te aonaaba ae aki riai n reke irou. Ma e ngae ngkai I namakina te kakatonga ao te kakaitau, e taraa n akea maneia riki nakon te kakatonga ao te kakaitau ae I karekea ibukin te aomata are, aki kaotii aroaro aika aki riai, aki kantaninga te kaniwanga ke taeka ni karabwarabwa, ni maiu—inanon ririki ngkai—ma bebeten te beku, katabeana ao, n tokina, te kimwareirei n maiuakinan te maiu ae tamaroa.”11
Taraakin kakawakin te aro ao onimakinan te aro e tia ni kerikaaki n angiin aaba n ririki aika nako. Mwaitin rikirakeia aomata ake a iangoia bwa te onimaki inanon ao te boutoka nakon te Atua aki kainanoaki ibukin kateimatoaan te etieti inanon temanna ke te botanaomata ni boong aikai.12 I taku bwa ngaira ti bon bane ni boraoi bwa koraki ake a taku bwa akea aia onimaki n te aro a kona n riki, ao n angiin te tai, aomata aika, tamaroa. Ti na bon aki boraoi, ma, e na riki aei n akean te kakairi ae mairoun te Atua. I kananona Ootan Kristo. Te Tia Kamaiu e katanoata, “Ngai te oota ni koaua are e kaotaia aomata nako ake a roko nakon te aonaba.”13 Tao e ataaki ke aki, mwaane ni kabane, aine, ao ataei n aia koaua, taabo, ao te tai e kaonaki ma Ootan Kristo ao n aron anne e reke irouna te namakin n atakin te eti ao te kaairua ae ti aki toki n aranna bwa kanoan te iango.14
Ma, ngkana te kairiiri n te aro e kamaenakoa karaoan ae raoiroi n te aba man namakinan kakoroan nanon te mwiokoaki nakon te Atua e koreaki iai te aroka man waakana. Te tikui iaon te katei ao te aroaro n te maeka n tii ngaia e aki tau nakon kamatoaan ataakin te eti ao te kairua iroun te botanaomata. Ngkana temanna akea atuana ae rietaata riki nakoina ao n aki ukora korakoran te raoiroi nakon kanuaiaan nanona ao baike ae tangiria, mwiina e na kaotaki n tai ae riai.
Te botanaomata, n te katooto, are te kariaia e ti karekeaki mai iroun ti temanna n anga te baire iaon aekakin nako mwakuri ni wenenibure bon te botannaomata ae e na maunanako. Te wenenibure irarikin are bon buum, waaki ni wenenibure ma raom aika kakaokoro, bungiaiki irouia kaaro aika aki mare,15 ao rinean kabwakaan te ataei ma tabeua ibuakon uaa aika mao ake a riki man reitinakon te kiriwe n te wenenibure. N rimwiin mwiin mwakuri are a kaaitara kateimatoaan marurungin te botanaomata ni ikotaki ma rikiraken mwaitiia ataei ake a ikawai inanon te maiu ni kainano ao ma akean aia kairi kaaro, n tabetai rinanon te roro ae bati, aine a uota uotaia n tii ngaiia are a na bon riai ni buokaki; ao te kaanganga ni memeren te anga reirei ngkai taabo n reirei, n aron taabo ni mwakuri tabeua, a katabeaki ni kabooi mwiin reirei ake akea n te mweenga.16 N raonaki ma kamatebwaian anuan te botanaomata bon bwaai aika aki kona ni warekaki n uruakin nanon temanna ao bwarannano—urubwai n te iango ao namakin ake a roko iaoia aika bure ao aika akea aia bure.
Nibwaai e katanoata:
“Eng, e na reke kain ane ongeaba nakon aia reirei aomata, ao e kaakea mwaakan te Atua, ma te bwaintituaraoi ae te Tamnei ae Raoiroi! …
Ao ni kakimototoa, a na reke kaia akana ruru, man un n ana koaua te Atua!”17
Ni kabotaua, rongorongon kimwareireira nakoia natira ao nakoia ni kabane aomata bon aei “te koaua iroun te Atua” kotea te kawai ae tamaroa, ke aron ae taku Bauro, “te aro ae moan te raoiroi riki,”18 te kawai nakon te kukurei i bon iroun ao maiu-raoin te komiunite ngkai ao nakon te rau ae akea tokina ao te kimwareirei imwin aei.
Ana taeka te Atua e kaineti nakon oin te koaua are katea moan waakin Ana babaire ni kakukurei ibukiia Natina. Koaua aikai are te Atua e maiu; are Ngaia Taman tamneira i Karawa; are ni kaotan Ana tangira, E anganiira tuua are e kairi nakon bwaninin te kimwareirei ma Ngaia; are Iesu Kristo bon Natin te Atua ao ara Tia Kabooi maiura; are E karawawataaki ao mate ni kamaiu ibukin buure n te aro bwa ti na rairinanora; are E uti man te mate, n uota kakoroan bukin Maungautiia ni kabane aomata; ao are ti na bane n tei Imatana ni motikaki taekara, are bon, nakon bukinakira ibukin maiura.19
Ruaiwa te ririki are atongaki “a tautaeka iai taan moti,” te burabeti ae Aramwa e motirawa n nakoana ae mataniwiia taan moti ni kabanea ana tai ae bwanin ni kairiiri n te Ekaretia. Te kantaninga irouna bwa e na taetae iaon te kainikatonga, bwainikirinaki, ao te mwangairang ae rikirake ibuakoia aomata ao riki ibuakoia kaain te Ekaretia.20 N aron are nooria ngkoa Unimwaane Stephen D. Nadauld, “[Aramwa] e kairaki iroun te tamnei n ana babaire bwa e na aki kabanea te tai ni kataia ni karaoa ao n kamatoai tuua riki ni kaeti aroia ana aomata, ma e na taekina ana taeka te Atua, n reireia te reirei ao ni karekea aia atatai n te babaire ni kaboan maiuia ni kairiia ni biti aroia.”21
A mwaiti are ti kona ni karaoi ngkai ngaira kaain rarikiia ao taan maeka n te aba n tibwatibwa nakon kateimatoaan ao kanakoraoan te tabo are ti maeka inanona, ao ni koauana ara moanibwai ae kakawaki ao te beku ae reitinako bwa ti na reirei ao ni maiu man te koaua are mwakoron ana babaire ni kamaiu te Atua. N aron ae kabwarabwaraki inanon taekan te anene n taromauri:
Aia onimaki ara bwakatibu, ti na tangiria
Raora ao ara kairiribai inanon ara kauntaeka,
Ao taetaekina ngkai te onimaki anne ma te tangira,
Rinanon taeka n akoi ao man maiuakinan te maiu ae tamaroa.22
Ngkana e tau mwaitira ngaira, ao kaain rarikira ti karaoa ara babaire ao ti kaira maiura n ana koaua te Atua, tangiran karaoan ae tamaroa n taabo nako e na korakora.
N Ana tangira, E anga Natina ae te Rikitemanna bwa ti aonga ni karekea te maiu ae akea tokina.23
“[Iesu Kristo] bon akea te bwai ae kakaraoia ma ti bwaai aika a na kawaaka te aonaba; bwa e tangira te aonaba, n te aro are e anga oin maiuna bwa e aonga ni kairia aomata ni kabane nakoina. Mangaia ae bon akea temanna are e tuangnga bwa e na aki karekea ana kamaiu.
“Taraia, e a tia n tang nakoia tabemwaang ni kangai: Kitanai? Taraia, I taekina aio nakoimi, E tuai; ma E taku: Nakomai nakoiu ngkami ni kabane mai iaon tokin te aonaba, kabooa te miriki ma ana karewe te manibeeru, n akea te mwane n akea boona.”24
Aio ti katanoata “ma te nano ae nanorinano, inanon tamnein te nimamannei,”25 ao n aran Iesu Kristo, amen.