Jolomil ch’utub’aj-ib’
Li junelikil yaal
Jolomil ch’utub’aj-ib’ re octubre 2023
10:40

Li junelikil yaal

Xb’aan li Elder John C. Pingree Jr.

Re li Setenta

Jo’ maajun wa jwal chalen chalen, aajel ru xk’eeb’al reetal li yaal anajwan.

Ex was wiitz’in, b’antiox eere lee tiikilal chixpaab’anil li Dios Yuwa’b’ej ut li Jesukristo, li Ralal, ut b’antiox eere lee rahom ut lee k’anjel cherib’il eerib’. Jwal chaab’ilex!

Xtikib’ankil

Chirix naq li wixaqil, xAnne, ut laa’in xqak’ul qab’oqb’al chi k’anjelak jo’ aj jolominel re mision, kiqaj jo’ junkab’al xtzolb’al lix k’ab’a’ li junjunq chi misioneer rub’elaj naq toowulaq aran. Xqach’utub’eb’ lix jalam-uuch, xqatz’iib’a xk’ab’a’eb’, ut koo’ok chixtz’ilb’aleb’ rix li xnaq’ uhej ut li k’ab’a’ej.

Naq koowulak aran, koowan sa’ jun ch’utub’aj-ib’ re xnawb’aleb’ ru li misioneer. Naq yooko chixnawb’aleb’ ru, kiwab’i xyaab’ xkux li qalal aj b’eleeb’ chihab’:

“Sa inch’ool xnawb’al aawu, Sam!”

“Rachel, b’ar wan laa tenamit?”

“David, mas nim aateram!”

Kisach inch’ool, kinhasb’a re li walal, “Chinaq sa’ qach’ool naq Elder malaj Hermana taqaye reheb’ li misioneer.”

Kinixka’ya ut kixye, “At inyuwa’, xink’oxla naq xawaj naq taqatzol xk’ab’a’eb’.” Li qalal kixb’aanu li xk’oxla naq us a’ yaal li xtawom ru.

Jo’kan ut, k’a’ru naqataw ru chirix li yaal sa’ li ruchich’och’ anajwan? Rajlal neke’qab’i li kawil aatin, li kawil esil, ut li na’leb’ moko ch’olch’o ta ru. Jo’kan ajwi’, yookeb’ chi tamk li yo’leb’aal naqataw wi’ li na’leb’. Jo’ maajun wa jwal chalen chalen, aajel ru xk’eeb’al reetal li yaal anajwan.

Aajel ru li yaal re naq tooruuq chixxaqab’ankil ut chixkawob’resinkil li qasumwanjik rik’in li Dios, chixtawb’al li tuqtuukilal ut li sahil ch’oolejil, ut chixtawb’al qajunelikil eechanihom. Anajwan, qatz’ilaq rixeb’ li patz’om a’in:

  • K’a’ru li yaal, ut k’a’ut naq aajel ru?

  • Chan ru naqataw li yaal?

  • Naq naqataw, chan ru naru naqawotz?

Li yaal wan chi junelik

Li Qaawa’ kixk’ut chiqu sa’ li loq’laj hu naq “li yaal aʼan xnawbʼal li kʼaʼaq re ru joʼ chan ru wan, joʼ kiwan, ut joʼ toj taawanq” (Tzol’leb’ ut Sumwank 93:24). “Inkʼaʼ kiyoʼobʼtesiman chi moko kiyiibʼaman” (Tzol’leb’ ut Sumwank 93:29) ut “maajun rosoʼjik wan” (Tzol’leb’ ut Sumwank 88:66).1 Li yaal a’an tz’aqal re ru, xaqab’anb’il, ut ink’a’ naru xjalb’al. Sa’ jalan chik aatin, li yaal wan chi junelik.2

Li yaal nokoxtenq’a chi numtaak sa’ xb’een li b’alaq’,3 chixk’eeb’al reetal k’a’ru li us ut k’a’ru li ink’a’ us,4 chixk’ulb’al xkolb’al qix,5 jo’ ajwi’ xk’ojob’ankil qach’ool ut qak’irtesinkil.6 Li yaal naru tixb’eresi li qab’aanuhom7, toorach’ab’,8 tooxsantob’resi,9 ut tooxk’am sa’ li junelik yu’am.10

Li Dios naxk’utb’esi li junelikil yaal

Li Dios naxk’utb’esi li junelikil yaal chiqu rik’ineb’ li k’utb’esink wan wi’ a’an, li Jesukristo, li Santil Musiq’ej, eb’ li profeet, ut laa’o. Tin’aatinaq chirix lix k’anjel li junjunq li neke’xk’am rib’ sa’ li na’leb’ a’in.

Xb’een wa, li Dios a’an lix yo’leb’aal li junelikil yaal.11 A’an ut li Jesukristo, li Ralal,12 neke’xtaw ru li yaal chi tz’aqal ut junelik neke’k’anjelak a’ yaaleb’ li na’leb’ ut li chaq’rab’ li yaaleb’.13 Li wankil a’in naxk’eheb’ xwankil chixyo’ob’tesinkileb’ ut xjolominkileb’ li ruchich’och’14 jo’ ajwi’ re qaraab’al, qab’eresinkil, ut qach’oolaninkil chiqajunilo chi tz’aqal re ru.15 Neke’raj naq laa’o taqataw ru ut taqayu’ami li yaal re naq laa’o tooruuq chixk’ulb’aleb’ li osob’tesihom ak wankeb’ re.16 Neke’ru chixk’utb’al li yaal xjuneseb’ rib’, a’ut chi kok’ xaj xsa’ neke’xk’ut rik’in xtz’uumaleb’ re laj taql jo’ li Santil Musiq’ej, eb’ li anjel, malaj eb’ li yo’yookil profeet.

Xkab’, li Santil Musiq’ej naxch’olob’ xyaalal chixjunil li yaal.17 A’an naxk’utb’esi li yaal chiqu ut naxch’olob’ ajwi’ xyaalal li yaal li k’utb’il xb’aaneb’ li qas qiitz’in. Chi kok’ aj xsa’, li na’leb’ k’eeb’ileb’ xb’aan li Musiq’ej neke’chal jo’ k’oxlahom sa’ qak’a’uxl ut jo’ eek’ahom sa’ qach’ool.18

Rox, eb’ li profeet neke’xk’ul li yaal rik’in li Dios ut neke’xwotz li yaal a’an qik’in.19 Naqatzol li yaal rik’ineb’ li najter profeet sa’eb’ li loq’laj hu20 ut rik’ineb’ li yo’yookil profeet sa’ li jolomil ch’utub’aj-ib’ ut sa’ jalan chik hoonal nokohe’raatina wi’.

Ut sa’ roso’jik, laa’ex ut laa’in wan qak’anjel sa’ a’in. Li Dios naraj naq taqasik’, taqak’e reetal, ut taqak’anjela li yaal. Li qaseeb’al chixk’ulb’al ut chixyu’aminkil li yaal nachal a’ yaal lix kawilal li qasumwanjik rik’in li Yuwa’b’ej ut li K’ajolb’ej, li qajom chixpaab’ankil lix hasb’ li Santil Musiq’ej, ut li qajom chirab’inkileb’ li profeet sa’ roso’jikeb’ li kutan.

Tento taajultiko’q qe naq laj Satanas naxyal qaramb’al chirab’inkil li yaal. A’an naxnaw naq chi maak’a’ li yaal, ink’a’ naru naqak’ul li junelik yu’am. A’an naxjunaji li yaal rik’in xna’leb’il li ruchich’och’ re xsachb’al qana’leb’ ut re qajalb’ehinkil chiru li k’a’ru naxye li Dios.21

Xsik’b’al, xk’eeb’al reetal, ut xyu’aminkil li junelikil yaal

Naq naqasik’ li yaal,22 li wiib’ chi patz’om a’in naru nokohe’xtenq’a chixk’eeb’al reetal ma nachal jun na’leb’ rik’in li Dios malaj rik’in k’a’ruhaq malaj anihaq chik:

  • Ma k’utb’il li na’leb’ naab’al sut sa’eb’ li loq’laj hu ut xb’aaneb’ li yo’yookil profeet?

  • Ma xaqab’anb’il xyaalal li na’leb’ xb’aan li Santil Musiq’ej?

Li Dios naxk’utb’esi li yaal chiruheb’ li profeet, ut li Santil Musiq’ej naxk’ut xyaalaleb’ li yaal a’an chiqu ut nokoxtenq’a chixk’anjelankileb’.23 Tento naq yooko chi sik’ok ut kawresinb’ilaqo re xk’ulb’al li musiq’ejil na’leb’ a’in naq taachalq.24 Naru naqak’ul chi us lix ch’olob’ahom li Musiq’ej naq naqatuulanob’resi qib’,25 naq nokotijok chi anchal qach’ool ut naqatzol li raatin li Dios,26 ut naq neke’qapaab’ lix taqlahom.27

Chirix naq xaqab’anb’il xyaalal jun na’leb’ xb’aan li Santil Musiq’ej chiqu, taachamo’q li qanawom naq taqayu’ami li na’leb’ a’an. Rik’in xnumik li hoonal, naq naqayu’ami rajlal li na’leb’ a’an, naqak’ul jun tz’aqal nawom chirix li yaal a’an.28

Qayehaq, laa’in inb’aanuhom li ink’a’ us ut week’ahom lin xutaan xb’aan. A’b’an rik’in li tijok, li tzolok, ut lin paab’aal chirix li Jesukristo, ink’ulum xnawom inch’ool chirix li na’leb’ re li jalb’a-k’a’uxlej.29 Naq toj yookin chaq chixjalb’al ink’a’uxl, xniman lin nawom chirix li jalb’a-k’a’uxlej. Nach’ chik kiweek’a wib’ rik’in li Dios ut li Ralal. Anajwan ninnaw chik naq naru taakuye’q li maak xb’aan li Jesukristo, xb’aan naq nink’uleb’ li rosob’tesihom li jalb’a-k’a’uxlej wulaj wulaj.30

Xpaab’ankil li Dios us ta maji’ k’utb’esinb’il li yaal

K’a’ru taqab’aanu naq naqasik’ chi anchal qach’ool li yaal li maji’ k’utb’esinb’il? Nintoq’ob’a ruheb’ li neke’royb’eniheb’ li sumehom li maji’ neke’chal.

Re laj Jose Smith li Qaawa’ kixye, “Chʼanchʼo chatwanq, toj reetal naq tinkʼoxla naq us xkʼeebʼal chi nawmank chixjunil li kʼaʼaq re ru … chirix li naʼlebʼ aʼin” (Tzol’leb’ ut Sumwank 10:37).

Ut re li xEmma Smith kixye, “Matwechʼink xbʼaan li kʼaʼaq re ru inkʼaʼ xawil, xbʼaan naq tzʼapbʼil chawu ut chiru li ruchichʼochʼ, aʼan xchaabʼilal innaʼlebʼ saʼ jun kutan toj chalel” (Tzol’leb’ ut Sumwank 25:4).

Laa’in ajwi’ kinsik’eb’ xsumenkileb’ lin patz’om. Ak sumenb’ileb’ junjunq reheb’; wankeb’ chik li ink’a’ sumenb’ileb’.31 Naq ch’anch’o wanko—xkanab’ankil qib’ chiru xrahom ut xnawom li Dios, xpaab’ankileb’ lix taqlahom, ut xyu’aminkil li k’a’ru naqanaw—a’an nokoxtenq’a chixtawb’al tuqtuukilal toj reetal naq tixk’e chi nawmank xyaalalil chixjunil li k’a’aq re ru.32

Xtawb’aleb’ ru li tzol’leb’ ut li chaq’rab’

Naq yooko chixsik’b’al li yaal, us xnawb’al k’a’ru xjalanil li tzol’leb’ rik’in li chaq’rab’. Li tzol’leb’ a’aneb’ li junelikil yaal, jo’ xwanjik li Roxichal li Dios, li k’uub’anb’il na’leb’ re li kolb’a-ib’, ut lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo. Li chaq’rab’ink a’an lix k’anjelankil li tzol’leb’ a’ yaal li kutan wanko wi’. Li chaq’rab’ink nokoxtenq’a chixb’eresinkil li Iglees chi tustu ru.

Maajo’q’e najalman li tzol’leb’, a’b’an naru najalman li chaq’rab’ink. Li Qaawa’ naroksiheb’ lix profeet re xxaqab’ankileb’ xwankil li tzol’leb’ ut re xjalb’aleb’ lix chaq’rab’il li Iglees a’ yaal li rajom ruheb’ li ralal xk’ajol.

A’b’an, wan naq ink’a’ naqataw ru xjalanil li chaq’rab’ rik’in li tzol’leb’. Wi ink’a’ naqataw ru xjalanil, naru nalaj li qapaab’aal naq najalman li chaq’rab’ink, ut maare too’ok chixwech’b’al rix lix nawom li Dios malaj lix k’anjeleb’ li profeet re k’utb’esink.33

Xk’utb’al li junelikil yaal

Naq naqak’ul li yaal rik’in li Dios, a’an naxwaklesi qach’ool chixwotzb’al li nawom a’an rik’ineb’ li qas qiitz’in.34 Naru naqab’aanu a’in naq nokok’utuk, naq naqab’eresi jun ch’ina al, malaj naq noko’aatinak chirix li evangelio rik’in jun li qamiiw.

Naqaj xk’utb’al li yaal chi jo’kan naq b’oqb’ilaq lix wankil li Santil Musiq’ej re jalok ch’oolej.35 Nawaj xwotzb’al wiib’ oxib’ li b’oqok moko ch’a’ajeb’ ta naxk’e li Qaawa’ ut eb’ lix profeet li naru nokohe’xtenq’a.26

  1. Chajayali li na’leb’ rik’in li qaChoxahil Yuwa’, li Jesukristo, ut eb’ lix tz’aqal tzol’leb’.37

  2. Chawoksiheb’ li loq’laj hu ut eb’ lix k’utumeb’ li profeet re roso’jikeb’ li kutan.38

  3. Chawoksi li tzol’leb’ li xxaqab’anb’il xwankil xb’aan xtz’uumal reheb’ li tz’aqal aj yehol nawom.39

  4. Maawoksi li na’leb’ank, xna’leb’eb’ li junjunq, malaj xna’leb’ li ruchich’och’.40

  5. Chak’ut jun tzol’leb’ rochb’een jalaneb’ chik li na’leb’ re li evangelio.41

  6. Chawoksi sa’ li k’utuk li k’a’ru tixb’oq li Musiq’ej.42

  7. Chat-aatinaq rik’in saqen ruhil aatin re naq maajun taasachq xna’leb’.43

Xyaab’asinkil li yaal rik’in rahok

Chan ru naqak’ut li yaal a’an jwal nim xwankil. Laj Pablo kixwaklesi qach’ool chixyaab’asinkil “li yaal rik’in li rahok” (chi’ilmanq Efesios 4:14–15). Li yaal wan xwankil chirosob’tesinkil jun kristiaan naq wotzb’il rik’in li rahok narahok wi’ li Kristo.44

Li yaal k’utb’il chi maak’a’ li rahok naru tixk’e li kristiaan chireek’ankil naq raqb’il aatin chirix, naq natawa xch’ool, ut naq wan sa’ junaatalil. Kok’ aj xsa’ nak’amok sa’ li josq’o’k ut li jachok-ib’—jo’ ajwi’ li wech’ok-ib’. Chi junpak’al chik, li rahok chi maak’a’ li yaal maak’a’ na’ok wi’ ut ink’a’ naxyeechi’i li k’iik.

Xkab’ichal li yaal ut li rahok aajeleb’ ru choq’ re li qak’iijik sa’ musiq’ej.45 Sa’ li yaal wankeb’ li tzol’leb’, li jolomil na’leb’, ut li chaq’rab’ li te’ajmanq ru re xk’ulb’al li junelik yu’am, ut li rahok naxk’e li ajom taa’ajmanq ru re xk’ulb’al ut xyu’aminkil li k’a’ru yaal.

Junelik tinb’antioxinq xb’aaneb’ li ani ke’xk’ut li junelikil yaal chiwu rik’in kuyum ut rahok.

Ch’otonel aatin

Re xraqb’al li waatin, nawaj xwotzb’al k’a’ruheb’ li junelikil yaal li neke’xaqab’ank re li waam. Kink’ul innawom chirixeb’ li na’leb’ a’in rik’in xk’anjelankileb’ li na’leb’ xinwotz anajwan.

Ninnaw naq li Dios a’an li qaChoxahil Yuwa’.46 Naxnaw chixjunil,47 numtajenaq xwankil,48 ut narahok chi tz’aqal re ru.49 A’an kixk’uub’ jun na’leb’ choq’ qe re naq tooruuq chixk’ulb’al li junelik yu’am ut chi wulak jo’ chanru a’an.50

Jo’ xcha’al li k’uub’anb’il na’leb’ a’an, kixtaqla chaq li Jesukristo, li Ralal, re qatenq’ankil.51 Li Jesus kixk’ut chiqu naq taqab’aanu li rajom li Yuwa’b’ej52 ut naq taqara qib’ chiqib’il qib’.53 A’an kixtoj rix li qamaak54 ut kixq’axtesi lix yu’am chiru li krus.55 A’an kiwakli sa’ xyanqeb’ li kamenaq sa’ rox li kutan.56 Sa’ xk’ab’a’ li Kristo ut li rusilal chiqajunilo toowakliiq chi yo’yo57 naru te’kuye’q li qamaak,58 ut naru taqtaw qakawilal sa’ xyi’ li ch’a’ajkilal.59

Naq kiwan sa’ ruchich’och’, a’an kixxaqab’ lix Iglees.60 Chiru xnumik li hoonal, kijalman li Iglees, ut ke’sach li yaalil na’leb’.61 Li Jesukristo kixk’ojob’ wi’chik lix Iglees ut eb’ li na’leb’ re li evangelio rik’in li profeet aj Jose Smith.62 Ut sa’ li kutan a’in, li Kristo toj naxb’eresi lix Iglees rik’ineb’ li yo’yookil profeet ut apostol.63

Ninnaw naq wi toochalq rik’in li Kristo, sa’ junaq kutan tooruuq chi “tz’aqloq qe qu rik’in a’an” (Moroni 10:32), taqak’ul “xtz’aqalil li sahil ch’oolejil” (Tzol’leb’ ut Sumwank 93:33), ut taqak’ul “chixjunil li k’a’ru re li Yuwa’b’ej” (Tzol’leb’ ut Sumwank 84:38). Chirixeb’ li junelikil yaal a’in ninch’olob’ xyaalal sa’ lix santil k’ab’a’ li Jesukristo, amen.

Eb’ li raqalil

  1. Chi’ilmanq ajwi’ Salmos 117:2; Tzol’leb’ ut Sumwank 1:39.

  2. “Us ta wan xkab’ rix xch’ooleb’ jalaneb’ chik, chi yaal naq wan li k’a’ru us ut li ink’a’ us. Chi yaal naq wan xtz’aqalil li yaal—li junelikil yaal. Jun li majelal re li qakutankil, a’an naq moko k’iheb’ ta li kristiaan neke’xnaw b’ar te’xtaw li yaal” (Russell M. Nelson, “Saq ruhil yaal, saq ruhil tzol’leb’ ut saq ruhil k’utb’esinb’il na’leb’,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re octubre 2021).

  3. Chi’ilmanq Jose Smith—Mateo 1:37.

  4. Chi’ilmanq Moroni 7:19.

  5. Chi’ilmanq 2 Nefi 1:9; Tzol’leb’ ut Sumwank 17:8.

  6. Chi’ilmanq Jakob 2:8.

  7. Chi’ilmanq Salmos 119:105; 2 Nefi 32:3.

  8. Chi’ilmanq Jwan 18:32; Tzol’leb’ ut Sumwank 98:8.

  9. Chi’ilmanq Jwan 17:17.

  10. Chi’ilmanq 2 Nefi 31:20.

  11. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 88:11–13; 93:36.

  12. Chi’ilmanq Jwan 5:19–20; 7:16; 8:26; 18:37; Moises 1:6.

  13. Chi’ilmanq Alma 42:12–26; Tzol’leb’ ut Sumwank 88:41.

  14. Chi’ilmanq Moises 1:30–39.

  15. Chi’ilmanq 2 Nefi 26:24.

  16. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 82:8–9.

  17. Chiʼilmanq Jwan 16:13; Jakob 4:13; Moroni 10:5; Tzol’leb’ ut Sumwank 50:14; 75:10; 76:12; 91:4; 124:97.

  18. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 6:22–23; 8:2–3.

  19. Chi’ilmanq Jeremias 1:5, 7; Amos 3:7; Mateo 28:16–20; Moroni 7:31; Tzol’leb’ ut Sumwank 1:38; 21:1–6; 43:1–7. Li profeet a’an “jun li ani b’oqb’il xb’aan li Dios ut na’aatinak choq’ re li Dios. Jo’ aj k’amol aatin re li Dios, jun profeet naxk’uleb’ li taqlahom, li profeetil aatin, ut li k’utb’esink rik’in li Dios. Lix k’anjel a’an xk’eeb’al chi nawmank chiruheb’ li winq chan ru li Dios ut k’a’ru li rajom, ut xk’utb’al chiruheb’ xyaalalil li k’a’ru naxb’aanu li Dios choq’ reheb’. Li profeet naxjit li maak ut naxye k’a’ru taa’k’ule’q xb’aan. Aʼan aj jultikanel re li tiikilal. Wan naq ebʼ li profeet musiqʼanbʼilebʼ chixyeebʼal li kʼaʼru toj taakʼulmanq, choqʼ re lix chaabʼilalebʼ li winq. Li xbʼeenil kʼanjel, bʼan, aʼan xchʼolobʼankil xyaalal li Kristo. Li Awaʼbʼej re Lix Iglees li Jesukristo rehebʼ laj Santil Paabʼanel saʼ Rosoʼjikebʼ li Kutan aʼan lix profeet li Dios saʼ li ruchichʼochʼ anajwan. Ebʼ li komon saʼ li Xbʼeenil Awaʼbʼejil ut li Kabʼlaju chi Apostol xaqabʼanbʼilebʼ xwankil joʼ profeet, aj ilol naʼlebʼ, ut aj kʼutbʼesinelebʼ” (Kʼutul Raqal rehebʼ li Loqʼlaj Hu, “Profeet,” Biblioteca del Evangelio). Reetalileb’ li na’leb’ a’in neke’tawman sa’ xyu’am laj Adan (chi’ilmanq Moises 6:51–62), laj Enok (chi’ilmanq Moises 6:26–36), laj Noe (chi’ilmanq Moises 8:19, 23–24), laj Abraham (chi’ilmanq Genesis 12:1–3; Abraham 2:8–9), laj Moises (chi’ilmanq Exodo 3:1–15; Moises 1:1–6, 25–26), laj Pedro (chi’ilmanq Mateo 16:13–19), ut laj Jose Smith (chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 5:6–10; 20:2; 21:4–6).

  20. Chi’ilmanq 2 Timoteo 3:16.

  21. Chi’ilmanq Jwan 8:44; 2 Nefi 2:18; Tzol’leb’ ut Sumwank 93:39; Moises 4:4.

  22. Chi’ilmanq 1 Nefi 10:19. Li Awa’b’ej Dallin H. Oaks kixye: “Tento taqatz’il rix chi us naq yooko chixsik’b’al li yaal [re li Dios] k’a’ru li taqasik’ wi’. Ink’a’ raj taqak’oxla naq li wankilal sa’ tenamit naxye b’ar wan li yaal. … Naq naqasik’ li yaal chirix li paab’ank, tento taqayaleb’ li musiq’ejil na’leb’, li aajeleb’ ru choq’ re li paab’ank: a’an li tijok, lix ch’olob’ahom li Musiq’ej, ut xtzolb’al li loq’laj hu ut raatineb’ li profeet” (Dallin H. Oaks, “Li yaal ut li k’uub’anb’il na’leb’,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re octubre 2018).

  23. Li Elder D. Todd Christofferson kixye: “Eb’ li apostol ut profeet … neke’xyaab’asi li raatin li Dios, a’b’an naqapaab’ ajwi’ naq eb’ li winq ut li ixq ut eb’ li kok’al neke’ru chi tzole’k ut chi b’eresiik xb’aan li k’utb’esinb’il na’leb’ neke’xk’ul rik’in li tijok ut rilb’aleb’ li loq’laj hu. … Eb’ li komon re lix Iglees li Jesukristo neke’xk’ul li maatan re li Santil Musiq’ej, li naxtenq’aheb’ chi aatinak rik’in ut chi aatinaak xb’aan lix Choxahil Yuwa’. … A’in ink’a’ naraj naxye naq li junjunq chi komon na’aatinak choq’ re li Iglees malaj naru naxxaqab’ lix tzol’leb’, a’b’an naq li junjunq naru taab’eresiiq xb’aan li choxa re xnumsinkileb’ li ch’a’ajkilal ut li chixjunil chik li nak’ulman sa’ xyu’am” (“La doctrina de Cristo,” Liahona, mayo 2012, 89–90, raqalil 2).

  24. Chi’ilmanq 2 Nefi 33:1–2.

  25. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 1:28.

  26. Chi’ilmanq Moroni 10:3–5; Tzol’leb’ ut Sumwank 9:7–9; 84:85.

  27. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 5:35; 63:23; 93:27–28. Us ta naqayal qaq’e, wan naq nokoch’a’ajko’ rik’in reek’ankil li Musiq’ej xb’aan naq wan xmajelal li qak’a’uxl. Li depresion, li ansiedad, ut xkomoneb’ chik li yajel naru neke’xch’a’ajkila li qawankil chixk’eeb’al reetal li Santil Musiq’ej. Wi jo’kan, li Qaawa’ nokoxb’oq chixyu’aminkil li evangelio, ut a’an toorosob’tesi (chi’ilmanq Mosiah 2:41). Naru naqasik’ li k’a’ru—jo’ rab’inkileb’ li santil b’ich, k’anjelak chiruheb’ li qas qiitz’in, malaj b’eek chi tzuul—tooxtenq’a chireek’ankil li ruuchinihom li Musiq’ej (chi’ilmanq Galatas 5:22–23) ut tooxtenq’a chixnach’ob’resinkil qib’ rik’in li Dios.

    Li Elder Jeffrey R. Holland kixye: “K’a’ru nakab’aanu re xsumenkileb’ li ch’a’ajkilal sa’ k’a’uxlej malaj ch’oolej sa’ laa yu’am malaj sa’ xyu’ameb’ li raarookeb’ aab’aan? Sa’ xb’een chixjunil, misach aapaab’aal chirix laa Yuwa’ sa’ Choxa, li nakatxra jo’ ink’a’ naru nakataw ru. … Rik’in paab’aal, sik’ xb’aanunkil li k’a’ru naxk’am chaq lix Musiq’ li Qaawa’ sa’ laa yu’am. Sik’ xna’leb’eb’ li neke’k’amok reheb’ lix laawil laa kawilal sa’ musiq’ej. Patz’eb’ ut b’antioxiheb’ li rosob’tesihom li tijonelil. K’ul li loq’laj wa’ak rajlal xamaan, ut chap aawib’ chiruheb’ lix yeechi’ihom lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo. Paab’ naq wankeb’ li sachb’a-ch’oolej. Wilomeb’ naab’aleb’ us ta chixjunil naxye naq sachb’il chik li yo’onihom. Li yo’oninhom maajun wa sachenaq” (“Como una vasija quebrada,” Liahona, noviembre 2013, 40–41).

  28. Chi’ilmanq Jwan 7:17; Alma 32:26–34. Li Dios naraj naq taqak’ul li yaal “chi junjunqil li raqal, chi junjunqil li naʼlebʼ,” toj reetal naq taqataw ru chixjunil li k’a’aq re ru (chi’ilmanq Proverbios 28:5; 2 Nefi 28:30; Tzol’leb’ ut Sumwank 88:67; 93:28).

  29. 1 Jwan 1:9–10; 2:1–2.

  30. Li Awa’b’ej Russell M. Nelson kixye: “Maak’a’ wan li q’axal na’ach’ab’ank, nachaab’ilob’resink, ut li q’axal aajel ru choq’ re li qab’eenik chi uub’ej, chiru xk’anjelankil rajlal, wulaj wulaj, li jalb’a-k’a’uxlej. Li jalb’a-k’a’uxlej maawa’ jun na’leb’ li nak’ulman, a’an jun k’anjel nab’aanuman. A’an xlaawil li sahil ch’oolejil ut li k’ojk’ookil ch’oolej. Chi junajinb’il rik’in li paab’aal, li jalb’a-k’a’uxlej naxte chiwu lix wankil lix tojb’al rix li maak xb’aan li Jesukristo” (“Naru taqab’aanu li chaab’il wi’chik ut toowanq chi chaab’il wi’chik,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re abril 2019).

  31. Ink’a’ ninnaw k’a’ut naq li Dios naxmuq junjunqeb’ li junelikil yaal chiqu, a’b’an li Elder Orson F. Whitney kixk’e li chaab’il na’leb’ a’in: “Osob’tesinb’il li ani napaab’ank chi ink’a’ na’ilok, xb’aan naq rik’in xk’anjelankil li paab’aal nachal li k’iik sa’ musiq’ej, jun reheb’ lix ninqi k’anjel li winq sa’ ruchich’och’; ut li nawom, li naxsub’ li paab’aal, naxram lix k’anjelankil, ut chi jo’kan naqxram li k’iik a’an. “Li nawom a’an wankilal;” ut chixjunil taanawmanq ru sa’ tz’aqal xhoonalil. A’b’an li nawom li nachal chi rub’elaj—sa’ jun hoonal ink’a’ tz’aqal—a’an nakamsink re li k’iik ut li sahil ch’oolejil” (“The Divinity of Jesus Christ,” Improvement Era, enero 1926, 222; chi’ilmanq ajwi’ Liahona, diciembre 2003, 14–15).

  32. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 76:5–10. Li Qaawa’ kixye ajwi’ re laj Hyrum Smith, “maasikʼ xchʼolobʼankil li waatin; chasikʼ bʼan xbʼeen wa xtawbʼal li waatin. … Chatwanq chi chʼanchʼo [ut] chatzol li waatin” (Tzol’leb’ ut Sumwank 11:21–22). Li profeet aj Alma kixk’ut k’a’ru taqab’aanu naq ink’a’ naqak’ul xsumenkileb’ li qapatz’om: “Toj majiʼ kʼeebʼil chinnaw chi tzʼaqal aʼ muqmuukil naʼlebʼ aʼin; joʼkan naq maakʼaʼ chik tinye” (Alma 37:11). A’an kixch’olob’ ajwi’ chiru laj Korianton, li ralal, naq “wankebʼ kʼiila muqmuukil naʼlebʼ li kʼuulanbʼilebʼ, re naq maaʼani taanawoq re, kaʼajwiʼ li Dios xjunes” (Alma 40:3). Kintaw ajwi’ inkawilal rik’in li kixye laj Nefi naq kipatz’man re li k’a’ru ink’a’ kiru chixsumenkil: “Ninnaw naq [li Dios] naxraheb’ li ralal xk’ajol; a’b’anan, ink’a’ ninnaw xyaalalil chixjunil li k’a’aq re ru” (1 Nefi 11:17).

  33. Chi jo’kan, xna’leb’il li tenamit maawa’ tzol’leb’ chi moko chaq’rab’ink. Chaab’ileb’ wi nokohe’xtenq’a chixtaaqenkil li tzol’leb’ ut li chaq’rab’ink, a’b’an naru ajwi’ neke’xram li qamusiq’ejil k’iijik wi ink’a’ k’uub’anb’ileb’ a’ yaal li na’leb’ li yaal. Tento taqatz’eqtaana li na’leb’ li ink’a’ naxkawob’resi li qapaab’aal chirix li Jesukristo ut li ink’a’ nokoxtenq’a chi xik sa’ xjayal li junelik yu’am.

  34. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 15:5; 88:77–78.

  35. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 50:21–23.

  36. Nachal rik’in li hu “Principles for Ensuring Doctrinal Purity,” li kik’ulub’aak xb’aan li Xb’eenil Awa’b’ejil ut lix Molameb’ li Kab’laju chi Apostol sa’ febrero re 2023.

  37. Chi’ilmanq 1 Nefi 15:14. Li Qaawa’ kixye reheb’ lix moos naq ink’a’ te’xjayali rib’ rik’ineb’ li na’leb’ li moko aajeleb’ ta ru sa’ lix evangelio: “Ut chirix li kʼiila raqal chi naʼlebʼ inkʼaʼ tat-aatinaq; taachʼolobʼ bʼan li jalbʼa-kʼaʼuxlej ut xpaabʼankil li Kolonel, ut li risinkil li maak xbʼaan li kubʼihaʼ, ut xbʼaan xam, relik chi yaal, xbʼaan li Santil Musiqʼej” (Tzolʼlebʼ ut Sumwank 19:31).

    Li Elder Neil L. Andersen kixye: “Chiqak’oxla li Kolonel Jesukristo ut li maatan re lix mayej aj tojol-ix. Toj naru taqaye resil li qayu’am malaj taqawotz jalan chik na’leb’. Naq noko’aatinak chirix li qajunkab’al, li k’anjelak sa’ li santil ochoch, malaj li mision, chixjunil tento tooxjayali rik’in li Qaawa’ Jesukristo“ (“Noko’aatinak chirix li Kristo,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re octubre 2020).

  38. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 28:2–3, 8 Li profeet aj Alma kixye reheb’ li xaqab’anb’ileb’ chixjultikankil li evangelio naq “maakʼaʼ chik teʼxkʼut, kaʼajwiʼ li kʼaʼaq re ru kixkʼut chaq aʼan, li yeebʼil chaq rikʼin xtzʼuumalebʼ re li santil profeet” (Mosiah 18:19).

    Li Awa’b’ej Henry B. Eyring kixye, “Tento taqak’ut li k’ojob’anel tzol’leb’ re li Iglees jo’ neke’tawman sa’eb’ li loq’laj hu ut lix k’utumeb’ li profeet, li teneb’anb’ileb’ chixk’utb’al li tzol’leb’“ (“TThe Lord Will Multiply the Harvest” [evening with a General Authority, Feb. 6, 1998], sa’ Teaching Seminary: Preservice Readings [2004], 96).

    Li Elder D. Todd Christofferson kixye naq “sa’ li Iglees anajwan, jo’ sa’ najter kutan, lix xaqab’ankil lix tzol’leb’ li Kristo malaj xtuqub’ankil li jalb’ehiik sa’ li tzol’leb’ a’an jun na’leb’ k’utb’esinb’il chiruheb’ li k’eeb’ileb’ xwankil jo’ apostol xb’aan li Qaawa’” (“The Doctrine of Christ,” 86).

  39. Chi’ilmanq 2 Korintios 13:1; 2 Nefi 11:3; Eter 5:4; Tzol’leb’ ut Sumwank 6:28. Li Elder Neil L. Andersen kixye: “Wankeb’ li ani neke’wiib’an xch’ool chirix lix paab’aaleb’ naq neke’xtaw jun aatin kixye jun aj jolominel re li Iglees k’iila chihab’ chaq li ink’a’ naxk’am rib’ rik’in li qatzol’leb’. Wan jun na’leb’ jwal aajel ru li najolomink re lix tzol’leb’ li Iglees. Li tzol’leb’ k’utb’il xb’aan chixjunileb’ li 15 chi komon re li Xb’eenil Awa’b’ejil ut lix Molameb’ li Kab’laju. Ink’a’ muqb’il sa’ jun ch’ina raqal chi aatin sa’ junaq ajwi’ li yeeb’il aatin. Neke’k’ute’ li yaalil na’leb’ chi kok’ aj xsa’ ut xb’aaneb’ naab’al. Ink’a’ ch’a’aj xtawb’al li qatzol’leb’” (“La prueba de vuestra fe,” Liahona, noviembre 2012, 41).

    Li Elder D. Todd Christofferson kixk’ut ajwi’: “Tento xjultikankil naq moko tzol’leb’ ta chixjunil li yeeb’il xb’aaneb’ aj jolominel re li Iglees, najter malaj anajwan. Lix k’ihaleb’ li komon sa’ li Iglees neke’xtaw ru naq kok’ aj xsa’ li raatin jun aj jolominel yeeb’il chiru jun sutaq a’an yal jun xna’leb’ xjunes a’an, ut ink’a’ na’ajman naq taawanq choq’ tzol’leb’ chi moko naq teneb’anb’ilaq a’an choq’ re chixjunil li Iglees” (“La doctrina de Cristo,” 88).

  40. Chi’ilmanq 3 Nefi 11:32, 40. Li Awa’b’ej Gordon B. Hinckley kixye: “Ak inyehom naq aajel ru xk’uulankil xsaqalil ru lix tzol’leb’ li Iglees. … Nawan ink’a’uxl chirix a’in. Li ch’ina majelal sa’ xk’utb’al li tzol’leb’ naru narala chaq li ninqi b’alaq’il na’leb’” (Teachings of Gordon B. Hinckley [1997], 620).

    Li Awa’b’ej Dallin H. Oaks kixye naq wankeb’ li “ani neke’xsik’ ru junjunq reheb’ li aatin sa’eb’ lix k’utum jun profeet ut naroksiheb’ re xkawresinkil lix na’leb’ politico malaj jalan chik rajom. … Li xpo’b’al xyaalal li raatin jun profeet re xkawresinkil xna’leb’ junaq, chirix li politica malaj li tumin malaj yalaq k’a’ chik ru, a’an xyalb’al xjalb’al li profeet, maawa’ xtaaqenkil a’an” (“Our Strengths Can Become Our Downfall” [Brigham Young University devotional, June 7, 1992], 7, speeches.byu.edu).

    Li Awa’b’ej Henry B. Eyring kixye: “Li tzol’leb’ naxk’ul xwankil naq li Santil Musiq’ej naxch’olob’ xyaalal. … Xb’aan naq naqaj ru li Santil Musiq’ej, tento taqil qib’ chi us naq ink’a’ taqaqʼax li aajel raj ru sa’ xk’utb’al li yaalil tzol’leb’. Li Santil Musiqʼej aʼan li Musiqʼej re li yaal. B’oqb’il a’an chixch’olob’ankil li yaal naq ink’a’ nokona’leb’ank malaj naqasik’ xk’utb’al li yaal qajunes qib’. Wan naq ch’a’aj a’an. … Wan naq naqaj xyalb’al li k’a’ru ak’ malaj li taasahob’resinq. A’b’an naqab’oq li Santil Musiq’ej jo’ qochb’een naq ka’ajwi’ naqak’ut li yaalil tzol’leb’. Re naq ink’a’ toonach’oq rik’in li b’alaq’il tzol’leb’, us naq ch’olch’ooq ru li k’a’ru naqak’ut. Li kolb’a-ix natawman rik’in li k’a’ru ch’olch’o ru, ut maak’a’ aajel ru nasachman” (“El Poder Del Enseñar La Doctrina,” Liahona, julio 1999, 86).

    Li Elder Dale G. Renlund kixye: “Xsik’b’al xkomon chi li qanawom a’an aajel ru re k’iik sa’ musiq’ej, a’b’an chawil ajwi’ aawib’. Li na’leb’ank ink’a’ naru tixchap xna’aj li k’utb’esinb’il na’leb’. Li na’leb’ank ink’a’ tixnimob’resi li qamusiq’ejil na’leb’, a’b’an naru nokoxk’am sa’ li b’alaq’ malaj naru narisi li qilob’aal chiru li k’a’ru ak k’utb’esinb’il” (“Laa choxahilal ut laa junelikil eechanihom,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re abril 2022).

  41. Chi’ilmanq Mateo 23:23. Li Awa’b’ej Joseph F. Smith kixye: “Moko us ta xchapb’al jun xraqalil li yaal ut xyeeb’al naq a’an lix tz’aqalil. … Aajeleb’ ru chixjunileb’ li k’utb’esinb’il na’leb’ re lix evangelio li Jesukristo sa’ li k’uub’anb’il na’leb’ re li kolb’a-ib’. Kixye ajwi’: “Ink’a’ us jo’ chaq’rab’ chi moko chaab’il jo’ tzol’leb’ xchapb’al jun reheb’ a’in sa’ xtz’aqalil li k’uub’anb’il na’leb’ re xyaalalil li evangelio, re xnimankil ru, ut xkanab’ankil qib’ chiru choq’ re li qakolb’al ut li qak’iijik. … Aajeleb’ ru chixjunileb’” (Gospel Doctrine, 5th ed. [1939], 122).

    Li Elder Neal A. Maxwell kxiye: “Tento naq eb’ li na’leb’ re li evangelio … te’k’anjelaq sa’ komonil. Naq jachb’ileb’ rib’ malaj isinb’ileb’ xjuneseb’, lix na’leb’il li winq ut lix k’anjelankileb’ li tzo’leb’ a’in waxaqeb’ ru. Li rahok, wi ink’a’ ramb’il xb’aan xwuq li taqlahom, naru na’ok jo’ tz’ejwalejil rahok. Li ro’ li taqlahom li naxye naq taqoxloq’iheb’ li qana’ qayuwa’, wi ink’a’ ramb’il xb’aan xb’een li chaq’rab’, naru xk’eeb’al junaq chiroxloq’inkil lix na’ xyuwa’ sa’ xna’aj li Dios. … Jo’kan ajwi’ li kuyum b’isb’il xb’aan “chʼiilank saʼ xqʼehil rikʼin kawilal, naq eekʼasinbʼilat xbʼaan li Santil Musiqʼej” [Tzol’leb’ ut Sumwank 121:43]” (“He aquí, el enemigo se ha combinado,” Liahona, mayo 1993).

    Li Awa’b’ej Marion G. Romney kixye, “Xtz’ilb’aleb’ rix [li loq’laj hu’] re xtawb’al li k’a’ru neke’xk’ut jo’ taqlanb’il xb’aan li Jesus moko juntaq’eet ta rik’in xtz’ilb’aleb’ rix re xtawb’aleb’ li raqal li naru te’oksimanq re xkawresinkil jun na’leb’ qayiib’ahom” (“Records of Great Worth,” Ensign, septiembre 1980, 3).

  42. Chi’ilmanq 1 Korintios 2:4; Moroni 6:9. Li Elder Jeffrey R. Holland kixye naq tento taqawotz lix evangelio li Jesukristo re naq toowaklesiiq sa’ musiq’ej rik’in lix wankil li Santil Musiq’ej: “Li Qaawa’ kixk’ut chi kaw chiru li Iglees naq tento taqak’ut li evangelio “rikʼin li Musiqʼej, aʼan ajwiʼ laj Kʼojobʼanel Chʼoolej li kitaqlaman chaq re xkʼutbʼal li yaal.” Ma naqak’ut li evangelio “rik’in li Musiq’ej re li yaal?” Aʼan kixpatzʼ. Malaj ma naqak’ut “chi jalan chik chan ru? Ut wi chi jalan chik chan ru,” naxye, “moko re ta li Dios” [Tzol’leb’ ut Sumwank 50:14, 17–18]. … Li junelikil tzolok ink’a’ naru na’ux chi maak’a’ li seeb’ob’resink xb’aan li Musiq’ej re choxa. … A’an li neke’raj li qakomon. … Neke’raj naq taakawob’resiiq lix paab’aaleb’ ut naq taa’ak’ob’resiiq lix yo’onihomeb’. Sa’ jalan chik aatin, neke’raj ch’olaniik xb’aan lix chaab’il aatin li Dios, neke’raj kawob’resiik xb’aan lix wankilal li choxa” (“Venido de Dios como maestro,” Liahona, julio 1998, 27).

  43. Chi’ilmanq Alma 13:23. Chirix li qaChoxahil Yuwa’, li Awa’b’ej Russell M. Nelson kixye, “A’an na’aatinak chi q’un, chi ch’anch’o, ut chi ch’olch’o ru re naq moko naru ta naq ink’a’ taqataw ru” (“Chawab’i a’an,” Jolomil ch’utub’aj-ib’ re abril 2020).

  44. Chi’ilmanq Salmos 26:3; Romanos 13:10; 1 Korintios 13:1–8; 1 Jwan 3:18.

  45. Chi’ilmanq Salmos 40:11.

  46. Chi’ilmanq Romanos 8:16.

  47. Chiʼilmanq 1 Samuel 2:3; Mateo 6:8; 2 Nefi 2:24; 9:20.

  48. Chi’ilmanq Genesis 17:1; Jeremias 32:17; 1 Nefi 7:12; Alma 26:35.

  49. Chi’ilmanq Jeremias 31:3; 1 Jwan 4:7–10; Alma 26:37.

  50. Chi’ilmanq 2 Nefi 9; Tzol’leb’ ut Sumwank 20:17–31; Moises 6:52–62.

  51. Chi’ilmanq Jwan 3:16; 1 Jwan 4:9–10.

  52. Chi’ilmanq Jwan 8:29; 3 Nefi 27:13.

  53. Chi’ilmanq Jwan 15:12; 1 Jwan 3:11.

  54. Chi’ilmanq Lukas 22:39–46.

  55. Chi’ilmanq Jwan 19:16–30.

  56. Chi’ilmanq Jwan 20:1–18.

  57. Chi’ilmanq 1 Korintios 15:20–22; Mosiah 15:20–24; 16:7–9; Tzol’leb’ ut Sumwank 76:16–17.

  58. Chi’ilmanq Hechos 11:17–18; 1 Timoteo 1:14–16; Alma 34:8–10; Moroni 6:2–3, 8; Tzol’leb’ ut Sumwank 19:13–19.

  59. Chi’ilmanq Mateo 11:28–30; 2 Korintios 12:7–10; Filipenses 4:13; Alma 26:11–13.

  60. Chi’ilmanq Mateo 16:18–19; Efesios 2:20.

  61. Chi’ilmanq Mateo 24:24; Hechos 20:28–30.

  62. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 20:1–4; 21:1–7; 27:12; 110; 135:3; Jose Smith—Resilal 1:1–20.

  63. Chi’ilmanq Tzol’leb’ ut Sumwank 1:14, 38; 43:1–7; 107:91–92.