Lix wankil li Kolonel aj k’irtesinel sa’eb’ li ch’och’ sa’ xyi li palaw
Rik’in li rosob’tesihomeb’ li santil ochoch, li Kolonel naxk’irtesiheb’ li komon, li junkab’al, ut li tenamit.
Sa’eb’ chaq li chihab’ sa’ 1960, lin yuwa’ nak’utuk chaq sa’ li Church College re Hawai aran Laie, b’ar kinyo’la. Eb’ li wanab’ wuqub’ ke’xk’e xch’ool chixyeeb’al reheb’ lin na’ inyuwa’ naq te’xk’e “Kimo” choq’ ink’ab’a’, jun k’ab’a’ej aj Hawai. Li qochoch kiwan nach’ rik’in li santil ochoch re Laie Hawai b’ar wi’ neke’wulak chi k’anjelak lix k’ihaleb’ li komon re li Area Asia Pacifico, ut ajwi’ Japon.1 Sa’ li kutankil a’an, naab’al ch’uut chi komon aj Japon ke’xtikib’ wulak aran Hawai re xk’ulb’al li rosob’tesihom li santil ochoch.
Jun reheb’ li komon a’an, a’an jun komon ixq re li ch’ina ch’och’ sa’ palaw aran Okinawa. Li seraq’ chirix lix b’eenik toj sa’ li santil ochoch re Hawai jwal ch’ina-us. Jun may chihab’ chaq, kisumla sa’ jun sumlaak Budista. Wiib’ oxib’ po chik chirix a’an, Japon ki’ok chixpleetinkil Pearl Harbor, Hawai, li kixmin ru Estados Unidos chi pleetik rik’in Japon. Xb’aan li ninqi pleetik jo’ li re Midway ut Iwo Jima, lix kawil li pleet kixtiikisiheb’ laj pleet aj Japon chi sutq’iik sa’eb’ li kok’ ch’och’ sa’ li palaw aran Okinawa, li xraqik li ramleb’ k’uub’anb’il re xramb’aleb’ laj pleet rub’elaj naq te’wulaq sa’ xyi Japon.
Chiru oxib’ po sa’ 1945, kiniman li pleetik aran Okinawa. 1300 chi ninqi b’eleb’aal ch’iich’ re Estados Unidos ke’xsut ut ke’xsachb’esi li ch’ina ch’och’ sa’ li palaw. Eb’ laj pleet ut eb’ li kristiaan ke’kam k’a’jo’ xk’ihaleb’. Anajwan, aran Okinawa wan jun li xaqxookil tz’ak b’ar wi’ wankeb’ xk’ab’a’ 240.000 chi kristiaan li ke’kam sa’ li pleetik.2
Sa’ xyalb’al eelelik chiru li pleetik, li ixq a’in aj Okinawa, lix b’eelom, ut eb’ lix kok’al wiib’ ke’xsik’ xna’aj sa’ jun ochochpek sa’ jun li tzuul. Ke’xkuy xnimal li majelal chiru k’iila xamaan ut k’iila po.
Sa’ jun q’ojyin q’axal ra sa’ xyi li pleetik, ak ok re chi kamk xjunkab’al xb’aan xtz’okajikeb’ ut maak’a’ xnawom xb’eelom xb’aan jun xt’anik, li ixq kixk’oxla xk’eeb’al xraqb’al li rahilal yookeb’ chixnumsinkil rik’in jun li bomba kik’ehe’ sa’ ruq’ a’an ut xkomoneb’ chik xb’aaneb’ laj taql tenamit re xb’aanunkil a’an. A’b’anan, naq yoo chixkawresinkil rib’ re xb’aanunkil a’an, kik’ulman jun q’axal musiq’ejil na’leb’ li kixk’utb’esi lix wanjik li Dios ut lix rahom choq’ re a’an, li kik’ehok xmetz’ew re xik chi uub’ej. Chiruheb’ chik li kutan ke’chal, kik’ulun xch’ool lix b’eelom ut kixk’e chi tzekank lix junkab’al rik’in xxaq pim, kab’, ut kok’ xul li ke’kana chi t’ilt’o sa’ jun roq ha’ nach’ aran. Jo’ jun sachb’a-ch’oolej, ke’xkuy wank sa’ li ochochpek chiru waqib’ po toj reetal naq eb’ li kristiaan wankeb’ chi nach’ ke’xye resil reheb’ naq kiraqe’ li pleetik.
Naq li junkab’al kisutq’i sa’ li rochoch ut ke’xtikib’ xwaklesinkil wi’chik lix yu’ameb’, li ixq a’in aj Japon ki’ok xsik’b’al xsumenkil chirix li Dios. Chi ka’ch’inq ki’ok chaq chi yo’laak xpaab’aal chirix li Jesukristo ut li rajom chi kub’eek xha’. A’b’anan, ki’ok xk’a’uxl chirixeb’ lix komon li ke’kam chi maak’a’eb’ xnawom chirix li Jesukristo ut li kub’iha’, a’ ajwi’ lix na’ li kikam naq a’an kiyo’la.
K’oxlahomaq chan ta wi’ ru naq kisaho’ xch’ool naq wiib’eb’ li misioneer ixq re Lix Iglees li Jesukristo Reheb’ laj Santil Paab’anel sa’ Roso’jikeb’ li Kutan ke’wulak sa’ li rochoch sa’ jun kutan ut ke’xk’ut chiru naq eb’ li kristiaan naru neke’tzolok chirix li Jesukristo sa’ li ruchich’och’ reheb’ li musiq’ej. K’a’jo’ naq kisaho’ xch’ool chirix naq kixnaw naq eb’ lix na’ xyuwa’ naru neke’xsik’ ru xtaaqenkil li Jesukristo chirix li kamk ut naru neke’xk’ul li kub’iha’ neke’b’aanuman choq’ reheb’ a’an sa’eb’ li loq’laj na’ajej li k’ab’a’inb’ileb’ choq’ santil ochoch. A’an ut lix junkab’al ke’xjal xch’ool choq’ re li Kolonel ut ke’kub’e xha’.
Lix junkab’al kik’anjelak chi kaw ut ke’xtikib’ chaab’ilo’k, ut oxib’ chik lix kok’aleb’ ke’wan. Tiikeb’ xch’ool ut neke’wulak sa’ li Iglees. Chirix a’an, lix b’eelom sa’ junpaat kixk’ul xkamik li rulul ut kikam, li kixteneb’ sa’ xb’een a’an naq taatrab’ajiq chi kaw sa’ naab’al li k’anjel chiru k’iila chihab’ re xk’iiresinkileb’ lix kok’al oob’eb’.
Junjunq reheb’ lix junkab’al ut li rech kab’al ke’xtz’il rix a’an. Ke’xye naq naxk’ul chixjunil a’an xb’aan naq ki’ok sa’ jun Iglees aj Kristiano. Chi ink’a’ kixkanab’ rib’ chiru li ch’a’ajkilal ut li tz’ile’k-ix, kixchap rib’ rik’in lix paab’aal chirix li Jesukristo, chi wan xch’ool chi xik chi uub’ej, kixkanab’ rib’ sa’ ruq’ lix nawom naq li Dios naxnaw ru a’an ut naq moqon te’chalq li chaab’il kutan.3
Wiib’ oxib’ chihab’ chik chirix naq kikam lix b’eelom, li awa’b’ej re li mision aran Japon kireek’a naq tento tixwaklesi xch’ooleb’ li komon aj Japon chi xik sa’ li santil ochoch. Li awa’b’ej re mision a’an jun cheek aj Estados Unidos li kiwan chaq sa’ li pleetik aran Okinawa, li kik’ehok xninqal xch’a’ajkilal li ixq aj Okinawa ut lix junkab’al.4 A’b’anan, li tuulan komon ixq kixye chirix a’an: “A’an chaq jun laj xik’ ilonel qe, a’b’an anajwan wan arin rik’in li evangelio re rahok ut tuqtuukilal. Choq’ we laa’in, a’an jun sachb’a-ch’oolej.”5
Naq kirab’i li raatin li awa’b’ej re mision, li komon ixq xmalka’an kireek’a naq sa’ jun kutan tento tixtz’ap rib’ sa’ junajil sa’ li santil ochoch rik’in lix junkab’al. A’b’anan, ink’a’ kiru a’an chiru xb’aan xmaak’a’il li tumin ut li jalanil aatinob’aal.
Jo’kan ut naq ke’xtaw chan raj ru te’xb’aanu. Lix tz’aq naru nakub’e sa’ xyiitoq wi eb’ li komon aj Japon te’xto’oni raj junaq li so’sol ch’iich’ re naq te’xik aran Hawai sa’ junaq hoonal naq moko jwal terto ta.6 Jo’kan ajwi’, eb’ li komon ke’xchap ut ke’xk’ayi jun siir li disco li ke’xk’ab’a’in Eb’ laj Santil Paab’anel aj Japon neke’b’ichan. Junjunqeb’ li komon ke’xk’ayi li rochocheb’. Junjunqeb’ chik ke’xkanab’ lix trab’aajeb’ re naq te’ruuq chi xik.7
Jun chik li ch’a’ajkilal choq’ reheb’ li komon, a’an naq moko jaltesinb’il ta ru li k’anjel re li santil ochoch toj sa’ Japones. Eb’ laj jolominel sa’ li Iglees ke’xb’oq jun komon aj Japon re naq taaxik sa’ li santil ochoch re Hawai re xjaltesinkil ru sa’ Japones li k’anjel re li loq’laj tiqib’aak.8 A’an li xb’een aj Japon li ki’ok sa’ li Iglees chirix li pleetik, chirix naq kitzole’ ut kikub’siik xha’ xb’aaneb’ aj pleet aj Estados Unidos tiikeb’ chi paab’ank.9
Naq eb’ laj Japon li ak xk’ulumeb’ lix loq’laj tiqib’ankil li wankeb’ aran Hawai, ke’rab’i lix jaltesinkil ru li k’anjel, ke’yaab’ak. Jun li komon kixtz’iib’a: “Ak wanjenaqo k’iila sut sa’ li santil ochoch, naab’al sut. Ak qab’ihom li k’anjel sa’ Ingles. [A’b’an] maajun wa qeek’ahom lix musiq’ejil li … k’anjel re li santil ochoch jo’ naq naqeek’a anajwan [naq naqab’i] sa’ tz’aqal li qaatinob’aal.”10
Chirix chik a’an, sa’ li chihab’ ajwi’ a’an, 161 chi komon ninq ut kok’al ke’xchap chaq xb’e aran Tokio re xik sa’ li santil ochoch re Hawai. Jun komon aj Japon kixye chirix a’an: “Naq kiwil Pearl Harbor chalen chaq sa’ li so’sol ch’iich’, ut kink’oxla li k’a’ru kixb’aanu li qatenamit rik’ineb’ li kristiaan a’an sa’ li 7 re diciembre re 1941, ki’ok inxiw sa’ li waam. Ma tooh’exk’ul ta wi’? A’b’an kisach inch’ool naq ke’xk’ut xnimal rahom ut chaab’ilal li maajun wa wilom sa’ lin yu’am.”11
Naq ke’wulak laj santil paab’anel aj Japon, eb’ li komon aj Hawai ke’xk’uleb’ rik’in k’iila q’ol yiib’anb’il rik’in utz’u’uj ut ke’xq’alu rib’eb’ ut ke’xtz’ub’i lix koheb’, jun na’leb’ li ink’a’ neke’xb’aanu laj Japon. Chirix naq ke’wan chiru lajeeb’ kutan jwal chaab’il aran Hawai, eb’ laj santil paab’anel aj Japon ke’chaq’rab’iik rik’in li b’ich “Aloha Oe” li b’ichanb’il xb’aaneb’ laj santil paab’anel aj Hawai.12
Sa’ xka’ k’ulunikeb’ laj santil paab’anel aj Japon sa’ li santil ochoch kik’ulun li hermana xmalka’an aj Okinawa. Kiru chi xik chiru li b’e 16.000 kiloom xnatjil b’antiox re jun maatan k’eeb’il re xb’aaneb’ li misioneer ke’k’anjelak chaq sa’ lix uq’ej ut li ke’wa’ak naab’al sut sa’ rochoch. Naq wan sa’ li santil ochoch, kiyaab’ak xb’aan xsahil xch’ool naq kik’anjelak choq’ ruuchil lix na’ sa’ li kub’iha’ ut kitz’ape’ sa’ junajil rik’in lix b’eelom.
Lix chalikeb’ li komon aj Japon sa’ li santil ochoch aran Hawai ki’uxman toj reetal naq ki’osob’tesiman li santil ochoch re Tokio Japon sa’ 1980, li kiwulak jo’ li santil ochoch 18 li yoo chi k’anjelak. Chiru li po noviembre re li chihab’ a’in, taa’osob’tesimanq li santil ochoch 186 rajlil aran Okinawa, Japon. Moko najt ta wan rik’in li ochoch pek sa’ xyi Okinawa b’ar wi’ kixmuq rib’ li ixq a’in rochb’een lix junkab’al.13
Us ta maajun wa kinnaw ru li chaab’il ixq a’in aj Okinawa, lix tiikilal a’an eechaninb’il xb’aaneb’ li riyajil, ut ninnaweb’ ru naab’al reheb’ a’an ut ninraheb’.14
Lin yuwa’, li kiwan jo’ aj pleet sa’ li Guerra Mundial II aran sa’ li Pacifico, kisaho’ xch’ool naq kinb’oqe’ chi k’anjelak jo’ misioneer aran Japon. Kinwulak aran moko najt ta chirix li rosob’tesinkil li santil ochoch re Tokio ut kink’e reetal xnimal lix rahomeb’ choq’ re li santil ochoch.
Eb’ li sumwank re li santil ochoch a’aneb’ maatan naxk’e li qaChoxahil Yuwa’ reheb’ li tiik neke’taaqen re li Ralal, a’ li Jesukristo. Rik’in li santil ochoch, li qaChoxahil Yuwa’ naxjunajiheb’ ru li kristiaan ut eb’ li junkab’al rik’in li Kolonel ut chirib’ileb’ rib’.
Li Awa’b’ej Russell M. Nelson kixye chiru li chihab’ xnume’:
“Chixjunil ani li te’ok sa’ sumwank sa’ li kubʼsibʼaal haʼ ut sa’ li santil ochoch—ut li te’paab’anq reheb’—jwal teeb’il wi’chik lix wankil li Jesukristo chiruheb’. …
“Naq neke’qapaab’ li qasumwank rik’in li Dios nokoq’ajkamuuk rik’in choxahil wankilal—wankilal li nokoxtenq’a chixkuyb’al chi chaab’il wi’chik li yale’k, li aaleek, ut li rahilal. Li wankilal a’in naxseeb’ob’resi li qab’e.”15
Rik’in li rosob’tesihom li santil ochoch, li Kolonel naxk’irtesiheb’ li kristiaan, li junkab’al, ut li tenamit—jo’ ajwi’ li maare q’axal xik’ neke’ril chaq rib’. Re jun tenamit wech’inb’il rix sa’ lix Hu laj Mormon, li Qaawa’ kixye naq reheb’ li neke’oxloq’in re “lin kʼabʼaʼ, taawakliiq li K’ajolb’ej re Tiikilal chi wank li k’irtesink sa’ xxik’.”16
Ninb’antioxi naq ninru chi wank jo’ aj yehol nawom chirix lix tz’aqob’resinkil ru lix yeechi’ihom li Qaawa’ naq “taachalq xq’ehil naq li na’leb’ chirix jun aj Kolonel taajek’imanq chiru li junjunq chi tenamit, junkab’al, aatinob’aal, ut teepal,”17 ut sa’ xyanqeb’ a’an wankeb’ li neke’wan “sa’eb’ li ch’och’ sa’ xyi li palaw.”18
Ninch’olob’ xyaalal li Kolonel Jesukristo ut lix profeet ut eb’ li apostol sa’ roso’jikeb’ li kutan a’in. Ninwotz xnawom inch’ool chirix li choxahil wankilal re xb’ak’b’al sa’ choxa li k’a’ru b’ak’b’il sa’ ruchich’och’.
A’in lix k’anjel li Qaawa’, ut eb’ li santil ochoch a’aneb’ lix santil ochoch.
Chi tz’aqal ch’olch’o chiwu, ninch’olob’ xyaalaleb’ li yaal a’in, sa’ lix loq’laj k’ab’a’ li Jesukristo, amen.