Kapitulo 12

Kining Makalilisang nga Gubat

Ang Scandinavian ug ang mga pasahero niini luwas nga miabot sa Montreal sa hinapos sa Septiyembre 1915. Gipahunong dayon ni Hyrum M. Smith ang mga pagtabok sa Atlantiko sa mga miyembro sa Simbahan samtang siya ug ang Unang Kapangulohan mitino sa labing luwas nga paagi sa pagpadala og mga misyonaryo ug mga langyaw. Human miuyon ang German nga gobyerno nga mohunong sa pag-atake sa British nga pasaheroan nga mga barko, mipadayon si Hyrum og pagpadala og mga Santos sakay sa British nga mga barko hangtod sa tingpamulak niadtong 1916, sa dihang nadasig siya sa pagbutang lamang sa mga Santos diha sa mga barko gikan sa mga nasod nga wala malambigit sa gubat.

“Dako ra kaayo ang risgo sa ilang pagbiyahe diha sa mga barko nga mahimong malambigit sa gubat,” misulat siya sa iyang journal, “ug ako dili na makaako sa pagdala sa responsibilidad sa maong pagpangrisgo.”¹

Sa Liège, Belgium, sa samang higayon, si Arthur Horbach ug ang iyang kaubang mga Santos naningkamot nga magpabiling tibuok ang ilang gamay nga branch. Ang kagubot milukop sa Belgium samtang ang German nga kasundalohan miatake sa nasod. Ilang gipatay ang mga sibilyan, gipasakitan ang mga binilanggo, gilungkab ug gisunog ang mga panimalay ug mga lungsod, ug gisilotan ang tanang matang sa pagsukol. Gabii ug adlawan, ang hubog nga mga sundalo mihasi sa mga dakbayan. Walay usa nga luwas gikan sa kapintas.

Sa unang napulo ka bulan sa German nga pagsakop, wala gayod mangahas ang Liège Branch nga magkita aron sa pagsimba. Apan sa tingpamulak niadtong 1915, human sa pipila ka bulan nga paglikay nga dili makakuha og atensiyon, si Arthur ug laing duha ka naghupot sa pagkapari sa branch, si Hubert Huysecom ug Charles Devignez, mihukom nga mosulay sa pagpahigayon na usab og regular nga mga miting.

Si Marie Momont, usa ka mas tigulang nga babaye sa branch, mipagamit sa iyang panimalay aron dinhi magkita ang mga Santos. Human sa pipila ka semana, ang mga miting mibalhin ngadto sa panimalay ni Hubert ug sa iyang asawa, si Augustine. Mas dako ang ilang balay ug nahimutang tunga-tunga tali sa Liège ug sa silingan niini nga Seraing, nga mihimo niini nga usa ka nindot nga pundokanan alang sa mga Santos gikan sa duha ka siyudad. Isip usa ka teacher sa Aaronic nga Pagkapari, si Hubert naghupot sa labing taas nga katungdanan sa pagkapari diha sa siyudad, ug siya ang nagdumala sa branch. Nagserbisyo usab siya isip presidente sa Sunday School.²

Si Arthur gitudlo isip secretary ug treasurer sa branch nga naghimo kaniya nga responsable sa pagtipig sa mga rekord ug mga panalapi. Siya ug usa ka miyembro sa Simbahan gikan sa Seraing mitabang usab ni Charles Devignez sa pagtudlo sa mga klase sa Sunday School. Tulo ka babaye sa branch, si Juliette Jeuris-Belleflamme, si Jeanne Roubinet, ug si Guillemine Collard, midumala sa Primary. Nagsugod usab ang branch og gamay nga librarya.

Sa wala madugay ang mga miyembro sa Liège mikontak sa usa ka Santos sa Ulahing mga Adlaw nga elder ug priest nga nagpuyo sa Villers-le-Bouillet, usa ka gamay nga lungsod sobra sa mga katloan ka kilometro ang gilay-on. Ang duha ka lalaki mibisita sa branch kausa sa usa ka bulan, nga naghatag sa mga Santos sa Liège og kahigayonan sa pag-ambit sa sakramento ug pagdawat sa mga panalangin sa pagkapari.

Nag-antos sa kagutom, kaalaot, ug kawad-on, pipila sa mga Santos sa Liège nawad-an og paglaom ug nasuko batok sa uban diha sa branch. Dayon, niana nga ting-init, ang buhatan sa European Mission nagsugod sa pagpadala og mga pundo aron sa paghupay sa mga kabos ug timawa. Bisan pa sa mga kalisod, kadaghanan sa mga Santos diha sa branch mibayad sa ilang ikapulo, ug samtang nagpadayon ang malisod kaayo nga mga panahon, sila misalig sa gipahiuli nga ebanghelyo, sa Espiritu sa Ginoo, ug sa usag usa.

Mipadayon usab sila sa pagpakigbahin sa ebanghelyo ngadto sa ilang mga silingan, ang pipila niini nabunyagan taliwala sa kagubot. Gihapon, ang branch gimingaw sa kalig-on nga ilang natagamtam sa wala pa ang pag-atake.³

“Atol niining makalilisang nga gubat nakita namo ang gahom sa Makagagahom nga gipakita sa makadaghang higayon,” mi-report si Arthur. “Ang mga branch anaa sa maayo nga kahimtang, apan naghandom kami sa pagbalik sa mga misyonaryo.”⁴

---

Niadtong Abril 6, 1916, ang unang adlaw sa tinuig nga kinatibuk-ang komperensiya sa Simbahan didto sa Siyudad sa Salt Lake, si Presidente Charles W. Penrose namulong mahitungod sa Dios nga Kapangulohan. Siya ug ang ubang mga sakop sa Unang Kapangulohan kanunayng nakadawat og mga sulat mahitungod sa doktrinal nga mga panagbingkil taliwala sa mga miyembro sa Simbahan, diin kadaghanan niini dali ra nga nasulbad. Apan bag-ohay lang ang kapangulohan nabalaka sa mga pangutana mahitungod sa kailhanan [identity] sa Dios nga Amahan.

“Adunay nagpabilin gihapon,” si Presidente Penrose mipasabot sa iyang pakigpulong, “nga ideya diha sa pipila ka tawo nga si Adan mao ang kaniadto ug karon nga Makagagahom ug Mahangtoron nga Dios.”⁵

Ang ingon nga pagtuo naggikan sa pipila ka pahayag nga gihimo ni Brigham Young atol sa ikanapulo ug siyam nga siglo.⁶ Ang mga kritiko sa Simbahan, sa pagkatinuod, migamit sa mga pamahayag ni Presidente Young aron mangangkon nga ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nagsimba kang Adan.⁷

Bag-ohay lang, ang Unang Kapangulohan misulay sa paghatag og katin-awan sa doktrina mahitungod sa Dios nga Kapangulohan, kang Adan, ug sa gigikanan sa tanang katawhan. Niadtong 1909, mimantala sila og usa ka pamahayag nga gihimo ni apostol Orson F. Whitney bahin sa “The Origin of Man [Ang Gigikanan sa Tawo],” nga nagmatuod sa mga kamatuoran mahitungod sa relasyon tali sa Dios ug sa Iyang mga anak. “Tanan nga mga lalaki ug mga babaye,” sila mipahayag, “may pagkasama sa masangkaron nga Amahan ug Inahan, ug literal nga mga anak nga lalaki ug mga anak nga babaye sa Dios.” Kini usab mipahayag nga si Adan usa ka “buhi na daan nga espiritu” sa wala pa makadawat og mortal nga lawas dinhi sa yuta ug nahimong ang una nga tawo ug ang “bantogang gigikanan” sa tawhanong pamilya.⁸

Gitahasan usab nila ang mga lider sa Simbahan ug ang mga eskolar sa pagmantala og bag-ong mga basahon sa doktrina aron magamit sa mga klase sa Sunday School ug sa mga miting sa korum sa pagkapari. Duha niini nga mga basahon sa doktrina, ang Rational Theology [Maalam nga Teyolohiya] ni John Widtsoe ug ang Jesus the Christ [Jesus ang Kristo], ni apostol James E. Talmage mipresentar sa opisyal nga mga pagtulun-an sa Simbahan bahin sa Dios nga Amahan, ni Jesukristo, ug ni Adan. Ang duha ka basahon klaro nga miila sa Dios nga Amahan gikan ni Adan samtang nagpasabot usab kon sa unsang paagi ang Pag-ula ni Jesukristo mibuntog sa negatibo nga mga epekto sa Pagkapukan ni Adan.⁹

Karon, samtang namulong si Presidente Penrose ngadto sa mga Santos sa kinatibuk-ang komperensiya, iyang giila ang pipila ka bersikulo sa karaan ug modernong mga kasulatan aron sa pagpakita nga ang Dios nga Amahan ug si Adan dili sama nga nilalang. “Dios tabangi kami nga makakita ug makasabot sa kamatuoran ug makalikay sa sayop!” nangamuyo siya sa kataposan sa iyang mga pulong. “Ug ayaw itugot nga kami mahimong hilabihan ka mapugsanon sa among mga pagbati kabahin sa among mga opinyon sa mga butang. Maningkamot kita nga mahimong husto.”¹⁰

Wala madugay human sa komperensiya, ang Unang Kapangulohan ug ang Korum sa Napulog Duha ka Apostoles miuyon nga ang mga Santos nagkinahanglan og klaro nga pamahayag bahin sa Dios. Niana nga ting-init, si Elder Talmage mitabang kanila sa pagsulat sa “The Father and the Son [Ang Amahan ug ang Anak],” usa ka doktrinal nga pagpasabot bahin sa kinaiya, misyon, ug relasyon sa Dios nga Amahan ug ni Jesukristo.¹¹

Niana nga pamahayag, mipamatuod sila nga ang Dios nga Amahan mao si Elohim, ang ginikanan sa espiritu sa tanang katawhan. Sila namahayag nga si Jesukristo mao si Jehova, ang unang natawo sa Amahan ug ang magulang nga igsoon sa tanang babaye ug lalaki. Tungod kay siya ang mipatuman sa plano sa Paglalang sa Iyang Amahan, si Jesus mao usab ang Amahan sa langit ug yuta. Tungod niini nga rason, ang mga kasulatan kasagaran mitawag Kaniya sa ngalan nga Amahan aron sa paghulagway sa Iyang talagsaon nga relasyon ngadto sa kalibotan ug sa mga tawo niini.

Ang Unang Kapangulohan mipasabot usab kon sa unsang paagi si Jesus usa ka espirituhanong amahan niadtong kinsa natawo pag-usab pinaagi sa Iyang ebanghelyo. “Kon tukma nga mamulong bahin niadtong kinsa modawat ug mosunod sa ebanghelyo isip mga anak nga lalaki ug anak nga babaye ni Kristo,” sila mipahayag, “kini makataronganon nga mamulong mahitungod ni Jesukristo isip ang Amahan sa mga matarong.”

Sa kataposan, giklaro nila kon sa unsang paagi si Jesukristo milihok alang sa Amahan pinaagi sa pagserbisyo isip usa ka representante ni Elohim. “Kon hisgotan ang gahom, awtoridad, ug pagka-Dios,” sila miingon, “Ang Iyang mga pulong ug mga buhat mao ang sa Amahan.”¹²

Niadtong Hulyo 1, ang “The Father and the Son” migawas sa Deseret Evening News. Nianang sama nga adlaw, si Joseph F. Smith misulat ngadto sa iyang anak nga lalaki nga si Hyrum M. Smith didto sa Liverpool, mahinamon nga siya mopaambit sa bag-o nga pamahayag ngadto sa mga Santos sa gawas sa nasod. “Kini mao ang unang higayon nga gibuhat kini nga buluhaton,” miingon siya. “Nanghinaot ako nga mouyon ka niini ug mainampingon kining ipaimprinta.”¹³

---

Niana nga ting-init, sa amihanang silangang France, ang German ug French nga mga kasundalohan nalambigit sa laing dugoon nga kombate, niining higayona sa gawas sa gilig-on pag-ayo nga lungsod sa Verdun. Nanghinaot nga mapahuyang ang determinasyon sa mga French, gibombahan sa German nga kasundalohan ang mga pangdepensa sa lungsod ug miatake uban sa gatosan ka liboan ka tropa. Grabe nga misukol ang mga French kanila, ug pipila ka bulan nga kawang nga panaggubat diha sa gikalot nga mga kanal [trench warfare] ang misunod.¹⁴

Usa sa mga German nga sundalo nga nakig-away didto sa Verdun mao ang kuwarenta anyos nga si Paul Schwarz. Usa ka tigkolekta og mga bayranan [bill] ug tigbaligya og makina nga pangtahi gikan sa kasadpang Germany, si Paul nakaapil sa kasundalohan sa miaging tuig. Nianang higayona, nagserbisyo siya isip presidente sa gamay nga branch sa Simbahan sa usa ka lungsod nga gitawag og Barmen, diin siya nagpuyo uban sa iyang asawa, si Helene, ug sa ilang lima ka gagmayng mga anak. Si Paul kalma, mahigugmaon sa kalinaw nga tawo, apan nagtuo siya nga kadto iyang katungdanan nga moserbisyo sa iyang nasod. Laing naghupot sa Melchizedek nga Pagkapari ang gitawag sa pagpuli sa iyang katungdanan sa branch, ug sa wala madugay, si Paul anaa sa panggubatan.¹⁵

Sa Verdun, kanunay ang mga kalisang. Sa sayong bahin sa gubat, ang mga German miatake sa French nga mga depensa gamit ang mga kanyon sa wala pa magpadala og mga tropa nga adunay mga armas nga mobuga og kayo [flamethrower] aron sa paghawan sa agianan alang sa nag-abante nga linya sa mga kasundalohan. Apan mas lig-on ang French kay sa gidahom sa mga German, ug ang nangaangol sa duha ka pundok miabot sa gatosan ka liboan.¹⁶ Niadtong Marso 1916, sa wala madugay human miabot ang rehimento ni Pablo didto sa Verdun, ang ilang komander namatay samtang nakiggubat. Si Paul nagpabiling wala maunsa. Sa wala madugay, samtang naghatod og mga granada, tunukon nga mga alambre [barbed wire] ug ubang mga materyal paingon ngadto sa panggubatan, siya mibati og pag-aghat nga mobalhin ngadto sa atubangan sa iyang grupo sa mga sundalo. Nagdali-dali siyang miuna sa linya, sa wala pa ang usa ka eroplano mitagak og mga bomba sa dapit diin siya nagmartsa.¹⁷

Ang ubang Santos sa Ulahing mga Adlaw nga mga sundalo nga iyang nailhan dili kaayo bulahan, usa ka pahinumdom nga ang Dios dili kanunay moluwas sa mga matinud-anon. Sa miaging tuig, ang magasin sa Simbahan nga German ang pinulongan, ang Der Stern, mi-report nga ang desiotso anyos nga si Hermann Seydel napatay diha sa silangan nga bahin sa panggubatan. Si Hermann gikan sa branch ni Paul. “Usa siya ka sulundon nga batan-ong lalaki ug usa ka madasigon nga miyembro sa ang Simbahan ni Jesukristo, kansang handomanan magpadayon sa tanan nga nakaila kaniya,” mabasa sa iyang taho sa kamatayon [obituary].¹⁸

Sa wala pa ang gubat, kanunay nga mahinamon si Paul sa pagpaambit sa ebanghelyo. Siya ug ang iyang asawa nakabaton og mga pagpamatuod bahin sa Pagpahiuli human mabasa ang mga pampleta sa misyonaryo. Karon si Helene nagpadala kaniya og mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nga pampleta, nga iyang gipanghatag ngadto sa mga lalaki sa iyang yunit. Ang mga sundalo kasagaran mobasa sa mga pampleta aron sa pagpalabay sa oras sa dili pa ang sunod nga pag-atake. Nakapadasig gani kini sa pipila ka kalalakin-an nga mag-ampo.¹⁹

Ang gubat sa Verdun—ug ang dili maihap nga mga gubat sa ubang panggubatan—nagpadayon hangtod sa 1916. Ang mga tropa nagpunsisok diha sa mangiob, hugaw nga gikalot nga mga kanal, nga kanunay nga nakig-away sa makalilisang nga gubat latas sa lapok ug alambre sa “Yuta nga Walay Nakapanag-iya [No Man’s Land],” ang awaaw nga yuta sa pagpatay taliwala sa mga kasundalohan. Si Paul ug ang ubang mga sundalo nga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa duha ka habig sa panagbangi misalig sa ilang hugot nga pagtuo, nga nakakaplag og paglaom sa gipahiuli nga ebanghelyo samtang nag-ampo sila alang sa kataposan sa panagbingkil.²⁰

---

Samtang miulbo ang gubat sa tibuok Europe, ang rebolusyon sa Mexico mipadayon nga walay pagpuas. Sa San Marcos, ang Zapatista nga mga tropa kinsa misakop sa lungsod usa ka tuig na ang milabay nawala na. Apan ang panumdoman sa ilang kapintas nakamugna gihapon og pagbati sa kadaot sa pamilya Monroy ug sa ilang branch sa Simbahan.

Sa gabii sa pagsulong sa mga Zapatista sa San Marcos, si Jesusita de Monroy nagpadulong aron makig-istorya sa usa ka lider sa rebelde, malaomon nga siya makatabang kaniya nga mapagawas ang iyang binilanggo nga mga anak, sa dihang nadungog niya ang makaalaot nga mga buto sa pusil. Nagdali pabalik ngadto sa bilanggoan, nakaplagan niya ang iyang anak nga lalaki nga si Rafael ug ang isig ka Santos sa Ulahing mga Adlaw nga si Vicente Morales nga patay na, mga biktima sa mga bala sa rebelde.

Sa kasakit, siya misinggit ngadto sa kagabhion, ang iyang mga pagbakho igo ang gikusgon nga nakadungog ang iyang mga anak nga babaye diha sa lawak diin sila gitanggong.

Diha sa duol, usa ka tawo miingon, “Pagkaisog nga tawo!”

“Apan unsa man ang ilang nakit-an diha sa iyang balay?” nangutana ang laing tawo.

Makatubag unta si Jesusita niana nga pangutana. Ang mga Zapatista nangita og mga hinagiban diha sa kabtangan sa iyang anak, ug sila walay nakit-an. Inosente si Rafael ug Vicente.

Pagkasunod buntag, siya ug ang asawa ni Rafael, si Guadalupe, miagni sa kumander sa mga rebelde nga buhian ang iyang tulo ka anak nga babaye, si Natalia, Jovita, ug Lupe. Dayon ang mga babaye miadto aron sa pagkuha sa mga lawas ni Rafael ug Vicente. Gibiyaan sa mga Zapatista ang mga lawas sa gawas, ug usa ka dakong pundok sa mga tawo ang naglibot kanila. Tungod ingon og walay andam nga modala sa mga lawas balik ngadto sa balay sa mga Monroy, si Jesusita ug ang iyang mga anak nga babaye mikuha sa pipila ka lalaki nga nagtrabaho sa ranso ni Rafael aron sa pagtabang kanila.

Si Casimiro Gutierrez, kinsa gi-orden ni Rafael ngadto sa Melchizedek nga Pagkapari, mipahigayon og tulumanon sa lubong didto sa balay. Pagkahuman pipila ka babaye gikan sa lungsod, lakip sa uban nga namulong batok sa mga Santos, naulaw nga mipakita diha sa pultahan ug mihalad sa ilang mga pahasubo. Ang mga Monroy wala nakakaplag og kahupayan sa ilang mga pulong.²¹

Nanglimbasog si Jesusita nga masayod kon unsay sunod nga buhaton. Sa usa ka higayon, namalandong siya sa pagpalayo gikan sa San Marcos. Pipila sa iyang mga paryente midapit sa pamilya sa pagpuyo uban kanila, apan midumili siya sa ilang tanyag. “Dili ako makabuhat sa ingon,” giingnan niya ang presidente sa misyon nga si Rey L. Pratt sa usa ka sulat. “Dili maayo ang pagtan-aw sa mga tawo sa amoa sa pagkakaron, tungod kay dinhi niining gagmay nga mga lungsod walay pagtugot ni kagawasan sa relihiyon.”²²

Si Jesusita mismo gusto nga mobalhin ngadto sa Estados Unidos, tingali ngadto sa utlanan nga estado sa Texas. Apan si Presidente Pratt, kinsa nagdumala sa Mexican Mission gikan sa iyang panimalay sa Manassa, Colorado, mipasidaan kaniya batok sa pagbalhin ngadto sa usa ka dapit diin ang Simbahan wala pa kaayo maestablisar. Kon iyang makita nga gikinahanglan ang pagbalhin, dugang siyang mitambag kaniya, siya kinahanglang mangita og usa ka dapit taliwala sa mga Santos nga adunay maayo nga klima ug kahigayonan nga makapangita og panginabuhi.

Si Presidente Pratt miawhag usab kaniya nga magpabiling lig-on. “Ang imong hugot nga pagtuo,” siya misulat, “maoy usa sa labing dako nga inspirasyon sa akong kinabuhi.”²³

Karon, usa ka tuig human sa kamatayon sa iyang anak nga lalaki, si Jesusita nagpuyo gihapon sa San Marcos. Si Casimiro Gutierrez mao ang presidente sa branch. Usa siya ka sinsero nga tawo nga gustong mobuhat kon unsay labing maayo alang sa branch, apan usahay naglisod siya sa pagsunod sa ebanghelyo ug nagkulang sa talento ni Rafael sa pagpangulo og mga tawo. Maayo gani, ang ubang mga Santos diha sa branch ug sa naglibot nga dapit miseguro nga ang Simbahan magpabilin nga lig-on sa San Marcos.²⁴

Sa unang Dominggo sa Hulyo 1916, ang mga Santos mipahigayon og miting sa pagpamatuod, ug ang matag miyembro sa branch mihatag og pagsaksi sa ebanghelyo ug sa paglaom nga gihatag niini ngadto kanila. Dayon, niadtong Hulyo 17, ang anibersaryo sa pagpamatay, nagpundok sila pag-usab aron sa paghinumdom sa mga martir. Nanganta sila og himno mahitungod sa Ikaduhang Pag-anhi ni Jesukristo, ug mibasa si Casimiro og kapitulo gikan sa Bag-ong Tugon. Laing miyembro sa branch ang mitandi ni Rafael ug Vicente ngadto sa martir nga si Esteban, kinsa namatay alang sa iyang pagpamatuod ni Kristo.²⁵

Namulong usab si Guadalupe Monroy. Human giabog ang mga Zapatista gikan sa rehiyon, usa sa mga kapitan sa kaatbang nga Carrancista misaad kaniya nga siya manimalos sa tawo nga responsable sa pagpatay sa iyang bana. “Ayaw!” siya misulti kaniya. “Dili na ako gusto nga adunay laing walay swerte nga babaye ang mohilak sa iyang pag-inusara sama kanako.” Nagtuo siya nga mohatag ang Dios og kaangayan sa Iyang kaugalingong panahon.²⁶

Karon, sa anibersaryo sa pagkamatay sa iyang bana, mipamatuod siya nga ang Ginoo mihatag kaniya og kalig-on aron makalahutay sa iyang kasakit. “Ang akong kasingkasing mibati og hingpit nga kalipay ug paglaom diha sa maanindot nga mga pulong sa ebanghelyo alang niadtong namatay nga nagmatinud-anon sa paghupot sa balaod ug mga sugo niini,” miingon siya.²⁷

Sa samang paagi si Jesusita nagpabilin nga usa ka haligi sa hugot nga pagtuo alang sa iyang pamilya. “Ang among mga kasub-anan nahimong bug-at,” siya mipasalig ni Presidente Pratt, “apan lig-on ang among pagtuo, ug kami dili gayod mosalikway niini nga relihiyon.”²⁸

---

Didto sa Europe, sa samang higayon, si apostol George F. Richards mipuli kang Hyrum M. Smith isip presidente sa European Mission.²⁹ Sa wala pa si Ida Smith mibalik uban sa iyang bana ngadto sa Estados Unidos, misulat siya og usa ka mapasalamaton nga panamilit ngadto sa iyang mga igsoong babaye sa Relief Society sa Europe.

“Sa miaging duha ka tuig nakakita kita og talagsaon nga pagpukaw pag-usab sa interes sa katuyoan sa Relief Society,” misulat siya. “Anaa ang tanang rason nga maglaom nga ang buhat magpadayon nga molambo ug mas mahimo nga gahom alang sa kaayohan.”

Ubos sa iyang pagpangulo, ang Relief Society mitubo sa sobra sa duha ka libo ka kababayen-an sa tibuok Europe. Daghang lokal nga mga yunit ang milambo nga wala nahitabo sukad kaniadto, nga naghiusa sa ilang mga paningkamot uban sa Red Cross ug sa ubang mga organisasyon aron sa paghupay sa kakabos ug pag-antos sa ilang mga silingan atol sa panahon sa gubat. Sa kataposan sa iyang misyon, si Ida miorganisar og kan-oman ug siyam ka bag-o nga mga Relief Society.

Karon naglaom siya nga mapalapdan pa nila ang ilang impluwensiya. “Ang nataran diin maghago halapad,” siya misulat, “ug ako nanghinaot nga ang tanang igsoong babaye mopahimulos sa matag oportunidad aron ipaila ang ilang mga kaugalingon ug ipabati ang ilang impluwensiya ngadto sa daghang tawo kutob sa mahimo.” Nasayod nga ang gubat mihikaw sa mga branch og mga misyonaryo ug mga lider sa pagkapari, piho siyang miawhag sa mga babaye sa pagpangita og panahon aron sa pag-apod-apod og mga pampleta sa misyonaryo.

“Nabuhat kini sa pipila ka higayon nga adunay nindot nga epekto,” misulat siya. “Daghang oportunidad ang namugna alang sa pagsangyaw sa ebanghelyo niini nga paagi.”³⁰

Sa tinglarag niadtong 1916, si Presidente Richards misuporta sa mga paningkamot sa lokal nga mga babaye nga moserbisyo isip mga misyonaryo diha sa lungsod ug mga siyudad diin sila nagpuyo. Gisugo niya ang mga lider sa misyon sa pagtawag og “babaye nga mga misyonaryo,” pagpaluyo kanila sa mga komperensiya, pag-set apart kanila ug paghatag kanila og misyonaryo nga mga sertipiko. Mirekomendar usab siya nga hatagan ang mga babaye og mga responsibilidad sa branch, sama sa pag-ampo ug pagpamulong diha sa mga panagtigom alang sa sakramento, nga gihimo sa mga lalaki sa wala pa ang gubat.³¹

Sa Glasgow, Scotland, sobra sa usa ka dosena nga mga babaye, lakip ang presidente sa Relief Society sa branch, si Isabella Blake, ang gitawag alang sa lokal nga mga misyon. Si Isabella adunay dakong pagtahod kang Ida Smith. Nagsunod sa iyang ehemplo, si Isabella ug ang iyang Relief Society nakigtambayayong sa laing mga simbahan aron sa paghatag og sinina alang sa mga sundalo ug mga marinero. Kon magpadala sila og mga butang ngadto sa panggubatan, misukip sila og mga mensahe sa maduyogong pagbati ug pagmaya alang sa mga tropa. Gihupay usab nila ang daghang nagsubo nga mga babaye sa Glasgow kinsa namatyan og mga minahal panahon sa gubat, samtang nag-ampo alang sa kataposan sa makalilisang nga panag-away.³²

Si Ida kausa misulti ni Isabella, “Bisan unsay imong buhaton, pagpabilin nga espirituhanon kanunay.” Naningkamot si Isabella sa paghinumdom niining tambag samtang gibuhat niya ang iyang mga responsibilidad. Ang tanang bag-o nga mga misyonaryo adunay mga trabaho, ug pipila kanila mga asawa ug mga inahan. Si Isabella mismo adunay lima ka anak ug mabdos sa ikaunom. Kon unsay bakante nga panahon nga aduna sila—sa ilang sinemana nga tunga sa adlaw nga walay trabaho o sa mga Dominggo—gigahin nila sa pag-apod-apod og mga pampleta, pagtudlo sa ebanghelyo, pagpahigayon og mga miting sa Relief Society, o paghatag og serbisyo sama sa pagbisita sa samaran nga mga sundalo diha sa mga ospital.³³

Sama sa ubang babaye nga mga misyonaryo nga nag-una kanila, ang mga babaye sa Glasgow milampos sa pagkuha sa pagsalig sa mga tawo kinsa madudahon sa Amerikanong mga elder. Ang mga kasilinganan sa ilang siyudad nga ang mga nanimuyo mga trabahante usa ka mabungahon nga nataran alang sa mensahe sa ebanghelyo. Ug isip usa ka lokal nga kinabig mismo, si Isabella makapamatuod sa iyang kaugalingong kasinatian sa ebanghelyo. Samtang nakig-istorya siya sa mga tawo sa iyang siyudad, nakaplagan ni Isabella nga mabination sila ug matinguhaon sa pagpangita sa kamatuoran.

“Kita lamang—diyotay lang nga mga tawo dinhi niini nga kalibotan nga adunay daghang nagpuyo—ang aduna niini nga kahibalo nga gipadayag ngari kanato, bahin sa pagpadayon sa relasyon sa pamilya sa pikas nga habig,” mipamatuod siya. “Nasayod kita nga giablihan sa Ginoo ang agianan alang kanato, nga pinaagi sa pagtuman sa Iyang mga gikinahanglan, ang asawa mapahiuli ngadto sa iyang bana ug ang bana ngadto sa iyang asawa, ug sila mahiusa pag-usab diha kang Kristo Jesus.”³⁴

Ang maayong espiritu taliwala sa mga Santos sa Glasgow mitampo sa ilang kalamposan. Nakigtambayayong sa pipila ka lalaki nga nahibilin sa ilang branch, si Isabella ug iyang kaubang mga misyonaryo mipabalik sa daghan nga mga tawo nga mibiya sa Simbahan. Ang Relief Society milambo usab gikan sa pagpahigayon og duha ka miting sa usa ka bulan ngadto sa upat. Si Isabella mapasalamaton gayod alang sa ilang mga miting sa pagpamatuod. “Sa ubang mga gabii dili namo gustong taposon kini” siya mi-report.

Ang mga kalamposan sa Glasgow Branch ug sa bag-ong natawag nga mga misyonaryo niini maoy hinungdan nga nanghinaot si Isabella nga unta ang Simbahan mas maayong naestablisar sa siyudad. “Kon kami adunay gamay nga simbahan dinhi sa among kaugalingon, nga magamit alang sa piho nga katuyoan sa pagsimba sa Dios ug sa pagpahigayon og mga bunyag,” siya misulat ngadto sa punoang buhatan sa misyon, “nagtuo ako nga kini mao ang mahimong labing maayo nga branch sa British Mission.”³⁵

1. “Steamship Movements,” Gazette (Montreal, Quebec), Sept. 27, 1915, 11; Scandinavian manifest, sa “Passenger Lists, 1865–1922”; Hyrum M. Smith, Diary, Mar. 15, 1916; Hyrum M. Smith ngadto kang Joseph F. Smith ug mga Magtatambag, Okt. 15, 1915; Dis. 10, 1915, First Presidency Mission Files, CHL; “Emigration Book, 1914–24,” Okt. 22, 1915; Nob. 26, 1915; Dis. 31, 1915; Halpern, Naval History of World War I, 302–4.

2. J. Moyle Gray ngadto kang Heber J. Grant, Ago. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL; Junius F. Wells ug Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 6, 1919, 81:713; “He Did All He Could,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 3, 1931, 93:792–93; Kahne, History of the Liège District, 10; Schaepdrijver, Bastion, 35–36; Veranneman, Belgium in the Great War, 37–42.

3. J. Moyle Gray ngadto kang Heber J. Grant, Ago. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL; Junius F. Wells ug Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 6, 1919, 81:713–14; Kahne, History of the Liège District, 14–17; Hyrum M. Smith, Diary, Mar. 8, 1915; Hyrum M. Smith, sulat nga gipadala ngadto sa mga presidente sa misyon, Mar. 23, 1915, First Presidency Mission Files, CHL.

4. Junius F. Wells ug Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 6, 1919, 81:714. Hisgotanan: World War I [Unang Gubat sa Kalibotan]

5. Charles W. Penrose, sa Eighty-Sixth Annual Conference, 15–16; Joseph F. Smith ngadto kang Hyrum M. Smith, Hulyo 1, 1916, Letterpress Copybooks, 322, Joseph F. Smith Papers, CHL; Joseph F. Smith ngadto kang Edward Bunker, Peb. 27, 1902, Letterpress Copybooks, 26–27, Joseph F. Smith Papers, CHL; Joseph F. Smith ngadto kang Lillie Golsan, Hulyo 16, 1902, Letterpress Copybooks, 93, Joseph F. Smith Papers, CHL; Lund, Journal, Abr. 8, 1912.

6. Historical Department, Office Journal, Mar. 14, 1852; Brigham Young, Abr. 9, 1852, sa Journal of Discourses, 1:50–51; Woodruff, Journal, Abr. 9, 1852; Dis. 11, 1869; Clayton, Diary, Okt. 3, 1852; Brigham Young, “Adam, Our Father and God,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 26, 1853, 15:769–70; George Q. Cannon, Journal, Nob. 18, 1882; Abraham H. Cannon, Diary, Mar. 10, 1889; Francis Marion Lyman, Journal, Peb. 20, 1894, ug Hulyo 13, 1898; Joseph F. Smith, Anthon H. Lund, ug Charles W. Penrose ngadto kang Samuel O. Bennion, Peb. 20, 1912, First Presidency Letterpress Copybooks, volume 49; George F. Richards, Journal, Abr. 6, 1915.

7. Lund, Journal, Sept. 16, 1902; “What Is Mormonism?,” Missionary Review of the World, Nob. 1905, 28:854; Burton J. Hendrick, “The Mormon Revival of Polygamy,” McClure’s Magazine, Ene. 1911, 36:246.

8. Joseph F. Smith, John R. Winder, ug Anthon H. Lund, “The Origin of Man,” Improvement Era, Nob. 1909, 13:75–81; Whitney, Journal, Sept. 27 ug 30, 1909; Grant, Journal, Hunyo 18, 1925.

9. “Priesthood Quorums’ Table,” Improvement Era, Peb. 1915, 18:366; Ene. 1916, 19:274; “Theological Department,” Juvenile Instructor, Mar. 1916, 51:181; Widtsoe, Rational Theology, 46–56, 62–64; Talmage, Jesus the Christ, 18–23, 32–41; Parrish, John A. Widtsoe, 205; Talmage, Talmage Story, 181–82; Alexander, Mormonism in Transition, 295–97.

10. Charles W. Penrose, sa Eighty-Sixth Annual Conference, 15–23.

11. Talmage, Journal, Hulyo 1, 1916; Lund, Journal, Hunyo 29, 1916; Francis Marion Lyman, Journal, Hunyo 29, 1916; George F. Richards, Journal, Hunyo 29, 1916. Hisgotanan: Unang Kapangulohan

12. “The Father and the Son,” Deseret Evening News, Hulyo 1, 1916, 4; “The Father and the Son,” Improvement Era, Ago. 1916, 19:934–42.

13. Joseph F. Smith ngadto kang Hyrum M. Smith, Hulyo 1, 1916, Letterpress Copybooks, 322, Joseph F. Smith Papers, CHL; “The Father and the Son,” Deseret Evening News, Hulyo 1, 1916, 4; “The Father and the Son,” Improvement Era, Ago. 1916, 19:934–42; tan-awa usab sa “The Father and the Son,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ago. 3, 1916, 78:481–85; Ago. 10, 1916, 78:497–500.

14. Prior, “1916: Impasse,” 89–98; Sheffield, Short History of the First World War, 64–66.

15. Schwarz, Autobiography, 8–9. Niadtong 1929, ang Barmen ug ang upat ka kasikbit nga mga lungsod gihiusa aron maporma ang usa ka bag-o nga lungsod nga gitawag og Wuppertal.

16. Prior, “1916: Impasse,” 93–98; Sheffield, Short History of the First World War, 64–66.

17. Schwarz, Autobiography, 9–10.

18. “Ehre ihrem Andenken,” Der Stern, Hunyo 15, 1915, 47:192.

19. Schwarz, Autobiography, 3, 8–10; “Frei vom Irrtum,” Der Stern, Sept. 1, 1916, 48:269.

20. Tan-awa, sama pananglit sa, Anton Ernst ngadto kang Hyrum W. Valentine, Abr. 24, 1916, sa “Feldpostbriefe,” Der Stern, Hunyo 1, 1916, 48:172–73; George Sadler, Letter to the Editor, Hulyo 14, 1916, sa “A Letter from the Front,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ago. 17, 1916, 78:527–28; John Henry Moore, Letter to the Editor, sa “A Testimony from the Front,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 2, 1916, 78:702–3; ug Anderson, “Brothers across Enemy Lines,” 127–39.

21. Monroy, History of the San Marcos Branch, 33–35; Jesus M. de Monroy ngadto kang Rey L. Pratt, Ago. 27, 1915, CHL; Grover, “Execution in Mexico,” 16–18.

22. Jesus M. de Monroy ngadto kang Rey L. Pratt, Ago. 27, 1915, CHL.

23. Rey L. Pratt ngadto kang Jesus M. de Monroy, Okt. 21, 1915, kopya sa Monroy, History of the San Marcos Branch, 40–[42b]; Jesus M. de Monroy ngadto kang Rey L. Pratt, Ago. 27, 1915, CHL.

24. Tullis, Martyrs in Mexico, 88–89.

25. Monroy, History of the San Marcos Branch, 44–[44b].

26. Monroy, History of the San Marcos Branch, 38, [44b]; Tullis, Martyrs in Mexico, 77.

27. Monroy, History of the San Marcos Branch, [44b]. Gi-edit ang hinubad nga kinutlo aron mas sayon basahon; “iya” sa orihinal giusab ngadto sa “ako.”

28. Diary ni W. Ernest Young, 121; Tullis, Martyrs in Mexico, 78, 80. Hisgotanan: Mexico

29. George F. Richards, Journal, Ago. 25, 1916; Joseph F. Smith ngadto kang Hyrum M. Smith, Hulyo 1, 1916, Letterpress Copybooks, [320b], Joseph F. Smith Papers, CHL.

30. Ida B. Smith, “A Word of Farewell to the Sisters,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ago. 24, 1916, 78:540–42; Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 5–9. Hisgotanan: Relief Society

31. George F. Richards, Journal, Okt. 22 ug 27, 1916; Nob. 4 ug 29, 1916; George F. Richards ngadto kang Joseph F. Smith ug mga Magtatambag, Okt. 26, 1916, First Presidency Mission Files, CHL. Hisgotanan: Mga Panagtigom alang sa Sakramento

32. Amy Brown Lyman, “Notes from the Field,” Relief Society Magazine, Mar. 1916, 3:160; Isabella Blake, “Interesting Items from Glasgow,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 16, 1916, 78:727; “Lady Missionaries,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ene. 25, 1917, 79:60. Hisgotanan: Scotland

33. Isabella Blake, “Interesting Items from Glasgow,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 16, 1916, 78:727; mga sinulat sa pamilya Blake, Glasgow Branch, nu. 257, 258, 284, 325, 358, 375, 459, 505, sa Scotland, bahin 3, Record of Members Collection, CHL.

34. Isabella Blake, “Home,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Hulyo 1, 1915, 77:403; Isabella Blake, “Interesting Items from Glasgow,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 16, 1916, 78:727; Amy Brown Lyman, “Notes from the Field,” Relief Society Magazine, Mar. 1916, 3:160; Isabella Thomson Blake, sinulat, Twentieth Ward, Ensign Stake, sa Twentieth Ward (old), bahin 3, segment 1, Record of Members Collection, CHL.

35. Isabella Blake, “Interesting Items from Glasgow,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nob. 16, 1916, 78:727. Hisgotanan: Pagtubo sa Misyonaryo nga Buhat