2012
Ko e Tukufakaholo ʻo e Ongoongoleleí
Māʻasi 2012


Ko e Tukufakaholo ʻo e Ongoongoleleí

Naʻe toʻo e lea ko ʻení mei ha lea naʻe fakahoko ʻi ha konifelenisi fakavahelahi mo fakavahefonua ne fakamafola ki ʻAfilika ʻi he ʻaho 21 ʻo Nōvema 2010.

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

ʻOku maʻu ʻa e tukufakaholo ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí mei he palani ʻo e fakamoʻuí, ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea mo e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí. Ke tokoni ki hono kāingalotu he funga māmaní, ʻoku akoʻi kitautolu ʻe he Siasí ke tukuange ha faʻahinga tukufakaholo fakatāutaha pe fakafāmili pe ha faʻahinga founga ngāue ʻoku fepaki mo e tukufakaholo ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí.

ʻI he faiva ʻiloa ko ia ko e African Queen (Kuini ʻo ʻAfiliká), naʻe feinga ha ongo kumi hūfanga mei he fakamamahi ʻo e ʻUluaki Taʻu Lahi ʻa Māmaní ʻi ʻAfilika Hahaké ke aʻu ki he feituʻu malu ʻo e Anovai Vikatōliá. Hili haʻana hao mei ha ngaahi fakatamaki lahi, naʻe toka hona vaká Ko e Kuini ʻo ʻAfiliká, ʻi ha ano vai. Koeʻuhí naʻe ʻikai ke na lava ʻo tala e feituʻu ʻoku tafe ki ai e ʻaú pea fuʻu māʻolunga mo e vaó, naʻe kamata ke puputuʻu pea loto-foʻi e ongo kumi hūfangá. ʻI he fakaʻau ke ʻosi hona iví mo ʻena ʻamanakí, naʻá na meimei foʻi ʻo mate.

Ka ʻi he momeniti fakamamahi lahi ko iá, naʻe ʻomi ʻe he meʻa faitā ʻoku tau sio ai ki heʻena faingataʻaʻiá ha ʻata foʻou ʻo tau sio ai ki he feituʻu totonu ʻokú na ʻi aí. Koeʻuhí naʻe ʻikai ke na lava ʻo sio ki ai, ka naʻe lau mita pē hona mamaʻo mei he vai naʻá na fekumi fuoloa ke maʻu ai e tauʻatāiná ʻa ia ko e Anovai Vikatōliá.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa ʻetau fononga ʻi he matelié mo fakahaaʻi mai kiate kitautolu hotau ikuʻanga ʻi ʻitānití. Pea hangē ko e ongo kumi hūfanga ʻi he Ko e Kuini ʻo ʻAfiliká, ʻoku tau hola mei he koví mo e faingataʻá. ʻOku ʻātakaiʻi kitautolu ʻe he faingataʻá. ʻOku tau ngāue mālohi ke aʻusia ʻetau ngaahi taumuʻá. ʻOku ʻi ai e taimi ʻoku ʻikai ke tau sio ki ha fakaʻilonga ʻo ha fakalakalaka. ʻE lava ke tau ongosia mo loto-foʻi. ʻE lava pē ke ngalo ʻiate kitautolu ʻetau taumuʻá. Ka kuo pau ke ʻoua naʻa tau loto foʻi. Kapau te tau lava pē ʻo sio ʻo fakalaka atu ʻi hotau tuʻunga lolotongá pea ʻiloʻi e feituʻu totonu ʻoku tau ʻi ai ʻi he fononga ki he moʻui taʻengatá, ʻe lava ke tau ʻiloʻi ʻa e fakalakalaka lahi ʻoku tau fakahokó.

Ko e Fakafalala ki he Laumālie Māʻoniʻoní

Ko e meʻa mālié he naʻe ʻosi ʻomi ʻe hotau Fakamoʻuí ha meʻa fakahinohino mo ha tataki ʻe tokoni kiate kitautolu ʻo aʻu pē ki he taimi ʻoku ʻikai ke tau lava ai ʻo sio ʻo fakalaka atu ʻi he ngaahi faingataʻa ʻoku fakatupu loto-foʻí. ʻOku ou ʻuhingá ki he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ka kuo pau ke tau loto fiemālie ke fakaʻaongaʻi pea fakafalala ki he meʻafoaki fakalangi ko ʻení, pea kuo pau ke tau tauhi ia ʻi ha tuʻunga lelei.

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi (1807–98), naʻe hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻa tahá, kau ki he mahuʻinga ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní: “Ko e tangata kotoa kuo faifaiangé pea hū ki he siasi ʻo e ʻOtuá pea papitaiso ki he fakamolemole ʻo e angahalá, [pea maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoniʻoní] ʻoku ʻi ai ʻene totonu ki he fakahaá, ha totonu ki he Laumālie ʻo e ʻOtuá, ke tokoni kiate kinautolu ʻi heʻenau ngaahi ngāué.”1

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Utalafi [“ʻoku fakahā ʻe he Laumālié ni, ʻi he ʻaho taki taha, ki he tangata kotoa pē ʻoku tuí, ʻa e ngaahi meʻa ko ē ʻe ʻaonga ki aí.”]2 Ko e meʻafoaki ʻeni naʻe foaki ʻe he ʻOtuá ke tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau fononga faingataʻa ʻi he moʻui fakamatelié ʻi heʻetau ʻaʻeva ʻi he tuí.

Kuo pau ke tau tauhi e ngaahi fekaú, ka tau toki maʻu ʻa e tataki [fakalaumālie] mahuʻinga ko ʻení. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Utalafi: [“He ʻikai teitei nofo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi ha tāpanekale taʻe māʻoniʻoni. Kapau ʻokú ke fie maʻuʻa e ngaahi mālohi mo e ngaahi meʻafoaki kakato ʻo hoʻomou tui fakalotú, kuo pau ke mou maʻa. Kapau ʻokú ke halaia ʻi ha faʻahinga vaivai, holi taʻe-ʻaonga mo e angahalá, kuo pau ke ke fakatomalaʻi kinautolu; ko hono ʻuhingá, kuo pau ke ke siʻaki fakaʻaufuli kinautolu.”]3

Kuo fekauʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke tau ʻalu ʻi he uike kotoa pē ki he houalotu sākalamēnití ʻo maʻu e sākalamēnití (vakai, T&F 59:9–12). ʻI heʻetau fai iá, pea fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá mo fakafoʻou ʻetau fuakava ke tauhi ki he ʻEikí pea manatu maʻu ai pē kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻoku tau maʻu leva ʻa e talaʻofa mahuʻinga “ke ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié” (T&F 20:77). Ko e founga ʻeni te tau lava ai ke sio ʻo fakalaka atu ʻi he ngaahi faingataʻá mo e loto-foʻi ʻo e moʻui ní ke tataki kitautolu ki hotau ʻapi fakalangí.

Naʻe fakahā ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “Kuo ‘ākilotoa kitautolu ‘e he angaʻulí, ponokalafí, fekainakí, faitoʻo konatapú mo ha mahaki kehekehe lahi ‘okú ne kāsia ‘a e sosaieti ‘o onopōní. ʻOku ‘atautolu leva ‘a e tukupā, pea mo e fatongia ke ʻoua naʻa ngata pē ‘i hono maluʻi ke ʻtaʻe [‘i ai hatau] mele [‘i māmani]’ (Sēmisi 1:27) ka ke toe tataki lelei foki ‘etau fānaú mo kinautolu ‘oku tau fatongiaʻakí ke nau hao atu ‘i he tahi hou ‘o e angahalá ‘okú ne ‘ākilotoa kitautolú, ke tau lava ‘o foki ‘i ha ‘aho ‘o nofo mo ‘etau Tamai Hēvaní.”4

ʻOku tau fie maʻu moʻoni e tataki ʻa e Laumālié, pea kuo pau ke tau faivelenga ke fakahoko e ngaahi meʻa ko ia ʻoku fie maʻu ke maʻu ai e takaua ʻo e Laumālie ko iá. Kuo pau ke tauhi pau e ngaahi fekaú, lotú, ako e folofolá, pea fakatomala fakauike ʻi heʻetau maʻu e sākalamēnití.

Ko ha Founga Makehe ʻo e Moʻuí

ʻOku ʻi ai ha founga ke tokoniʻi ai kitautolu ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke tau tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku tau ui ko ha tukufakaholo ʻo e ongoongoleleí. Ko e founga makehe ia ʻo e moʻuí, ko ha ngaahi tuʻunga ʻulungāanga, ngaahi ʻamanaki mo ha ngaahi tōʻonga ʻoku faitatau ai e mēmipa kotoa pē. ʻOku maʻu e tukufakaholo ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí mei he palani ʻo e fakamoʻuí, ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea mo e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita moʻuí. ʻOkú ne fakahinohinoʻi kitautolu ʻi he founga ke ʻohake ai hotau fāmilí pea mo ʻetau moʻui fakafoʻituituí. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ia ʻoku ʻi he fanongonongo ki he fāmilí ko ha fakamatalaʻi fakaʻofoʻofa ia ʻo e tukufakaholo ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí.5

Ke tokoni ki hono kāingalotu he funga māmaní, ʻoku akoʻi kitautolu ʻe he Siasí ke tukuange ha faʻahinga tukufakaholo fakatāutaha pe fakafāmili pe ha faʻahinga founga ngāue ʻoku fepaki mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mo e tuʻunga moʻui ko ʻeni ʻo e ongoongoleleí. ʻI he meʻá ni ʻoku tau talangofua ai ki he fakatokanga naʻe fai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá, naʻá ne pehē ʻoku ʻikai totonu ke tau tuku ha taha ke ne “taki fakahē ʻa [kitautolu] ʻi he fiepoto … ʻoku tāu mo e talatupuʻa ʻa e tangatá, ʻo ngali mo e ngaahi ʻulungāanga fakamāma, ka ʻoku ʻikai tāu mo Kalaisi” (Kolose 2:8).

ʻOku tau fiefia ʻi hotau toʻu tupú ko e faingofua mo vave ange ʻenau tukuange e ngaahi tukufakaholo mo e anga fakafonua halá, pea ʻoku mau kole atu ai ki hotau kāingalotu matuʻotuʻa angé ke liʻaki e ngaahi tukufakaholo mo e anga fakafonua pe tōʻonga fakamatakali ʻokú ne taki kinautolu mei he hala ʻo e fakalakalaká mo e tupulakí. ʻOku mau kole ke mou mahiki hake ki he tuʻunga māʻolunga ange ʻo e tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí, ki ha ngaahi tōʻonga mo e founga ʻoku fakatefito ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí.

ʻOku lahi ha ngaahi tukufakaholo faka-ʻAfilika ʻoku fenāpasi mo e ongoongoleleí pea ʻoku nau tokoniʻi hotau kāingalotú ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Ko e anga fakafonua faka-ʻAfilika ko ia ʻo e ngaahi fehokotaki fakafāmili mālohí ʻoku lelei ange ia ʻi he ngaahi fonua lahi ʻo e Hihifó, ʻa ia ʻoku holo ai hono fakamahuʻingaʻi ʻo e fāmilí. ʻOku mau ʻamanaki ko e ngaahi sīpinga ko ia ʻo e ʻofá mo e moʻui mateaki ʻoku maʻu ʻe he kāingalotu ʻo e ngaahi fāmili ʻi ʻAfiliká ʻe tokoni kiate kitautolu ke akoʻi e ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga ko ʻení ʻi he tukufakaholo ʻo e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé. Ko ha mālohinga ʻe taha ʻo ʻAfiliká ʻa e teunga tāú. ʻOku mau kole atu ki he toʻu tupu he feituʻu kotoa pē ke mou teunga taau ʻo hangē ko e tokolahi ʻo e kakai kei talavou ʻoku mau sio ai ʻi ʻAfiliká.

Ka ʻi hono fakafehoanakí, ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻulungāanga fakafonua ʻe niʻihi ʻi he ngaahi konga ʻo ʻAfilika ʻoku ʻikai ke lelei ʻi hono fakatatau mai ki he tuʻunga moʻui mo e ngaahi ʻulungāanga mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni ʻoku fekauʻaki ia mo e vā fetuʻutaki fakafāmilí—ʻa e ouau ʻoku fakahoko ʻi he fāʻelé, ʻi he malí, pea ʻi he maté. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻi ai ha ngaahi husepāniti ʻAfilika ʻe niʻihi ʻoku nau maʻu hala ko e husepānití ia ke mālōlō pē kae fai ʻe he uaifí ʻa e lahi taha ʻo e ngāue ʻi ʻapí pe ko e uaifí mo e fānaú ko e kau sevāniti pē ia ʻa e husepānití. ʻOku ʻikai ke hōifua ki heni ʻa e ʻEikí he ʻoku fepaki ia mo e faʻahinga feohi fakafāmili ʻe tolonga ki ʻitānití pea te ne taʻofi ʻa e faʻahinga tupulaki kuo pau ke fai ʻi he māmaní kapau ʻoku tau fie taau mo e ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití. Ako e folofolá pea te ke ʻilo ai naʻe lotu mo ngāue fakataha ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, ko ʻetau ʻuluaki ongomātuʻá, pea ko ha sīpinga ia maʻatautolu kotoa (vakai, Mōsese 5:1, 4, 10–12, 16, 27). ʻOku totonu ke hoko ʻeni ko e sīpinga ki heʻetau moʻui fakafāmilí—ʻo fefakaʻapaʻapaʻaki mo ngāue fakataha ʻi he feʻofaʻaki.

Ko e taha ʻo e tala fakafonua ʻoku ʻikai ke leleí ko hono fakahoko ʻo e lobola, pe totongi ʻo e fefine malí, ʻa ia ʻokú ne fakafeʻātungiaʻi e feinga ʻa e kau talavoú mo e finemuí ke tauhi e ngaahi fekau ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. ʻI he taimi kuo pau ke fakatau ai ʻe ha talavou toki ʻosi ngāue faifekau ʻa hono malí mei he tamai ʻa e fefiné ʻaki ha fuʻu totongi lahi, ʻe laulau taʻu hono tānakí, ʻoku ʻikai leva ke lava ia ʻo mali pe ʻe toki mali pē kuo ne matuʻotuʻa. ʻOku fepaki ʻeni mo e palani ʻo e ongoongoleleí ki he moʻui maʻa fakasekisuale kimuʻa he malí, ʻi he nofomalí, mo hono ʻohake ʻo ha fānaú. ʻOku totonu ke akoʻi ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mātuʻá ke taʻofi e founga ko ʻení, pea ʻoku totonu ke muimui e kakai kei talavoú ʻi he sīpinga ʻa e ʻEikí ke mali ʻi he temipale māʻoniʻoní kae ʻikai tatali ke toki fai hano totongi ʻo e fefine malí.

ʻOku ʻi ai mo ha ngaahi ʻulungāanga fakafonua pe ngaahi tukufakaholo ʻo e malí mo e putú ʻe lava ke fepaki mo e tuʻunga moʻui ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ou kole atu ke ʻoua naʻa fai ha palani ke fai ha mali mo ha putu ʻe tupu ai haʻo moʻua ʻo fuʻu tōtuʻa. Fakaʻehiʻehi mei he folau ki ha ngaahi feituʻu mamaʻó mo e ngaahi kātoanga ʻe fuʻu fakamolé. ʻE hanga ʻe he moʻua ʻoku fuʻu lahí ʻo fakavaivaiʻi pe taʻofi ai hoʻo malava ke totongi vahehongofulú, ʻalu ki he temipalé, pea mo hono ʻave hoʻo fānaú ke ngāue fakafaifekaú. Fokotuʻu ha palani te ne fakamālohia—kae ʻikai fakavaivaiʻi—hoʻo mālohi ʻi he Siasí ʻi he kahaʻú.

Ko e Mahuʻinga ʻo e Malí

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani faiangahala. ʻI heʻeku lea ʻaki ʻení, ʻoku ou tomuʻa fakakaukau ki he loto fakapoó, ʻa ia ʻoku faʻa hoko ʻi he ngaahi fekeʻikeʻi fakamatakali mo fakafonua ʻi ʻAfilika mo e ngaahi feituʻu kehe. Naʻe toe fekau mai ʻe he ʻOtuá ke ʻoua naʻa tau toʻo e koloa ʻa e kakaí ʻaki hono kaihaʻasi pe ʻi ha founga kākā. Ko ha angahala fakalilifu ʻe taha ko hono maumauʻi e fono ke “ʻOua naʻá ke tono” (ʻEkesōtosi 20:14) pea mo e ngaahi fono kotoa pē kuo fakahā ʻe he ʻOtuá ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi mālohi maʻongoʻonga ʻo e fakatupú—naʻe ʻomi koeʻuhí ko ʻEne ngaahi taumuʻá—ʻoku totonu ke toki fakaʻaongaʻi pē ia ʻi he haʻi ʻo e malí. Ko e faiangahala ke fakahoko ha faʻahinga feohi fakasekisuale ʻi tuʻa he nofomalí.

ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga kuo hoko pē ʻa e malí ia ko ha meʻa pē ke fili ki ai, kae ʻikai ko ha meʻa ʻoku fie maʻu ke fakahoko. Hangē ko ʻení, ko e peseti ʻe 40 ʻo e fānau kotoa ʻoku fāʻeleʻi ʻi he ʻIunaiteti Siteití ko e fāʻeleʻi tuʻutāmaki kinautolu. ʻOku tokolahi ha kakai ʻoku nau nonofo fakamali pē. Ko e fānau ʻoku fāʻeleʻi mei he faʻahinga feohi ko iá ʻoku ʻikai ke nau ongoʻi malu ʻo tatau mo e mātuʻa kuó na fefuakavaʻaki ʻi he mali naʻe tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ki heʻetau ʻuluaki ongomātuʻa he Ngoue ko ʻĪtení.6

ʻOku mahuʻinga ʻa e malí, ka ʻi ʻAfilika pea ʻi ha ngaahi puleʻanga kehe, kuo pau ke tau fehuʻi, pe ko e faʻahinga mali fēfē? ʻOku ʻi ai e ngaahi mali totonu ʻoku fakamafaiʻi ia ʻe he laó, ka ʻoku ʻi ai mo e ngaahi mali kehekehe fakafonua pe fakamatakali ʻoku lava ke fakahoko mo veteʻi taʻe toe fai ha faʻahinga ouau ki ai. Ko e tuʻunga moʻui ʻa e ʻEikí—ʻoku fakahoko ia fakatatau ki he ngaahi fie maʻu ʻoku tau fai ʻi hono silaʻi ha mali ʻi he temipalé—ko ha mali ʻoku tuʻuloa ʻo ka pehē ʻa e ngaahi lao ʻa e tangatá.

ʻOku ou toe fakapapauʻi atu e naʻinaʻi kuo ʻoatu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ki he husepānití mo e uaifí ke ʻoua naʻá na nofo mavahevahe ʻo fuʻu fuoloa, hangē ko ha ngāue ʻi ha fonua muli pe feituʻu ʻoku mamaʻó. ʻOku faʻa lahi e hoko ha angahala mamafa ʻi he faʻahinga nofo mavahevahe ko ʻení. ʻOku faʻa hoko hano maumauʻi ʻo e ngaahi fuakava taʻengatá ʻi he nofo mavahevahé, pea tupu ai e loto-mamahi mo mole e ngaahi tāpuakí. Naʻe folofola mai ʻa e ʻEikí ʻi ha fakahā fakaeonopōni, “Ke ke ʻofa ʻi ho uaifí ʻaki ho lotó kotoa, pea pikitai kiate ia kae ʻikai ki ha toe taha kehe” (T&F 42:22). ʻI heʻetau muimui ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí pea mo e enginaki Hono kau takí kau ki he nofomalí, te tau lava ai ke ui kiate Ia ke tāpuekina kitautolu ʻi he ngaahi meʻa kehe kotoa pē.

Ko e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Vahehongofulú

Ko e vahehongofulú ko ha fekau ia ʻoku ʻi ai hono talaʻofa. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi lea ʻa Malakaí, ʻa ia ʻokú ne talaʻofa kiate kinautolu ʻoku ʻomi ʻenau vahehongofulú ki he tukuʻanga koloá pea ʻe hanga leva ʻe he ʻEikí ʻo “fakaava … ʻa e ngaahi matapā ʻo e langí, peá u lilingi hifo [kiate kinautolu] ha tāpuaki, ʻe ʻikai ha potu ʻe faʻa hao ia ki ai.” ʻOku fakatuʻasino mo fakalaumālie e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa maí. ʻOku talaʻofa e ʻEikí ki he kau totongi vahehongofulú te Ne “valokiʻi ʻa e fai fakaʻauhá” pea ʻe “ui ʻa kimoutolu ʻe he ngaahi puleʻanga kotoa pē ko e monūʻia: he te mou hoko ko e fonua fakaʻofoʻofa” (Malakai 3:10–12; vakai foki, 3 Nīfai 24:10–12).

ʻOku ou tui ʻoku kaungatonu e ngaahi talaʻofa ko ʻení ki he ngaahi puleʻanga ʻoku tau nofo aí. ʻI he taimi ʻoku ʻikai totongi ai ʻe he kakai ʻa e ʻOtuá ʻenau vahehongofulú mo e ngaahi foakí, ʻe fakamalaʻiaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e “puleʻangá kotoa” (Malakai 3:9). Pea ʻoku pehē pē ʻeku tui ko e taimi ʻe tokolahi ai ha kau tangataʻi fonua ʻi ha puleʻanga te nau faitotonu ʻi hono totongi e vahehongofulú, ʻoku nau ʻohifo ai e ngaahi tāpuaki ʻo e langí ki honau puleʻangá kotoa. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e “meʻa siʻi fakatupú ʻokú ne fakatupu ʻa e takaongá kotoa” (Kalētia 5:9; vakai foki, Mātiu 13:33) pea ʻoku “hiki hake ʻe he māʻoniʻoní ʻa e puleʻangá” (Lea Fakatātā 14:34). ʻE lava ke ʻohifo e tāpuaki ko ʻeni ʻoku fuʻu fie maʻú ʻi hono totongi totonu e vahehongofulú.

ʻOku ʻomai foki ki he tokotaha fakafoʻituitui ʻoku totongi vahehongofulú ha tāpuaki fakalaumālie mo fakatuʻasino makehe. Lolotonga e Tau Lahi Hono II ʻa Māmani naʻe tauhi ʻe heʻeku faʻē uitoú ʻene fānau kei iiki ʻe toko tolú mei heʻene kiʻi vāhenga siʻisiʻi fakafaiakó. ʻI he taimi ne u fakatokangaʻi ai ʻoku ʻikai ke mau maʻu e ngaahi meʻa iiki naʻe fie maʻú koeʻuhí ko e ʻikai ke feʻunga ʻemau paʻangá, naʻá ku ʻeke ange ki heʻeku faʻeé pe ko e hā e ʻuhinga ʻokú ne totongi ai ha konga lahi hono vāhengá ki he vahehongofulú. He ʻikai pē ke toe ngalo ʻiate au ʻene talí: “Tāleni, mahalo pē ʻe ʻi ai e kakai te nau lava ʻo moʻui taʻe totongi vahehongofulu, ka he ʻikai ke tau tuku ia koeʻuhí pē ko ʻetau masivá. Kuo fili ʻe he ʻEikí ke ʻave hoʻo tamaí pea tuku pē au ke u ʻohake kimoutolu fānaú. He ʻikai ke u lava ke fai ia taʻe maʻu ha ngaahi tāpuaki mei he ʻEikí, pea ʻoku ou maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá ʻi hono totongi totonu e vahehongofulú. ʻI he taimi ʻoku ou totongi ai ʻeku vahehongofulú, ʻoku ou maʻu e talaʻofa ʻa e ʻEikí te Ne tāpuekina kitautolu, pea kuo pau ke tau maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá kapau ʻoku tau loto ke tau moʻui.”

ʻI heʻeku hoko ko ha tokotaha kuó u maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá he kotoa ʻeku moʻuí, ʻoku ou fakamoʻoni ai ki he lelei ʻa hotau ʻOtuá mo ʻEne tāpuaki lahi ki Heʻene fānau ʻoku totongi vahehongofulú.

Ko Hono Langa Hake ʻo e Siasí

ʻI heʻetau feinga ke fokotuʻu e Siasí ʻi ʻAfiliká mo e ngaahi puleʻanga kehé, kuo pau ke tau maʻu ha toʻu tangata faivelenga ʻe tolu mo e fā ʻo ha ngaahi fāmili Siasi ʻi hotau kau takimuʻá mo e kāingalotú. ʻOku hanga ʻe he hiki ʻa e Kāingalotu faivelengá ki ha fonua kehé ʻo fakavaivaiʻi ʻa e Siasí ʻi honau fonua tupuʻangá. Neongo ʻoku ʻikai ke taʻofi ʻe he Siasí hono kāingalotú mei he fehikitaki holó ke toe lelei ange ai ʻenau tuʻunga moʻuí, ka ko e taʻu lahi ʻeni ʻa e ʻikai ke hanga ʻe he Siasí ʻo poupouʻi ha faʻahinga fehikitaki pehē.

ʻI he taimi kimuʻa atú, naʻe poupouʻi ʻa e Kāingalotú ke fakataha ki Saione ʻi ʻAmelika ke fokotuʻu e Siasí pea langa ha ngaahi temipale ai. Ka ʻi he taimi ní ʻoku mālohi e ngaahi senitā fakasiteiki ʻo e Siasí, pea ʻoku mau faleʻi e kāingalotú ke nau nofo ʻo langa hake ʻa e Siasí ʻi honau fonua tupuʻangá. ʻOku mau poupouʻi e meʻá ni ʻaki hono langa e ngaahi temipalé he feituʻu kotoa ʻi māmani.

ʻOku ʻikai ke faingofua e muimui ki he founga ʻa e ʻEikí. Naʻe toutou fakatokanga mai e ʻEikí kiate kitautolu, ʻo fakafou hangatonu mai Heʻene kau tamaioʻeikí, ʻe fehiʻanekinaʻi kitautolu ʻe he māmaní ʻi hono fai e ngaahi meʻa ʻi he founga ʻoku kehe—ʻa ia ko e founga ʻa e ʻEikí (vakai, Sione 15:19).

Ko e ongoongo ʻoku leleí ʻa e taimi ko ia ʻoku tau fai ai e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he founga ʻa e ʻEikí, ʻoku fakapapauʻi mai ʻEne ngaahi tāpuakí ke tokoniʻi kitautolu. Naʻá Ne folofola ʻo pehē, “Te u muʻomuʻa ʻi homou ʻaó. Te u ʻi homou nima toʻomataʻú pea ʻi homou toʻohemá, pea ʻe ʻi homou lotó ʻa hoku Laumālié, pea ʻe takatakai ʻa kimoutolu ʻe heʻeku kau ʻāngeló, ke poupouʻi hake ʻa kimoutolu” (T&F 84:88).

Feʻofaʻakí

ʻOku hounga kiate kitautolu ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. ʻOkú ne talamai ko hai kitautolu. ʻI he taimi ʻoku mahino ai kiate kitautolu hotau vā fetuʻutaki mo e ʻOtuá, ʻoku mahino leva kiate kitautolu hotau vā fetuʻutaki mo e niʻihi kehé. ʻOku kau heni hotau vā fetuʻutaki mo hotau malí mo ʻetau fānaú—ko ha vā fetuʻutaki taʻengata ʻo kapau te tau tauhi e ngaahi fekaú mo fakahoko pea tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé.

Ko e kakai tangata mo e houʻeiki fafine kotoa pē ʻi he māmaní ko e fānau ia ʻa e ʻOtuá, ko e ngaahi tokoua mo e tuofāfine fakalaumālie, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau lanú pe tangataʻi fonuá. ʻOku ʻikai ke fai ha ofo ʻi hono fekauʻi kitautolu ʻe he ʻAlo Tofu Pē Taha ʻo e ʻOtuá ne Fakatupú ke tau feʻofaʻakí. Ko ha toki māmani makehe ia kapau ʻe maʻu e ʻofa fakaetokouá mo e tokoni taʻe siokitá ʻe he matakali, puleʻanga, faʻahinga mo e lanu kotoa pē. He ʻikai hanga ʻe he faʻahinga ʻofa ko iá ʻo toʻo e faikehekehe ʻo e fakakaukaú mo e tōʻongá, ka te ne tataki kitautolu takitaha ke tukutaha ʻetau tokangá ki he fengāueʻaki fakataha mo hotau ngaahi kaungāʻapí kae ʻikai fai ia ʻi he taufehiʻa pe fakafepaki kiate kinautolu.

ʻOku ou fakapapauʻi atu e foʻi moʻoni maʻongoʻonga ʻoku ʻofa ʻetau Tamai Hēvaní ʻi Heʻene fānaú hono kotoa. Ko ha fakakaukau matuʻaki mālohi ʻeni ke lava ʻo mahino ki he fānaú ʻa e ʻofa mo e feilaulau ʻa ʻenau mātuʻa fakaemāmaní. Ko e ʻofá ʻa e ivi mālohi taha ʻi he māmaní. ʻOku ou lotua ke foaki ʻe he mātuʻa kotoa pē ʻa e faʻahinga sīpinga ʻo e ʻofa te ne fakaʻaiʻai ai e toʻu tangata kei tupu haké ke mahino e ʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kinautolú pea mo e holi lahi ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke fai ʻe Heʻene fānau kotoa ʻi he māmaní ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki mahuʻinga taha ʻo ʻitānití.

ʻOku tau maʻu ʻEne ongoongoleleí, pea ʻoku fie maʻu ke tau tauhi e ngaahi fekaú ke fiefia Heʻene ngaahi tāpuaki mahuʻinga tahá. ʻOku ou fakamoʻoni ki he ngaahi meʻá ni mo kolea e ngaahi tāpuaki ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke ʻiate kimoutolu hono kotoa.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi (2004), 56.

  2. Ngaahi Akonakí: Uilifooti Utalafi, 57.

  3. Ngaahi Akonakí: Uilifooti Utalafi, 61.

  4. Thomas S. Monson, “Ngaahi ‘Api Fakalangi, Ngaahi Fāmili Taʻengata,” Liahona, Sune 2006, 67–68; Ensign, June 2006, 99–100.

  5. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōv. 2010, 129.

  6. Vakai, Liahona, Nōv. 2010, 129.

Tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Richard M. Romney

Toʻohemá: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Matthew Reier; toʻomataʻú: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Richard M. Romney

Toʻohemá: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Juan Pablo Aragon Armas; toʻomataʻú: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Christina Smith

Toʻohemá: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Robert Milne; toʻomataʻú: tā fakatātaaʻi ʻo e ʻatá ʻe Howard Collett

Paaki