Te hiero nō Laie (Vaihī) : E tenetere putuputura’a
Ha’amo’ahia a 100 matahiti i teienei, maoti te hiero nō Laie (Vaihī) i ti’a ai i te feiā mo’a ’ia putuputu nō te fāri’i i te mau ha’amaita’ira’a o te hiero ’a ha’amata ai te ’evanelia i te parare nā te ao nei.
Hōho’a pāpa’i a nā feiā pāpa’i fare ra ’o Hyrum Pope ’e Harold W. Burton.
Hō’ē o te mau misiōni rahi a Te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i roto i te mau mahana hope’a nei, ’o te fa’afāna’ora’a ïa i te mau ha’amaita’ira’a hiero i te mau ta’ata nā te ao nei, te ta’ata ora ’e tei pohe. ’Ua ha’api’i te peropheta Iosepha Semita ē « te tumu nō te ha’aputuputura’a i te nūna’a… a te Atua i te mau tau ato’a o te ao nei… ’o te patura’a ïa nō te Fatu te hō’ē fare e nehenehe ai iāna ’ia heheu i tōna ra nūna’a te mau ’ōro’a nō tōna fare. »1
I te ’ōmuara’a nō te 20 tenetere, e maha ana’e hiero tei matara i ni’a i te fenua nei, tei Utaha rātou pā’āto’a. Nō reira, ’ua riro te putuputura’a i Utaha ’ei rāve’a mātāmua nō te ha’amatara mai te mau ha’amaita’ira’a hiero. I te matahiti 1919, ’ua taui te reira. I te 27 nō Novema 1919, ’ua ha’amo’a te peresideni Heber J. Grant (1856–1945) i te hiero nō Laie (Vaihī). ’Ua riro te reira ’ei taime rahi nō te Fa’aho’i-fa’ahou-ra’a inaha te matara ra te mau ha’amaita’ira’a hiero i te mau nūna’a e rave rahi.
E nehenehe e parau ē, ’o te hiero nō Laie (Vaihī) te hiero mātāmua nā te ara. ’Oi’oi roa te reira i te tāvini i te mau melo nō Vaihī, nō Aotearoa, nō Hamoa, nō Tona, nō Tahiti ’e nō Tāpōnē ’e nō Auterāria. ’A tupu noa ai te ’Ēkālesia i te rahi nā Pātifita ’e nā Asia, ’ua rahi noa ato’a te rahira’a fenua tei ha’amaita’ihia e teie hiero.
I teie matahiti, ’o te 100ra’a ïa o te matahiti nō taua taime rahi ra i roto i te ha’aputuputura’a ia ’Īsera’ela i nā pae e piti o te pāruru.
Te ha’aputuputura’a i Hamoa
E 2 500 maile (4 023 km) te ātea i roto ia Hamoa ’e ia Vaihī. I te matahiti 1919, ’ua parau ’o John Q. Adams, te peresideni misiōni : « I te otira’a te hiero nō Laie, e au ē, ’ua ro’ohia tō mātou nūna’a i te hina’aro rahi ’ia ha’aputu ’e ’ia fa’anava’i i te mau tao’a nō teie nei ao nō te haere i te hiero. » ’Ei hi’ora’a, ’o Aulelio Anae, ’ua tāvini ’oia ’ei misiōnare ma te ’aufau ’ore nō te roara’a e 20 matahiti. Nō tōna fa’atusiara’a e rave rahi matahiti, ’aita tāna moni i nava’i nō te tere atu i Vaihī. Nō reira, ’ua ho’o te taea’e Anae i te mau mea ato’a nāna ra ’e ’ua manuia ’oia i te ha’aputuputu e $600 ’aore rā e $700 tārā marite.2 ’Ua fa’atusia te taea’e Anae ’e te tahi atu mau ta’ata Hamoa i te mau mea ato’a tā rātou e nehenehe nō te fa’anu’u i Laie i te roara’a o te mau matahiti 1920.
Nō te hō’ē ’utuāfare, ’o Leota mā, ’ua tāpae ïa rātou i Vaihī i te mahana mātāmua nō te matahiti 1923. Tē ha’amana’o ra ’o Vailine Leota ra, hitu matahiti ē : « Te taime mātāmua mātou [i te ’itera’a] i te hiero… o te ’itera’a nehenehe roa a’e ïa ».3 E piti noa hepetoma i muri mai, ’ua fāri’i nā metua o Vailine, ’o Aivao ’e ’o Matala, i tō rāua ’ōro’a hiero ’e ’ua tā’atihia ’ei ta’ata fa’aipoipo, ’e ’ua tā’atihia tā rāua mau tamari’i i ni’a ia rāua. ’Ua tāvini ha’apa’o maita’i ’o Leota mā i roto i te fare o te Fatu nō te roara’a e 50 matahiti ’e ’ua tanuhia rātou « i pīha’i iho i te hiero tā rāua i here na ».4 I teie mahana, tē ora nei hānere ’e hānere hua’ai ha’apa’o maita’i nō rāua ’ati a’e ia Vaihī.
E ’ohipa e’ita e haere ’ia rave
Ta’a ’ē noa atu te mau melo nā Pātifita tei fa’aru’e roa i tō rātou fenua nō te fa’anu’u i Vaihī, e rave rahi pāroita ’e ’āma’a nā te mau nūna’a ato’a tei fa’anaho i te mau tere, tei parauhia te mau tere hiero. Maoti teie huru ha’aputuputura’a pae vārua i noa’a ai i te mau melo o te ’Ēkālesia te hō’ē rāve’a nō te tere ’e nō te fāri’i i te mau ’ōro’a o te hiero ’ei reira e ho’i atu ai i te fare nō te patu i te ’Ēkālesia i roto i tō rātou iho nūna’a.
I te ha’amo’ara’a, ’ua pure te peresideni Grant i te Fatu ’ia ’īriti ’oia i te ’ē’a nō te feiā mo’a i Aotearoa ’e i te mau motu ato’a nā Pātifita nei, ’e nō te ha’aputu i te mau tuatāpapara’a tupuna nō te haere mai i te hiero nō te riro ’ei feiā fa’aora nō tō rātou mau tupuna.
’Ua ha’amata te mau tere hiero nā ni’a i te hō’ē pupu feiā mo’a Maori i Aotearoa, e ono noa ’āva’e i muri mai i te ha’amo’ara’a. Noa atu ā e 5 000 maile (8 045 km) te ātea ia Vaihī, ’ua ’oa’oa teie nei feiā mo’a i te parau ’āpī nō te ha’amo’ara’a.
’Ua hina’aro roa ’o Waimate ’e Heeni Anaru e ’āmui i teie pupu mātāmua e tere i te hiero. Terā rā, e au ē e ’ohipa e’ita e haere ’ia rave nō te veve o te ’utuāfare ’e te moni tītauhia nō te tere, 1 200 paunu niuterani—e tino moni huru rahi. Tītauhia te semeio.
E rave rahi matahiti tō te ’utuāfare Anaru pe’era’a i te parau a’o a te peropheta ’e tō rātou ha’aputura’a i tā rātou tuatāpapara’a tupuna. ’E ’ua ’āpapa-noa-hia te reira ’a tīa’i noa ai ’o Anaru mā ’ia tupu te hō’ē semeio. ’Ua ’ite tā rāua tamaiti ’o Wiwini i te fa’aro’o o tōna nā metua : « ’Aita roa atu Māmā i fa’aru’e i te mana’o ē, ’ia tae i te hō’ē mahana, e tūturi ’oia ’e Pāpā i te hō’ē fata hiero. »
Tupu mai nei te hō’ē semeio. ’Ua roa’a ia Waimate te hō’ē fa’aaura’a ’e te fa’aterera’a hau nō Aotearoa nō te hō’ē ’ōpuara’a fa’ahotu fenua. Maoti te ’āpī nō te teie ’ōpuara’a i nava’i ai te moni i ’aufau-a’ena-hia iāna nō te ’aufau i te tere i Vaihī. ’Ua fa’a’oroma’i ’o Waimate ’e Heeni i tō rātou mata’u i te tere moana nō te fano atu i Vaihī ’e te hō’ē pupu e 14 feiā mo’a i te ’āva’e nō Mē 1920. ’Ua fāri’i rātou i tō rātou ’ōro’a hiero ’e ’ua tā’atihia rātou. ’Ua tupu te ’ohipa e’ita e haere ’ia rave.
Te ’ā’amu nō Anaru mā ’o te hō’ē noa ïa ’ā’amu i roto i te tauasinira’a ’ā’amu nō ni’a i te feiā mo’a tei tere atu i te hiero nō Laie (Vaihī) nō te fāri’i i te mau ’ōro’a ’e nō te tītau i te mau parau fafau e hōro’a te Fatu i roto i tōna fare. ’Ua tītau te reira i te fa’atusiara’a rahi, ’ua fa’atupu rā te reira i te feiā mo’a pūai tei ho’i atu i tō rātou fenua ’āi’a, ineine nō te fa’atere i te ’Ēkālesia.5
Patu ia Laie
Maoti te mau tauto’ora’a a te ’Ēkālesia nō te patu ia Laie ’āpī i tāmau ai te mau ha’amaita’ira’a i ni’a i te feiā mo’a ’ati a’e ia Pātifita. I te mau matahiti 1950 ’e 1960, ’ua pi’ihia te mau misiōnare nō Vaihī, Hamoa, Aotearoa, Tahiti, Raroto’a, Fiti ’e Amerika Apato’erau ’ia ’āfa’i mai i tō rātou peu tumu ’e tō rātou ’aravihi nō te patura’a nō te tauturu i te patu i te fare ha’api’ira’a a te ’Ēkālesia nō Vaihī (i teienei Brigham Young University–Hawaii), te Pū ta’ere nō Polynesia (PCC) ’e te hō’ē pū fāri’ira’a rātere ’āpī nō te hiero. E maha ’ahuru ma hitu misiōnare nō Tona ’e Hamoa tei fāri’i i tō rātou mau ’ōro’a o te hiero i te 3 nō Mē 1960—e hi’ora’a nō te mau ha’amaita’ira’a pae vārua tei ’āpe’e i te ’ohipa pae tino (hi’o Building Missionaries in Hawaii, 1960–1963, Vaira’a buka ’ā’amu a te ’Ēkālesia, Salt Lake City, 100).
Tē vai ra te hō’ē misiōnare, ’o Matte Te’o, tei pāpa’a maita’i i te auahi hou ’a fa’aru’e ai ia Hamoa, ’ua haere mai noa rā ’oia i Vaihī. ’Ua mana’o te mau taote ē, ’o tē tāpūhia tōna rima ’atau tei pāpa’a roa. ’Ua pure tōna mau hoa misiōnare e rave rahi nōna. ’E i roto i te hiero, ’ua ti’aoro te taea’e Te’o i te Fatu : « E tāpe’a ’oe i teie nei rima ». « E fa’aora i teie nei rima ’ia ti’a iā’u ’ia tauturu i te hō’ē a’e vāhi iti. » Ha’amata a’era ’oia i te ora i reira iho. I teie nei mahana, ’aita hō’ē rifa i ni’a i tōna rima. Tē tāvini nei ’oia ’ei ta’ata tā’ati i roto i te hiero nō Laie (Vaihī) ’e tē nā ’ō ra ’oia : « Teie hiero… e mana rahi tōna i roto i teie mau pupu ta’ata, ’eiaha i’ō nei noa, nā Pātifita ato’a nei rā » (i roto Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 328–330).
Te putuputura’a pae vārua i Asia
I muri a’e i te Tama’i rahi piti o te ao ’e te ha’amau-fa’ahou-ra’a-hia te ’Ēkālesia i Tāpōnē, ’ua fa’anaho te feiā mo’a i reira i te tere hiero mātāmua nō Asia. I te matahiti 1965 ’ua rere atu te hō’ē manureva tei ’ī i te feiā mo’a, e 165 feiā mo’a itoito mai Tokyo i Vaihī nō te fāri’i i te mau ’ōro’a nō te hiero. ’Ua fa’atupu teie tere i te pūai fa’ahiahia i roto i te ’Ēkālesia i Tāpōnē. Iva ’ahuru ma pae i ni’a i te hānere o teie mau melo tei vai itoito noa i roto i te ’Ēkālesia. E pae tei riro mai ’ei peresideni hiero i tō rātou iho fenua ’āi’a, mai ia Elder Yoshihiko Kikuchi, te tino mātāmua nō te Hui mana fa’atere rahi i Tāpōnē.6
I te matahiti 1970 ’ua tere te hō’ē pupu ta’ata Korea i Laie. ’Ua nā ’ō Choi Wook Whan, hō’ē peresideni ’āma’a ē : « ’Ua haere mātou i te hiero ’e ’ua matara tō mātou ferurira’a ’e ’ua ara mātou i te huru e fāri’i mātou i te fa’aorara’a. ’Ua riro roa mai te fa’anahora’a mure ’ore ’ei mea pāpū ; ’ua ha’apūai-roa-hia tō mātou nei ’itera’a pāpū e’ita e nehenehe e fa’ata’a atu. ’Auē ïa ha’amaita’ira’a rahi nō te mau ta’ata nō Korea ’ia fāna’o i te haere i te hiero ».7
Hōho’a nō te nana’ora’a i ni’a i te hiero nō Vaihī, hō-mai-hia mai e te Vaira’a buka ’ā’amu a te ’Ēkālesia ; e hōho’a nō te hiero nō Laie (Vaihī) i te ahiahi nā Carla Johnson
Te ha’aputuputura’a i tō tātou fēti’i pohe
’Ia matara te mau ’ōroa o te hiero i te hō’ē nūna’a ta’ata, e fa’atae te reira i te mau ha’amaita’ira’a a te Fatu i te feiā ora o terā fenua, e ’ere noa rā, i te feiā nō te reira fenua i te tahi atu pae o te pāruru. ’Ua ’itehia teie ha’ama’itaira’a e te mau melo nō te mau fenua nō Asia, i reira ho’i tā rātou hīro’a tumu te ha’aputu-māite-ra’a i te tuatāpapara’a tupuna e rave rahi tenetere.
’Ua fa’anu’u te metua o Kwai Shoon Lung mai Taina i Vaihī. ’Ua fānauhia ’oia i Kauai i te matahiti 1894 ’e ’ua bāpetizo i te matahiti 1944 i te 50ra’a o tōna mahana fānaura’a. ’Ua ha’api’i te taea’e Lung i te ta’ata i te ’ā’amu ’utuāfare i te fare purera’a ’e ’ua nā ’ō ’oia i tāna piha ha’api’ira’a ē : « E ’ōrama tā’u i te hō’ē pō ’e ’ua ’ite au i tō’u mau fēti’i pohe e rave rahi tei tūra’i iā’u ’ia ’ohipa nō rātou ». I te mau mahana nō muri iho, ’ua fāri’i ’oia i tāna tuatāpapara’a tupuna nō ’ō mai i tōna tatie i Taina : e 22 ’api parau nā roto i te pāpa’ira’a tinito e fa’a’ite ra i tōna mau tupuna ē tae roa i te matahiti 1221 i muri mai i te Mesia. Rātou tāna tamaiti ’o Glenn ’e te hunō’a vahine ’o Julina, ’ua rave rātou e rave rahi tauasini ’ōro’a i te hiero nō tō rātou ’utuāfare. I muri mai ’ua tāvini ’o Glenn ’e Julina Lung ’ei peresideni ’e ’ei matarona nō te hiero nō Laie, mai te matahiti 2001 ē tae atu i te matahiti 2004.8
Te ’ōtaro e’ita e ’ama
’Ua haere mai ’o Michie Eguchi i Vaihī nā Tāpōnē mai i te ’ōmuara’a o te mau matahiti 1900 ma te ’āfa’i i tāna ’ōtaro tirita tāpōnē. ’Ua tāvini tāna mo’otua tamāhine, ’o Kanani Casey, i te hō’ē misiōni i Tāpōnē ’ei reira tōna ’itera’a ē, te ’ōtaro a tāna tupuna vahine, e tuatāpapara’a nō te mau tupuna ē tae noa atu i te hō’ē tauasini matahiti.
I te matahiti 2013, ’ua pa’apa’a pauroa te fare o Kanani. E pau rahi nō tōna ’utuāfare, fāta’ata te tā’āto’ara’a tei ura i te auahi. ’Ua tu’u rātou i tā rātou tuatāpapara’a tupuna i roto i te tahi fāri’i ’ūrina i raro a’e i te ro’i. I te paura’a te auahi, ’ua ho’i mai rātou i te fare, ’ua pu’e noa ïa te rehu auahi ’e te ’ere’ere pa’apa’a.
« Te mea noa tā’u i hina’aro ’ia ’ite mai, ’o te hōho’a ïa nō te ’ōtaro ’e tōna hurira’a reo peretāne ’e te ’ā’amu », ’ua nā ’ō Kanani. « ’Aita vau i pe’ape’a nō te mea ’ua rave-a’ena-hia te tā’āto’ara’a o te ’ohipa hiero nō tō’u mau tupuna Tāpōnē, e mea faufa’a roa rā nō’u te hōho’a nō te ’ōtaro. »
’A hāhaere ai ’o Kanani ’e tāna tāne ’o Billy nā roto i te rehu auahi, ’ua ’itehia mai ia rāua te hō’ē pūtē ’ūrina nīnamu. I roto i te pūtē, ’ua ’itehia mai ia rāua te hōho’a nō te ’ōtaro, ’e tae noa atu i te mau hurira’a reo peretāne ’e te hō’ē buka ’ā’amu ’utuāfare, ’e te mea māere, ’aita i ’ino roa. ’Ua pa’apa’a ri’i noa te mau hiti o te ’ōtaro, ’o teie noa rā te mea i ora mai i roto i tō rāua piha.
’Ua putapū Kanani ē, ’ua fa’aherehere te Fatu i te ’ōtaro « nō te maita’i o tō’u hua’ai ’ei fa’a’itera’a nō tōna here ia tātou ’e nō te fa’a’ite i te faufa’a rahi e rave i te ’ā’amu ’utuāfare ’e te ’ohipa hiero » (i roto Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 172–74).
Te ha’aputuputura’a nā roto i te ha’api’ira’a
’Ua tae ato’a te mau ha’amaita’ira’a nō te hiero nō Laie (Vaihī) i ni’a ia rātou tei ha’aputuputu mai i Laie nō te haere i te ha’api’ira’a teitei. Mai te mau matahiti 1950 mai ā, e rave rahi ’ahuru tauasini pīahi tei haere i tei parauhia BYU–Hawaii i teienei, nā Pōrinetia ’e nā Asia mai. E rave rahi o teie mau pīahi tei rave i te mau bāpetizora’a nō te feiā i pohe ’e tei tāvini ’ei rave ’ohipa nō te mau ’ōro’a. ’Ua tauturu te hiero nō Laie i te fa’atupu i te here o te mau pīahi nō te ’ā’amu ’utuāfare ’e nō te ’ohipa hiero ’e ’ua ha’amaita’i te reira ia rātou ’ia fa’aineine maita’i nō te taime e tae mai te hiero i tō rātou ’āi’a tupuna.
’O Choon Chua James, nō Singapour, tei haere mai i BYU–Hawaii i te mau matahiti 1970, rāua tōna tuahine. Rāua to’opiti tei fa’aipoipo i te ta’ata nō te tahi atu fenua i te matahiti 1978. Tē parau nei te tuahine James ē : « ’Ua ’āmui tō rāua fa’aipoipora’a i roto i te hiero nō Laie e piti ta’ata fa’afāriu ’e e piti ta’ere nō te tau ’e nō te tau a muri noa atu—te ha’amatara’a ïa ’o tā māua e ti’aturi nei e riro ’ei faufa’a ’āi’a tau roa nō te mau ha’amaita’ira’a hiero i roto i tō māua nei ’utuāfare. Tā māua nei, e piti noa ïa o te mau hānerera’a fa’aipoipora’a mure ’ore pīahi nō BYU–Hawaii tei ravehia i roto i te hiero nō Laie, penei a’e ’o te hō’ē o te mau faufa’a tumu o te fare ha’apiria’a i te roara’a o nā matahiti e ono ’ahuru i ma’iri » (i roto Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 236).
Tē tāmau nei te ha’aputuputura’a
I te rōpū i te ma’ara’a purūmu nō Pātifita mai Amerika i Asia, ’ua ’īriti te hiero nō Laie (Vaihī) i te ’ūputa nō te mau ha’amaita’ira’a hiero i te mau nūna’a e rave rahi. Nō reira, ’ua riro te ha’aputuputura’a o ’Īserā’ela ’ei ha’aputuputura’a pae vārua nā mua ’a fāna’o ai te mau melo ’ia fāri’i i te mau ha’amaita’ira’a hiero ’e ’a ho’i ai rātou e ha’apa’ari i te ’Ēkālesia i tō rātou fenua ’āi’a. ’Ua tauturu te reira i te pararera’a o te ’evanelia i fa’aho’ihia mai i te mau ta’ere e rave rahi ’e i te mau ta’ata i nā pae e piti o te pāruru.
’A fa’ahanahana ai tātou i te 100ra’a o te matahiti nō te hiero nō Laie (Vaihī), ’ua ha’amaita’ihia tātou ’ia ’ite i teie ta’ahira’a faufa’a rahi i roto i te Fa’aho’i-fa’ahou-ra’a ’e ’ia ’ite i te tupura’a te parau tohu a te peropheta Iakoba i roto i te Buka a Moromona : « ’Ua rahi te mau parau a te Fatu i tei pārahi i ni’a i te mau fenua moana » (2 Nephi 10:21).