Kaokan Bwai ae Reitinako
Kaokan Bwai e moanaki n te Buakonikai ae Tabu 200 te ririki nako ao e reitinako ngkai—ao ngkoe ao Ngai ti kona n riki bwa mwakorona.
Are Tangiria Nanou (Te Moan Kaotioti), iroun Walter Rane
Aio bon te tai ae tamaroa man kaingainga ni mena i aon te aba. Iai iroura te kakabwaia n ira buakon baika a riki aika a tamaroa n tain koron te bong, ni katauraoi imwain Kauaokin te Uea.1 Tiaki ti nori baika a tamaroa aikai ni kaotaki ma ti riki naba bwa mwakorona,2
N tabetai ti taekina Kaokan te euangkerio bwa e riki ti te taina. Uabubua te ririki nako, te Moan Kaotioti e moana te waaki anne, ma Kaokan Bwai e bon aki, toki ikekei. Ana mwakuri te Uea rinanon Iotebwa Timiti ao taan buokia e reitinako ma rairan Ana Boki Moomon, kaokan te nakoanibonga, katean te Ekaretia, kanakoia mitinare, katean tembora, katean te Botaki n Aine, ao a bati riki. Mwakoron Kaokan Bwai aikai e moanaki n 1820 ao e reitinako rinanon maiun Iotebwa Timiti.
N aron tamaroan bwaai ake e kaoti te Atua rinanon Iotebwa Timiti, Kaokan Bwai e bon aki bwanin inanon ana tai ni maiu Iotebwa. Rinanoia Burabeti ake imwina ti a tia n karekei bwaai n aron teimatoan rikiraken te mwakuri n te tembora; koroboki aika tabu aika raka; rairan koroboki aika tabu nakon taetae aika mwaiti; uotan te euangkerio ni kabuta te aonaba; katean te Reirei n Tabati, Botaki n Ataeinaine, Moanrinan, ao kooram n te nakoanibonga; ao bitaki aika mwaiti nakon tein ao aron waakin te Ekaretia.
“Ngaira taan kakoaua nakon waakin kaokan bwai,” E taku Beretitenti Russell M. Nelson. “Ngkana ko taku bwa e a bwanin kaokan te Ekaretia, ko bon ti noora moana. E bati riki ae na roko. … Tataninga nakon te ririki ae na roko. Ao imwina te ririki are imwina. Ninima ami waitamen. Karekea te motirawa ae tau. E na rangi ni kaunga.”3
Ni booraoi ma are e katanoata Beretitenti Nelson bwa e reitinako Kaokan Bwai, ti a tia n nori btiaki aika mwaiti n te Ekaretia man moan rikina bwa ana Beretitenti. Ibuakon akanne bon manga bairean kooram n te nakoanibonga, mwakuri n ibuobuoki ae onea mwiin te kakawari ao te reirei n te mwenga, ao waakinan kamatebwaian te euangkerio ae boboto n te mwenga, ma ni boutokaki n te Ekaretia.4 E bati te bitaki imwin anne, ao e na bati riki ae na roko.
Te Katooto i Aberika Maeao
Au koaua n aron Kaokan Bwai ae reitinako e rootaki man nimaua te ririki are I kabanea n au beku n te Beretitentii i Aberika Maeao. Ngke te ataeinimwaane ngai, Bon iai au koaua n te euangkerio. Ma te maeka i Aberika, I reitaki ma tabeman kaain Aberika Maeao n butimwaea te euangkerio. I nora naba te Ekaretia ni buta n ae tawe ni kabutaa te kaontenanti, ma uoote ao titeiki ae ware bubua ake a karaoaki, tembora, ao tabo n taromauri aika kaonaki irouia mebwa aika bati man kakaonimaki, ao aine ma mwaane aika tamaroa ake a butimwaea te euangkerio ae kaokaki, ma nanoia ni kabane. N oin matau I nora koron nanon ana taetae ni burabeti Iotebwa Timiti are te Ekaretia e “na kaona te aonaba.”5
Uoman membwa aika kakaonimaki, James Ewudzie ao Frederick Antwi, a buokai teuana te bong inanon te Accra Ghana Tembora. Tabeua te ririki imwain rokoia mitinare aika Aomata aika Itiaki i Ghana, James e a tia n riki bwa kaain te kurubu are kaainaki irouia 1,000 aomata ake a kabongana Ana Boki Moomon ao tabeua riki bokin te Ekaretia n aia bootaki n taromauri. A tataro ibukin te bong are e na roko iai te Ekaretia i Ghana. E reitaki ma tabeman ataeinimwane n mwamwananga iaon Ghana ao n reirei te euangkerio n aron are kuneaki n ara boki. Ngke a roko mitinare n te 1978, e bon bwabetitoaki ni moan bongin karaoan aia bwabetito Aomata Aika Itiaki i Ghana.
Fred Antwi, te bwaeonia n te Ekaretia i Ghana
Ngke e moan riki Fred bwa te membwa, e kaea taunimatean ana koraki are bon te mataniwi n te kainga. Ikekei are e kunea iai bwa te babaire n te utu bon karikana bwa te mataniwi n te kainga ae boou. Ataakina bwa te nakoa aei e na kairia nakon karaoan bwaai ake a na kaitarai ana koaua n te euangkerio, e waekoa n nako imwin te taunimate ao e aki butimwaea te nakoa are e kona n uota nakoina te kakannato ma te kaubwai.
Ngke e katabuaki te Accra Tembora, James ao Fred naba a mwananga aua te aoa, n teuana te mwananga, ni katoa wiiki bwa a aonga n riki bwa taan mwakuri n te tembora. Ngkana I karaoi otenanti ma ngaiia, I rootaki n namakinan kateia are katobibiai. Ataakin Rongorongon te Ekaretia i Aberika are a kaotia ngaiia uoman, I namakina kanga te mena ibuakoia John Taylor ke Wilford Woodruff ke tabeman kaain te Ekaretia ngkoa n raonai ni karaoi otenanti akanne.
Are I noria, rinanona, ao n namakinna i Aberika Maeao bon mwakoron taeka are e taekinna te Uea nakon Enoka bwa e na riki: “Ao te raoiroi N na karuoa mai karawa; ao te koaua N na kaotinakoa man te aonaba, bwa e na kaota koauan au Rikitemanna; … ao N na karaoa te raoiroi ao te koaua bwa a na taonaanako te aonaba n aron te ieka, ni botiia ake I rineia man mwakoron te aonaba ake aua” (Mote 7:62).
I nora te raoiroi ao te koaua ni buta iaon Aberika kontinente ao naake a rineaki a ikotaki man mwakoron te aonaba aei. Au koaua n Kaokan Bwai e kakorakoraaki bukina bwa I nora kakaawakin Kaokan Bwai anne n riki i bon imatau raoi.
I nora naba te bwai teuana ibukin Kaokan Bwai ae reitinako: te onimaki ae abwabwaki ao te korakora ae tabu ibuakoia membwa i Aberika. I a tia n ongo iroun Unimwane David A. Bednar man aia Kooram Abotoro ake Tengaun ma Uoman n taku, “Kirtland [are a maeka iai Aomata aika Itiaki n 1830 tabun] e aki ti mena i Ohio. E mena naba i Aberika.” E mwaiti aomata aika a kaaina te Ekaretia i Aberika man oin aia atatai aika korakora man onoti. Membwa akana a boou akanne a uota te korakora ae tabu ao te kainnano ibukin reiakinan te euangkerio. Irouia Kaokan Bwai e reitinako n arona ae onoti. Ngkai a reiakina riki rongorongon te Ekaretia, koauan te euangkerio e reitinako n kaotaki nakon aia taratara. E koaua naba aei ibukira ni kabane ngkai ti reitinako n karabaaba ara atatai n te euangkerio.
Teniua Kawai ni Buoka Reitinakoan Kaokan Bwai
E a tia te Atua n anganira te tai ae tamaroa ni karaoi mwakuri aika kaawaki n te mwakuri aei. E taku te Uea bwa “rabwatan [te Ekaretia] e kainnanoi bwaina ni kabane” (Reirei ao Berita aika Tabu 84:110). Ni kabane kaain te Ekaretia bon aia kakabwaia ngkai a ira buakon Kaokan Bwai ae reitinako aio. Ti na kanga ni karaoa aei?
Teuana te kawai ae ti kona n ira buakona bon man karaoan ao kawakinan berita aika tabu. Otenanti, n ikotaki ma otenanti n te tembora, akea bongaia ma tii ngkana aomata a bon karaoi raoi ao imwina a kawakin berita aika tabu ake a irekereke ma otenanti akanne. Titita Bonnie Parkin, te Beretitenti ngkoa n te Bootaki n Aine, e a tia n reirei, “Karaoan berita aika tabu bon kaotan te nano ae tauraoi; kawakinan berita aika tabu, bon kaotan te nano ae kakaonimaki.”6
Man karaoan ao kawakinan berita aika tabu, tiaki tii katauraoira ibukin te maiu ae akea tokina, ma ti buoka katauraoan ao kakorakoraan te bwai ae taekinaa te Uea bwa “au aomata” (Reirei ao Berita aika Tabu 42:36). Ti karaoi berita aika tabu ma te Atua ao n riki bwa mwakoron Ana aomata ni berita rinanon te bwabetito, te kamatoaaki, te toa, te Nakoanibonga ae te Merekitereka, ao otenanti n te tembora.
Te kauoua ni kawaki are ti kona iai n ira buakon Kaokan Bwai ae Reitinako bon kakoroan nanon nakoa ao taabe ake ti karekei. Aio are e rikirake iai te Ekaretia. Taan reirei aika botumwaaka n reirei te euangkerio nakoia ataei, kairake ao kairake ni ikawai. Titita ao Tari ni ibuobuoki a tabeakinia membwa n te Ekaretia n tatabemaniia. Beretitentii ao Bitiobiriki a anga te kairiiri nakoia titeiki, mwakoro, uoote, mwaanga, kooram, bootaki, kiraati ao kurubu. Taan kariiri irouia kairake a tabeakinia ataeinaine ao ataeinimwane. Kiraaka ao taan koroboki a korei rongorongo aika kakaawaki are n angin te tai a tauaki mwiia i karawa, ao te koraki n aomata a karaoi taabe aika kakaawaki ni katauraoiia aomata ibukin te maiu ae akea tokina ao Kauaokin te Tia Kamaiu.
Kairake a kateiraain n rinnako n te Accra Ghana Tembora
Te kateniua ni kawai are ti kona iai n ira buakon Kaokan Bwai bon man te ibuobuoki n ikotiia Iteraera. Man bongin Kaokan Bwai ake ngkoa, aio bon te kiing ni mwakoron te mwakuri. N aron are reirei Beretitenti Nelson, iai ara tai ao tabera ni buoka te ikotaki are riki n iteran trabuna aika uoua. N ana marooro ni kainiin n ana moan maungatabu ni kabuta bwa te Beretitenti n te Ekaretia, Beretitenti Nelson e taekinna, “Ara rongorongo nakon te aonaaba e beebete ao e koaua: ti kaoia ni kabane natin te Atua n iteran te rabuna aika uoua nakon te Tia Kamaiu, bwa a na karekei kakabwaia n te tembora aika a tabu, ni karekea ana kakabwaia te tembora aika tabu, ni karekea te kimwareirei ae teimatoa, ao n tau ni karekea te maiu ae akea tokina.”7
Ikotakin Iteraera n iteran te rabuna aei bon te mwakuri ni mitinare. Ngaira ni bane ake ti kona n nako ni mitinare ti riai n iangoa raoi te kona anne. I warekia bwa te kakabwaia ae abwabwaki ae I kona ni karaoa au mitinare i Itare n te tai are e a tibwa roko iai te Ekaretia ikekei. Ara mwaanga a boo n taabo aika tangoaki, ao ara kantaninga bwa n te tai teuana a na kaoti titeiki ao uoote ikekei. I taraia bwaeonia aika ninikoria n roko nakon te Ekaretia ao n kawenea aan ikotakia Iteraera n te aba are korakora anne.
Temanna mairouia bon Agnese Galdiolo. Ti bane n namakina te Tamnei ae korakora ngke e reireinaki irouia mitinare. Ma, eang ngke e namakina te Tamnei, e ataia bwa ana utu a na bon matoatoa n aia totoko nakon ana bwabetito. Ma, n te teuana te tai, ngke e kaonaki n te Tamnei, e kariaia bwa e na bwabetitoaki. Ma e e bita ana iango n ingabongin te tai are e na bwabetitoaki iai. E moantaai n roko nakon te tabo are tangoaki ike e na bwabetioaki iai n tuangira bwa ibukin aia totoko ana utu, e aki kona ni bwabetitoaki.
Imwain nakona, e kariaia bwa ti na marooro ma ngaia tabeua te miniti. Ti nakon te kiraatiruum ike ti tuangnga bwa ti na bootaki n tataro. Imwin ara katorobubua, ti butiia bwa e na karaoa te tataro. Imwin te tataro e teirake ma ranimatana man taku, “Ngaia, N na bwabetitoaki.” Ao tabeua te miniti imwina e bon bwabetitoaki. Te ririki are imwina e mare ma Sebatiano Caruso, ao iai naman natiia, ake a bon bane n tia ni mitinare ao n reitinako ni beku n te Ekaretia.
Unimwane ao Titita Curtis ma tabeman kaain te utu ae te Caruso
Agnese ao Sebastiano a nako naba n mitinare, ao Sebastiano bwa te Beretitenti n te mition. Ngke I karaoa au kauoua n mition i Itare, 25 te ririki imwin au moan, I nora are a tia ni karaoia te utu ae te Carusos ao bwaeoniaa riki ake tabeman n karabaaba abanuean te Atua ikekei. Au mitinare ao Ngai ti mwakuri ni katea te Ekaretia, n kanoanmiia bwa n teuana te bong e na kateaki te tembora i Itare. Iangoa kimwareireiu n te koaua are iai ngkai te Rome Itare Tembora.
Iai tabeua kimwareirei ake a kona n botau ma te mwakuri ni mitinare. Bon te kakabwaia ae abwabwaki te riki n te tai are ti kona iai n ira buakon Kaokan Bwai ae reitinako ma te kimwareirei man buokan ikotakiia Iteraera!
Te kimwareirei n te mwakuri ni mitinare, e bon, namakinaki tiaki tii irouia mitinare. Ngaira n tatabemaniira ti kona n ibuobuoki n rairakiia ke manga kamarurungan tarira ma mwanera man te ikarekebai ma ara mitinare. Iai ara tai n ikotiia Iteraera man kaoaia tabeman ni karoko man noria ao man raoraonaia nake a reireinaki ngkai.
Bon man te mwakuri n te tembora ao n rongorongon te utu are ti buoka iai ikotakiia Iteraera n iteran te rabuna are teiterana. Inanon ririki e a ti n riki bwa katabeara ae tabu karaoan te mwakuri aei. Imwain maten Iotebwa Timiti, Aomata Aika Itiaki a karaoi bwabetito ibukiia maate, ao tabeman a karekea katabuaia ao kabaeaia. N tian te Nauvoo Tembora, katabu ibukiia aika maiu e waakinaki ma te koaua. Te katabu ma te kabaeaki ibukiia bakatibu e waaki naba n taian tembora i Utah.
Eliza R. Snow, temanna kaain te waaki are kaokaki anne, e oota n kakaawakin iteran Kaokan Bwai anne. E kabanea te tai ae bati n te auti ni katabu, n ibuobuoki n taian otenanti ikekei.8 Inanon teuana kakawari irouia te Botaki n Aine n 1869, e reireinia tarina, “I a tia n rangi n iangoa te mwakuri ae korakora are ti riai ni karaoia, are bon buokan kamaiuaia aika maiu ao aika mate. Ti tangiria bwa ti na … tau n raonia Atua ao Aomata aika Tabu.”9
Ao, eang, tauraoin ana otenanti te tembora e tawe rabaabana man katean riki tembora aika a mwaiti ni katobibia te aonaba, ao e bati ae na manga kaoti.
Man bwai ni mwakuri ake iai iroura, te mwakuri n te tembora ao n rongorongon te utu e kona n riki bwa iteran ara waaki ae teimatoa n Kaokan Bwai ae reitinako. I a tia n nanona ao n irekereke ma te mwakuri n rongorongon te utu inanon ririki, ma bwai n mwakuri n te aonraain e kabwaabwaka tamaroan au waaki n uotan araia au utu nakon te tembora. Bon iai irou taai aika tabu n tekatekau iaon te taibora n ara auti i Ghana ao n kakaean araia au bakatibu mai Europe ake kainnabau ao ngai ti kona n uoti nakon te Accra Ghana Tembora. Te tai are kakukurei anne e iriirira nakon tabo tabeua ake ti a tia ni kanakoaki nako iai.
Rinanon te Burabeti ae Iotebwa Timiti, te Atua e moana te waaki ni “kakoroan bukin manga kaokakin bwaai ni kabane ake a taekinaki ni wiia ni kabane burabeti aika tabu ake ngkoa man te tai are moan rikin te aonaba” (Reirei ao Berita aika Tabu 27:6). Kaokakin bwai anne e reitinako nakon te tai aei ngkai te Atua E “kaoti ngkai” ao “e na manga kaoti bwaai aika mwaiti aika korakora ma ni kakaawaki aika kaineti ma Uean te Atua” (Taekan te Onimaki 1:9). E abwabwaki au kakaitau ngkai ti kona n ira buakon Kaokan Bwai ae reitinako.