ʻIkai Toe Tuenoa: Founga ʻe 7 ke Fakafehokotaki Aí

Fai ʻe Julianne Holt-Lunstad

Palōfesa ʻo e Saikolosiá, ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí

Ko e ongoʻi tuenoá ko ha pole ia ʻe lava ke ikunaʻi ʻaki ha ngāue, ivi fakaeloto, mo e tokoni mei he Fakamoʻuí.

ʻOku ngalingali te tau foua kotoa pē ʻa e tuenoá ʻi ha taimi ʻe niʻihi. ʻE lava ke fakatupu moʻui lelei mo ʻaonga e ngaahi ongoʻi tuenoá, ko ha fakaʻilonga fakanatula ʻoku fiemaʻu ke tau fakatupulaki ha ngaahi vā fetuʻutaki ʻoku mālohi angé. Ka ʻoku faʻa hoko ʻa e ongoʻi tuenoa maʻu peé ko ha fakafeʻātungia lahi ia ki he fiefiá.

ʻOku kau ʻi he palani ʻa e Tamai Hēvaní ki he fiefiá ʻa hono tānaki fakataha kitautolu ʻi ha ngaahi fāmili pea ʻi ha ngaahi haʻofangá. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he tokoni ki heʻetau fakalakalaka taʻengatá ka ʻi heʻetau fiemaʻu fakanatula foki ke ʻi he uhouhonga ʻo e niʻihi kehé, ke ongoʻi ʻoku tau kau atu, ke foaki mo maʻu ha tokoni fakaeloto. ʻOku kamata ke fakatokangaʻi ʻe he saienisí ʻa e fehokotaki fakasōsialé ko ha fiemaʻu fakanatula ia ʻoku fehokotaki mo ʻetau moʻui leleí mo e founga ke moʻuí.

Ko ha fiemaʻu fakalaumālie foki ia. ʻOku tau fiemaʻu ʻa e niʻihi kehé ki heʻetau lelei mo e tupulaki fakalaumālié. Pea ko ha hēvani ʻoku fonu ʻi he ngaahi vā fetuʻutaki taʻengatá ko ha fakakaukau fakafiefia moʻoni ia (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:2).

Fakakaukau ki he ngaahi meʻa ko ʻení ke fakafepakiʻi ʻaki ʻa e ongoʻi tuenoá ʻi hoʻo moʻuí:

Falala ki he Fakamoʻuí. ʻOku ʻafioʻi ʻe hoʻo Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi hoʻo tuenoá pea ʻokú Na finangalo ke tokoni. ʻE lava ke tokoni ʻa e ʻilo ko ia ʻoku maheni ʻa e Fakamoʻuí mo e mamahi ʻo e tuenoá ke ke ʻiloʻi ʻoku mahino kiate Ia ʻa e meʻa ʻokú ke ongoʻí. ʻE tokoni hoʻo ʻunu ke ofi ange ki he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí ʻi he lotú, ako e folofolá, mo e moihū ʻi he Sāpaté pea ʻi he temipalé ke ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke ke teitei tuenoa. Hangē ko ia naʻe akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní, “ʻI hono tukutaha ʻetau tokangá … [ʻia] Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí … te tau lava ʻo ongoʻi fiefia ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻoku hokó—pe ʻikai ke hoko—ʻi heʻetau moʻuí.”
Anga fakakaumeʻa. ʻOku faʻa fakatupu ʻe he tuenoá he taimi ʻe niʻihi ke tau veiveiua naʻa hoko ʻetau fai ha feingá ke fakasiʻisiʻi ai ʻetau mamahí. Fai haʻo kiʻi siviʻi fakaekita pē ʻaʻau ke vakaiʻi pe ʻokú ke fakatuʻatamaki. Lolotonga hoʻo fekumi ki ha ngaahi vā fakakaungāmeʻá, manatuʻi ʻoku faʻa fiemaʻu ia ke ke anga fakakaumeʻa. ʻE lava ke hoko ha liliu ʻi he fakalea pē ki he kaungāʻapí. Pea ʻe lava ke hoko ʻa e fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke faitāpuekina e moʻui ʻa e niʻihi kehe ʻoku fefaʻuhi foki mo e tuenoá, ko e tokoni mālohi tahá ia.
Fakatupulaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mou mahuʻingaʻia tatau aí. Fekumi ki he kakai mo ha ngaahi kulupu ʻoku faitatau ʻa e ngaahi meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia aí, ngaahi fakakaukaú, mo e ngaahi tuʻunga moʻuí mo koé. Te ke lava ʻo kumi (pe fakakaukau ke kamataʻi!) ha kalapu laukonga, kalapu ngāue ʻofa, kalapu lue lalo, kulupu hiva, kulupu efiafi ʻi ʻapi, pe kulupu ʻo e ngaahi mātuʻa kuo lalahi ʻenau fānaú ʻo mavahé.
Fakamālohia e ngaahi vā fetuʻutaki lolotongá. Ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku ʻosi ʻi ai pē hanau vā fetuʻutaki mo e fāmilí, kaungāmeʻá, kaungāʻapí, mo e kāingalotu ʻo e uōtí. Ko hono tanumaki ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki ko ʻení ko ha feituʻu lelei ia ke kamata ai ʻi he taimi ʻokú ke fakafepakiʻi ai ʻa e tuenoá. Ko e feohi fakakaungāmeʻá ʻoku fiemaʻu ha taimi lahi ia ke fakatupulaki fakanatula, ko ia ai faʻa kātaki ʻi hoʻo tanumaki ho ngaahi vā fetuʻutakí. Manatuʻi ʻoku mahuʻinga ange ʻa e tuʻunga lelei ho vā fetuʻutakí ʻi he lahi ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki ʻokú ke maʻú.
Fekumi ki ha ngaahi faingamālie ke tokoni mo vahevahe ai ho ngaahi talēnití mo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié. ʻOku meimei ke taʻe-fakangatangata ʻa e ngaahi faingamālie ke ngāue fakaetauhi mo tokoni ai ʻi he Siasí, ʻi hotau ngaahi fāmilí, pea mo e tukui koló. ʻI he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻoku ʻaonga lahi ʻetau ngāué ki he niʻihi kehé, ʻe lava ke ne ʻomi ha ongo ʻoku ʻuhingamālié mo ha taumuʻa ki heʻetau moʻuí. Ko e ongoʻi ko ia ʻoku ʻuhingamālie ʻetau moʻuí ki he niʻihi kehé ko ha maluʻanga mālohi ia mei he ongoʻi tuenoá.
Palani ki he ngaahi taimi faingataʻá. ʻE lava ke faingataʻa ʻa e ngaahi ʻaho mālōloó mo e ngaahi ʻaho mahuʻingá, hangē ko e fakamanatua e taʻu ne mālōlō ai ha taha ʻoku tau ʻofa ai. Feinga ke palani ha ngaahi ʻekitivitī mo ho ngaahi kaungāmeʻá pe fāmilí ʻi he ngaahi ʻaho peheé ke ʻoua naʻá ke nofo ʻo fakaʻamua ʻa e ngaahi fetuʻutaki ʻokú ke fakaʻamu naʻá ke maʻú.
Kau atu ki he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Ko ha founga mālohi ʻeni ke ongoʻi ai ʻa e fiemālié mo e kau atú. Naʻe talaʻofa mai ʻe ʻEletā Teili G. Lenilani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha ngaahi tāpuaki lahi te tau lava ʻo maʻu, kau ai ʻa e “tupulaki e ʻofa mo e fakahoungaʻi ʻetau ngaahi kuí mo e kāinga kei moʻuí, koeʻuhí ke ʻoua naʻa tau toe ongoʻi taʻelata.”

Ko e tokolahi taha e kakaí, ko e ongoʻi tuenoá ko ha pole ia ʻe lava ke ikunaʻi ʻaki ha ngāue, ivi fakaeloto, mo e tokoni mei he Fakamoʻuí.