Vahe 10

Ko e Mālohi ‘o e Fa‘ifa‘itaki‘angá

‘I he‘etau ‘omai ‘etau tui fakalotú ki he‘etau mo‘ui faka‘ahó, ‘oku tau tokoni ai ‘i hono fakamālohia e hingoa ‘o e Siasí mo ue‘i ha ni‘ihi kehe ke nau mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e tohi ‘e ‘Eletā Sione A. Uitisou ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i hano fakalāngilangi‘i ‘o Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘o pehē, “ ‘Oku hoko ‘ene mo‘uí ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga ki he taha kotoa.”¹ Na‘e toe lea foki mo ‘Eletā Samuela ‘O. Penioni ‘o e Kau Fitungofulú fekau‘aki mo e sīpinga na‘e tā ‘e Palesiteni Kalānité ‘o pehē: “ ‘Okú ne femo‘uekina ‘i he ngāue ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Eikí; ‘oku fekau‘i pē ia ‘e he ‘Otuá, pea ‘okú ne tā ‘a e sīpinga totonú ki he kakaí, pea ko hono olá kuo hoko ai ‘a e ngāué ‘o ma‘ongo‘onga mo nāunau‘ia ange.”²

Makehe mei he‘ene fa‘ifa‘itaki‘anga ‘o e anga-tonú, na‘e toe ako‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘e lava ‘a e mēmipa taki taha ‘o e Siasí ‘o mo‘ui ‘i ha tu‘unga ke ne ‘omi ai ha ngeia mo ha lāngilangi ki he ngāue ‘a e ‘Eikí. Na‘á ne pehē, “Ko e taha malanga ma‘ongo‘onga mo faka‘ofo‘ofa taha ‘i he Siasí, ‘a e tangata pe fefine ko ē ‘okú ne mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.”³

‘I he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘e ma‘u ‘e ‘Eletā Hiipa J. Kalānite ha tohi mei hano maheni na‘e ‘ikai kau ki he Siasí. Pea ‘i ha‘ane malanga konifelenisi lahi, na‘e lau ai ‘e ‘Eletā Kalānite ha ngaahi konga ‘o e tohí ke fakamamafa‘i hono fie ma‘u ‘o e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke nau tā sīpinga leleí:

“‘Si‘i Hiipa:

“ ‘… ‘Okú ke ‘ilo‘i, ‘o makehe mei he‘eta feohi vāofi mo kaungā-me‘a lōloa maí, ‘a e anga ‘o ‘eku faka‘ofo‘ofa‘ia ma‘u pē ‘i he fakamātoato mo e fa‘ahinga loto mo‘oni ‘oku ma‘u ‘e he kau tangata mo e kau fefine ‘oku nau kau ki ho‘omou tui fakalotú. Kuo tu‘o lahi pea ‘oku ou fa‘a lea ‘aki ‘i ha ngaahi pōtalanoa, ko e kakai lotu pē taha ‘oku ou ‘ilo ‘oku nau mo‘ui ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku nau lea‘akí, ko e Kau Māmonga ‘o ‘Iutaá. Pea ‘oku mo‘oni ‘eni.’ ”

Hili ‘ene lau ‘a e konga ko ‘ení, na‘e toki pehē leva ‘e ‘Eletā Kalānite: “ ‘Oku ou fakamālō lahi ‘i he ‘ikai ‘ilo ‘e hoku kaungāme‘á ‘a e lisi ‘o e kau ta‘e totongi vahe hongofulú, … he ‘oku ‘ikai ke u loko tui te ne lava ke toe lea ‘aki ‘ko e kakai lotu pē taha ‘oku ou ‘ilo ‘oku nau mo‘ui ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku nau lea ‘akí, ko e Kau Māmonga ‘o ‘Iutaá.’ ‘Oku ou fakamālō lahi ‘i he Kau Māmonga na‘e maheni mo e tangatá ni he na‘e ‘ikai ke nau Māmonga pē ‘i hono uí, ka na‘a nau hoko mo‘oni ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Na‘e ma‘u ‘a e anga ‘o ‘ene fakakaukau ki he “Kau Māmongá” kotoa tu‘unga ‘iate kinautolu na‘e maheni mo iá; pea kuo tu‘o lahi ha‘aku fa‘a lea atu ‘aki te u pehē ko e fatongia ia ‘o e tokotaha kotoa ‘i he Siasí ke ne fakatonutonu ‘ene mo‘uí ke hanga ‘e hono ‘ulungāangá ‘o ue‘i ‘a e kakai kotoa pē ke nau faka‘apa‘apa‘i ia, pea tupu ai hano faka‘apa‘apa‘i ‘a e kakaí kotoa. Ko hono tauhi ko ia ‘o e akonaki ‘a e Fakamo‘uí ke tuku ke ulo pehē ho‘omou māmá ‘i he kakaí, ke nau mamata ki he‘etau ngaahi ngāue leleí, te ne fakalāngilangi‘i ‘a e ‘Otuá pea mo ‘omi ke nau tali mo mo‘ui‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”

Na‘e hoko atu hono lau ‘e ‘Eletā Kalānite ‘a e tohí ‘o pehē: “‘Ko e me‘a ‘eni ‘okú ne fakatupu hono faka‘apa‘apa‘i ‘o e kakaí. … ‘Oku fakahoko ‘e homou kakaí ‘enau tui fakalotú ‘i he‘enau mo‘ui faka‘ahó, mo nau ngāue ‘o ngali ‘oku mahu‘inga ‘enau tui fakalotú …’ ”

Na‘e toe me‘a ‘a ‘Eletā Kalānite fekau‘aki mo e tohi ‘a hono kaungā-me‘á, peá ne pehē:

“Ko e kupu‘i lea ‘eni ‘oku ou faka‘amu ke tō kakano ki homou lotó.

“‘Kapau ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a (pea na‘e laine‘i ‘uli‘uli ‘e hoku kaume‘á heni ‘a e fo‘i lea “fa‘ahinga me‘á”) ‘i ha fa‘ahinga tui fakalotu ‘o kau ki ha mo‘ui he kaha‘ú ‘o ta‘engata, ‘oku kānokato he tui fakalotu ko iá ‘a e me‘a kotoa (pea toe laine‘i ‘uli‘uli leva ‘e hoku kaume‘á ‘a e fo‘i lea “me‘a kotoá.”)’

“ ‘Oku tau tui ko ā ki heni ‘a kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí? ‘Oku hounga ‘apē kiate kitautolu ‘a e mālohi ‘o e lea ‘a hoku kaungā-me‘á? ‘Kapau ‘oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘i ha fa‘ahinga tui fakalotu ‘o kau ki ha mo‘ui he kaha‘ú ‘o ta‘engata, ‘oku kānokato he tui fakalotu ko iá ‘a e me‘a kotoa.’ ‘Oku tau tui koā ‘oku kānokato ‘i he tui fakalotú ni ‘a e me‘a kotoa pē fekau‘aki mo e mo‘ui ‘o ta‘engata ‘i he kaha‘ú? Pea ‘oku tau tui koā, ‘o hangē ko e lea ‘o hoku kaume‘á, ‘oku tau ‘oatu ‘etau tui fakalotú ki he‘etau mo‘ui faka‘ahó pea ngāue ‘o ngali ‘oku mahu‘inga ‘etau tui fakalotú?”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘Oku ‘i hotau umá ‘a e ongoongo ‘o e Siasí.

Kuo ‘iloa ‘eni kitautolu ‘i hotau ‘ulungāangá—ko ha kakai angatonu mo manavahē ‘Otuá; ‘o fakatatau mo ‘etau mo‘ui ‘aki ‘a e Ongoongoleleí, ‘i he‘etau ‘ilo‘i ‘oku mo‘oní, pea tau hokohoko atu ā mu‘a ‘i hono holoki ‘o e ngaahi fakakaukau hala mo koví, kae fokotu‘u ‘a e loto ‘oku leleí, mo tohoaki mai ai ‘a e kakai kehé kiate kitautolu.

Na‘e hoko mai ‘a e me‘á ni tu‘unga ‘i he‘etau ma‘u ‘a e ‘iló, pea mo e tokolahi ‘o kitautolu kuo mo‘ui ‘aki iá. ‘Oku ‘i he uma ‘o e tangata kotoa pē ‘iate kitautolu ‘a e ongoongo ‘o hono Siasí, pea ‘i he‘eta mo‘ui ‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘oku tau ‘omi ai ha ongoongo ‘oku lelei ki he ngāue ‘a e ‘Eiki kuo toe fokotu‘u ‘i he funga māmaní ‘i he kuonga fakakōsipelí ni.

‘Oku ou fakafeta‘i lahi ‘i he a‘usia ‘o e tu‘unga ko ‘ení, pea ‘oku fonu hoku lotó ‘i he fakafeta‘i ki he ‘Eikí ‘i he liliu kāfakafa kuo hokó, pea ‘oku ou fakatauange ai ‘e ue‘i ‘a e tangata mo e fefine kotoa pē ‘i he Siasí ni ke tukupā hono lotó te ne mo‘ui‘aki ‘a e Ongoongoleleí ‘i he lelei taha te ne lavá ke lava ‘e he‘ene mo‘uí ‘o malanga‘i atu hono mo‘oní.⁵

Kuo meimei ke puli kotoa atu ‘a e ngaahi fakaanga mo e ngaahi loi lahi fekau‘aki mo hotau kakaí pea mo e Siasí koe‘uhí he kuo faka‘au ke ‘ilo ‘e he kakaí ‘a e ngaahi holi ‘o hotau lotó, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha‘atau loto tāufehi‘a kiate kinautolu ‘oku lau kovi mai kiate kitautolú. Kuo faitokonia ‘e he ‘Eikí kitautolu ‘i ha ngaahi me‘a lahi ke tau anga fakakaume‘a mo ha ni‘ihi na‘e hoko ‘i ha taimi ‘e taha ko hatau fili. Kuo nau ‘ilo ‘eni ‘oku hoko ‘a e Kāingalotu mo‘oní ko ha sevāniti ‘a e ‘Eikí ‘okú ne feinga ke ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke ne fakahokó, pea neongo ‘e kehekehe lahi ‘a e me‘a ‘oku nau feinga ki aí meiate kitautolu, ka ‘oku ako ‘a e tangatá ko e mēmipa mo‘oni ‘o e Siasí, ke ne hoko ko ha tangata ‘oku taau ke falala‘ia ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē koe‘uhí he ‘oku feinga ke ne ‘ilo ‘a e fakakaukau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá. Neongo te nau fakakaukau ko ha kakai kitautolu ‘oku fakakaukau hala, ka te nau fakatokanga‘i ‘a ‘etau faitotonu mo angatonú.⁶

‘Alu ki ha fa‘ahinga feitu‘u pē ‘i he lotolotonga ‘o e kau kaumātu‘a ‘o ‘Isilelí, ‘alu mei he tafa‘aki ‘e taha ‘o e Siasí ki he tafa‘aki ‘e tahá, te ke ‘ilo ai ha fakamo‘oni ‘oku mālohi ‘i he loto ‘o e Kāingalotú ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí pea ne fokotu‘u ia ‘e Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí. Te ke ‘ilo ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení, pea te ke fanongo ki hono fakahokó, ka ‘oku tau mo‘ui ‘aki ma‘u pē ko ā ‘a e tu‘unga mo‘ui totonu ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí? ‘Oku tau mo‘ui ko ā ‘i he tu‘unga ‘oku totonu ke tau mo‘ui aí, ‘o fakahoa atu mo e fakamo‘oni ma‘ongo‘onga ko ia kuo foaki kiate kitautolú? ‘Oku tau tauhi nai ‘a ‘Ene ngaahi fekaú ‘o hangē ko ia ‘oku tonu ke tau faí? ‘Oku ‘i hotau umá ‘a e ongoongo ‘o e Siasí, ‘a e taha kotoa pē ‘o kitautolu.⁷

‘Ofa ke tāpuekina ‘e he ‘Eikí ‘a e kakai ‘o Saioné. ‘Ofa ke tau tauhi ‘Ene ngaahi fekaú‘ i ha founga ‘e lava ai ‘a e tangata kotoa, ‘o mamata ki he‘etau ngaahi ngāue leleí, ki he‘etau faitotonú, ki he‘etau angatonú, ‘o taki atu ke ne faka‘apa‘apa‘i kitautolu, ‘o tatau ai pē pe ‘oku nau tui ki he‘etau tui fakalotú pe ‘ikai.⁸

‘E lava ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku fai halá, ‘o maumau‘i honau ongoongó pea mo e ngāue ‘o e Siasi mo‘oní.

Te u kei pehē pē ko e toko taha Siasi ‘okú ne fai ha me‘a halá ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene ha‘isia ki he me‘a hala ko iá ka ‘oku toe ha‘isia foki ki he ongoongo kovi kuó ne ‘omi ki he Siasí. Ka ‘i ai ha tangata ‘oku kau ki he Siasí ni ‘oku konā, mahalo ko e ‘uluaki ‘īmisi ia ‘o e tangata Māmongá ‘e fakatokanga‘i ‘e ha taha. ‘Oku to‘o hake pē ia ko e taha Māmonga, pea ‘oku fakamāu‘i ai ‘a e taha kotoa ‘i he‘ene tō‘ongá. ‘E pehē ‘e he toko taha ‘e sio ki aí, “Kapau ko e tui faka-Māmongá ‘ena, ‘oku ‘ikai ke u fie ma‘u ia ‘e au, ” pea ko e taimi ‘e fanongo ai ‘oku teu fai ha malanga ‘a e Māmongá he ‘ikai ha‘u ia ki ai. ‘Oku lahi fau ha ngaahi faiangahala ‘oku fakataumu‘a ke ne tāpuni‘i e loto ‘o e tangatá mei he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá.⁹

‘Oku ‘ikai fu‘u ‘aonga fēfē ‘a e malangá ia mo e leá kae ‘oua kuo taau mo‘oni ‘etau tō‘onga mo‘uí mo ‘etau ngaahi akonakí.¹⁰

‘I ha me‘a ‘e taha na‘e fai ai ‘e ha tangata ha malanga faka‘ofo‘ofa mo‘oni. Ki mui ange aí, na‘e pehē ange ‘e hono ngaahi mahení: “ ‘Okú ke ‘ilo, ko ha malanga mātu‘aki faka‘ofo‘ofa mo‘oni ia, mātu‘aki faka‘ofo‘ofa mo‘oni, ka ‘oku le‘o lahi ange ‘a e kaila ia ho‘o ngaahi tō‘ongá ‘o ‘ikai ke u lava ‘o ongo‘i ha me‘a ‘e taha ne ke lea ‘aki.”¹¹

Na‘á ku fanongo ‘i ha tangata na‘e ‘i ha kātoanga kai lahi ‘i ha‘ane talanoa ki ha taha fekau‘aki mo e tui ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Na‘á ne tala ange, “Mālie mo‘oni koe kau Māmongá, ‘a ē ‘oku nau mo‘ui ‘aki ‘enau tui fakalotú, ‘oku ‘ikai ke nau faka‘aonga‘i ‘a e tií, kofí, tapaká pe kava mālohí.” Tali ange leva ‘e he tangata ‘e tahá, “ ‘Oku ‘ikai ke u teitei tui au ki ai.” Toe pehē ange ‘e he tangatá, “ ‘Oku mo‘oni.”

Ko e ongo tangata te‘eki “Siasi” ko ‘ení na‘á na tangutu ‘i ha taha ‘o e ngaahi tēpile ‘i he ma‘ume‘atokoní. Fakafokifā pē kuo hū ange ha taha “Māmonga.” Pehē ange leva ‘a e tangata na‘á ne taukave‘i ‘a e Siasí, “Ko e tama Māmonga ‘ena ‘oku hū maí. ‘E ha‘u ke tau nofo. Te u fakapapau‘i atu he ‘ikai ke inu kofi ia! Na‘e inu ‘e he tangata “Māmongá” ‘a e tií. ‘I he‘enau hū ki tu‘á, na‘e pehē ange ‘a e tama ko ē na‘e fo‘i he‘ena petí, “ ‘Oku ‘ikai ha‘aku toe falala ki he tangata ko ‘ení, ‘okú ne pehē na‘e fakahoko ‘e he ‘Otuá ha fakahā ‘o fakafou mai ‘ia Siosefa Sāmita, ke tala ki he kakaí ke tuku hono faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi me‘a peheé, kae hili ange iá pea ha‘u ia ki heni ‘o talangata‘a fakahāhā ki he ngaahi akonaki ‘a hono palōfitá. Na‘á ku falala ki he tangatá ni, ka he ‘ikai ke u toe falala au ki ai.”¹²

Ko e taimi ‘oku tau mo‘ui ‘aki ai ‘etau tui fakalotú, ‘oku ulo atu ‘etau fa‘ifa‘itaki‘anga leleí ‘o hangē ha māmá ki māmani.

‘Oku ou fie lea ki he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘oku taau mo kitautolu, ‘i he hili ‘o ‘etau ma‘u ha fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue ko ‘eni ‘oku tau kau ki aí, ke fakatonutonu ‘etau mo‘uí ‘i he ‘aho takitaha kae lava ke hoko mai ai ‘a e lāngilangi ki he ngāue ‘a e ‘Otuá ‘i he ngaahi ngāue lelei ‘oku tau fakahokó, ‘o tuku ai ke ulo ‘etau māmá ki he kakaí, ‘o nau mamata ki he‘etau ngaahi ngāue leleí, pea nau fakahīkihiki‘i ai ‘a e ‘Otuá [vakai, Mātiu 5:16]. Kuo te‘eki ke ‘i ai ha fa‘ahinga kakai he funga ‘o e māmaní kuo tāpuekina tatau mo e Kāingalotu ‘o e Siasí, pea kuo te‘eki ai ha kakai kuo fakahā lahi pehē fau ki ai ‘a e anga-lelei mo e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘o hangē ko ia kuo fakahoko kiate kitautolú, pea te u pehē ai, ‘oku taau mo kitautolu ke tau mo‘ui ‘i ha tu‘unga mo‘ui faka‘otua mo totonu, ‘o mahulu hake ‘i ha toe kakai tangata pe fefine pē.¹³

Na‘e fakahā ‘e he Fakamo‘uí ki hono kau muimuí ko e māsima ‘o māmani kinautolu, pea kapau kuo mole mei he māsimá hono koná, ‘oku ‘ikai hano toe ‘aonga ka ke lī ia ki tu‘a pea ke tāmoloki ‘e he va‘e ‘o e tangatá. Na‘á ne toe fakahā ange foki ko e maama kinautolu ‘o e māmaní, ko e kolo ‘oku tu‘u ‘i ha mo‘unga he ‘ikai lava ke fa‘a fakapuliki. Na‘á ne fakahā ange ‘oku ‘ikai tutu ‘e he tangatá ‘ene te‘elangó ‘o tuku ‘i he lalo puha fuá, ka ‘i he tu‘unga māmá, ke ne lava ‘o fakamāma‘i kinautolu kotoa ‘oku ‘i he lokí. Hili ia peá ne na‘ina‘i ange ke tuku ‘enau māmá ke ulo pehē ke mamata ai ‘a e kakaí ki he‘enau ngaahi ngāue leleí pea fakahīkihiki‘i ‘a e ‘Otuá. [Vakai, Mātiu 5:13–16.]

‘Oku kaunga ‘a e na‘ina‘i ko ‘ení kiate kitautolu. Ko e maama kitautolu ‘o e māmaní. Kuo tau ma‘u ‘a e fakahā ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí. Kuo tau ma‘u ha fakamo‘oni ki he ongoongoleleí, pea ‘oku tau ‘ilo‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, pea ko Siosefa Sāmitá ne hoko ia ko ha palōfita ‘a e ‘Otuá. … ‘Oku vela māfana ‘i he loto ‘o e Kāingalotu mo‘oni kotoa pē ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení. Ka ko ‘eni, ‘oku tau mo‘ui taau nai ke lava ‘e he ngaahi ngāue lelei ‘oku tau faí ‘o ‘omi ha ongoongo lelei ki he ngāue ‘a e ‘Otuá? ‘Oku taau ‘apē ‘etau ngaahi sī-pingá ke fa‘ifa‘itaki ki ai ‘a e tangata kotoa pē? ‘Oku fakahaa‘i ‘apē ‘e he‘etau sīpinga ‘oku ‘i ai ha‘atau tui ki he ongoongoleleí?¹⁴

‘Oku ou kei pehē pē ko e fatongia mo‘oni ‘o e mēmipa kotoa ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke fakatonutonu ‘ene mo‘uí ke taau ‘ene sīpingá ke muimui ki ai ‘a e tangata kotoa, pea ‘omi ai ha ongoongo lelei mo ha ngaahi tāpuaki kiate ia mo hono hakó pea mo ‘omi ai ha ngaahi kaume‘a ki he ngāue ‘a e ‘Eikí. ‘Oku totonu ke hoko ‘eni ko e faka‘ānaua taupotu taha ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.¹⁵

Ko ‘eku faka‘ānaua taupotu tahá, ‘ofa ke tokoni‘i kitautolu ‘e he ‘Otua ko ‘etau Tamai fakalangí ke tau mateaki‘i mo faitotonu mo tauhi ma‘u kiate Ia pea ke tau fakahaa‘i ma‘u pē ‘i he‘etau faivelengá, ‘aki ‘etau faitotonu ki he kakai tangata mo fefiné, pea ‘aki e anga-tonu ‘a ‘etau mo‘uí, ko e kau tamaio‘eiki pe kaunanga mo‘oni kitautolu ‘a e ‘Otua mo‘uí, ‘o fai feinga ma‘u pē ke fakamafola atu ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.¹⁶

‘E lava ‘e he‘etau fa‘ifa‘itaki‘anga leleí ‘o taki atu ha ni‘ihi kehe ke nau fekumi ki he palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí.

Fakatauange ke mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí ‘e he Kāingalotu kotoa pē, ke lava ai ‘o malanga‘i atu ‘e he‘ene tō‘onga mo‘uí ‘a hono mo‘oní.¹⁷

Ko e taha malanga ma‘ongo‘onga mo faka‘ofo‘ofa taha ‘i he Siasí, ‘a e tangata pe fefine ko ē ‘okú ne mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Ko e me‘a ‘oku laú ke “fakahaa‘i mai ho‘o tuí ‘aki ho‘o ngāué.” Na‘e pehē ‘e Sēmisi te ne fakahaa‘i ‘ene tuí ‘aki ‘ene ngaahi ngāué, pea ko e tui ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha ngāué ‘oku mate ia. ‘Oku hangē ia ha sino ta‘e ‘i ai ha laumālié. [Vakai, Sēmisi 2:17–18, 26.] … ‘E makatu‘unga ‘i he‘etau ngāué, faivelengá, anga-tonú, pea mo hotau iví, ha‘atau toki lava ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ni. Kuo kamata ke fakatokanga‘i ‘e he kakai ‘o e māmaní, ‘o kamata ke nau ‘ilo‘i mo mahino kiate kinautolu ‘a e fo‘i mo‘oni ko ia ko e fua ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘o hangē ko ia ‘oku ako‘i ‘e he Siasí, ko e ngaahi fua ‘oku lelei. … Ko e me‘a-fua ma‘ongo‘onga ‘eni na‘e fokotu‘u ‘e he Fakamo‘ui ‘o e māmaní, “Ko ia te mou ‘ilo ‘a kinautolu ‘i honau ngaahi fua” [Mātiu 7:20.] ‘Oku ou pole‘i ke mou kumi mai ha kakai ‘e toe lahi ange ‘a e fiefiá ‘i honau ‘apí, ‘a e nongá, tu‘umālié, faitotonu ‘enau ngaahi ngāué, angatonú, tauhi e ngaahi fono ‘a e ‘Otuá pea mo e tangatá, ‘o laka hake ‘i he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. ‘Oku ‘ikai ke ‘uhinga ‘eni ia ki he kau Māmonga ‘oku ‘ikai ke nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.¹⁸

‘Ofa ke tāpuaki‘i kimoutolu ‘e he ‘Otuá pea mo e kakai kotoa pē. ‘Ofa ke fakatonutonu ‘e he tokotaha kotoa pē ‘o kitautolu kuó ne ma‘u ha fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau aí, ‘a ‘ene mo‘uí —koe‘uhí ke lava ‘o taki mai ‘a kinautolu kotoa ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní ke nau fekumi ki he mo‘oni te tau fakamo‘oni‘i kiate kinautolú, tu‘unga he‘enau mamata ki he‘etau faivelengá, mo ‘etau tuí, mo ‘etau loto fakatōkilaló, pea mo ‘etau holi ke tauhi ki he ‘Otuá. Ko ‘eku lotú ia mo ‘eku faka‘ānauá.¹⁹

‘Oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá; ko Sīsuú ko e Kalaisí ia; ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otua mo‘uí; kuo tau ma‘u ‘a e mo‘oní; pea ‘ofa ke mo‘ui‘aki ‘e kinautolu kuo nau ‘ilo iá ke lava ai ‘a kinautolu ‘oku te‘eki ke nau ‘ilo iá ‘o fekumi ki he palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí pea ke ma‘u ai ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a ia ko e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ia ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa pē ‘a e ‘Otuá ki he tangatá.²⁰

‘Oku ou fakatauange ke foaki mai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otua Fungani Māfimafí pea ke nofo‘ia ia ‘i he mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ni, ‘a e mēmipa anga-tonu mo faivelenga kotoa pē ‘o e Siasí. ‘Ofa ke tau lava ‘o malanga‘i ‘a e Ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘aki ‘etau faitotonú, pea ‘i he taau mo e mo‘oni ‘o ‘etau tō‘onga mo‘uí. Kapau te tau fakahoko ‘eni, te tau toki fakapapau‘i ai te tau ikuna ‘i he iku‘angá.²¹

‘Oku ou fakafeta‘i lahi ‘o laka ia ‘i he mālohi mo e ivi kuo fakakoloa ‘aki au ‘e he ‘Otuá ke u lava ‘o fakahaa‘i hoku lotó, ‘i he ‘ilo ‘okú Ne mo‘uí, ko e ‘Otuá ko ‘etau Tamaí ia, pea mo e hoko ‘a Sīsū Kalaisi ko hotau Huhu‘i mo hotau Fakamo‘uí.

Fakatauange ke faitokonia kimoutolu pea mo au ‘e he ‘Eikí pea pehē ki he taha kotoa pē kuó ne ma‘u ‘a e ‘ilo, ke tau ngāue ‘aki hotau ivi kotoa ‘oku tau ma‘ú ke ‘omi ai ha toe ni‘ihi kehe ki he ‘ilo tatau ko iá, ‘aki ‘etau tā sīpinga leleí. ‘Oku ou fakafeta‘i lahi fau ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘i he‘ene ‘afio‘i ‘oku fe‘unga ke fili ‘a Siosefa Sāmita ko ha me‘angāue ‘i hono to‘ukupú ke toe fokotu‘u ‘i he funga ‘o e māmaní ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí. ‘Ofa ke faitāpuekina ‘e he ‘Eikí ‘a e taha kotoa pē ‘iate kimoutolu, mo tāpuaki‘i ‘a e laumālie anga-tonu kotoa pē he funga māmaní, pea mo tokoni‘i ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ke mo‘ui taau ke ulo atu ‘enau ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga leleí ‘o tokoni ke ‘omi ai mo ha ni‘ihi kehe ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní.²²

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e tā sīpingá pe fa‘ifa‘itaki‘angá ko ha ivi mālohi lahí?
‘Oku ‘uhinga ki he hā ke fuesia ‘i hotau umá ‘a e ongoongo ‘o e Siasí?
Te tau hoko fēfē ko ha ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ange ki he kau mēmipa hotau fāmilí, kāingalotu ‘o e uōtí pe koló, pea mo hotau ngaahi kaungā-‘apí?
Ko hai ha kakai kuo hanga ‘e he‘enau ngaahi fa‘ifa‘itaki‘angá ‘o tokoni‘i ho‘o mo‘uí? Ko e hā na‘e lahi pehē ai ‘a e ivi tākiekina ‘o e kakaí ni ki ho‘o mo‘uí?
Ko e hā ha ngaahi me‘a na‘e hoko na‘e hanga ai ‘e he ngaahi ngāue lelei ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘o ue‘i ha kakai ke nau fekumi ki he ongoongoleleí?

lighthouse — ‘E lava ‘o ulo atu ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘o hangē ha māmá ki he ni‘ihi kehé.