Vahe 4

Ko e Loto Vilitakí

‘E lava ‘o tokoni ‘a e loto vilitaki ‘i hono tulifua ‘o e ngaahi holi mā‘oni‘oní, ke fakatupulaki ai hotau ngaahi talēnití, a‘usia ‘etau ngaahi taumu‘a fakalaumālié, mo tokoni‘i ai ‘a e ni‘ihi kehé.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

‘I he‘ene mo‘uí kotoa, ne ngāue ‘osikiavelenga ‘a Hiipa J. Kalānite ke fakalakalaka, ‘o ne tui ko e “tokotaha fakafo‘ituitui kotoa pē ‘e lava ‘o fakalakalaka ‘i he ‘aho taki taha, pea mei he ta‘u ki he ta‘u, mo ma‘u ha ivi lahi ange ke ne fakahoko ha ngaahi me‘a lahi ‘i he fakalau mai ‘a e ngaahi ta‘ú pea mo ‘enau mole atú.”¹ Na‘e faka‘au ‘o ‘iloa ‘i he‘ene vilitakí, pea na‘e lau ia ko ha taha “na‘e ‘ikai ke ne teitei fakaanga‘i ha vaivai ‘o ha kakai ka na‘á ne feinga pē ke si‘aki hono ngaahi vaivai ‘o‘oná.” Na‘á ne fai ‘a e talanoa ko ‘ení fekau‘aki mo ha taimi na‘e ta‘u hongofulu tupu aí ‘i he‘ene fakafōtunga ‘a e natula ‘o e natula vilitakí:

“Na‘á ku kau ‘i ha taimi ‘e taha ki ha kalapu peisipolo, pea ko e tamaiki tangata ‘i hoku to‘ú mo toe matu‘otu‘a angé na‘a nau kau ‘i he timi fika ‘uluakí, ka ko kinautolu na‘e kei iiki ange ‘iate aú na‘a nau kau ki he timi fika uá, pea ko kinautolu na‘e toe iiki angé na‘a nau kau kinautolu ki he timi fika tolú, pea ko e timi ia ne u va‘inga aí. Ko e taha ‘o e ‘uhinga na‘á ku kau ai ‘i he timi ko ‘ení he na‘e ‘ikai ke u lava ‘o tolongi ‘a e fo‘i pulú mei he kolo ‘uluakí ke a‘u ki ha toe kolo; ko e ‘uhinga ‘e tahá he na‘e ‘ikai ke u ma‘u ha ivi fe‘unga ke lele pe tā lelei. Ko e taimi pē ‘oku ou to‘o hake ai ha fo‘i pulu, ‘oku meimei ke kaikaila ‘a e tamaikí, ‘Fakaleitī, tolongi mai ki heni!’ Na‘e ma‘u e fiefia ‘a e tamaiki tangatá ‘i hono fakamamatali‘i au he ‘ikai ke u lava ‘o tolongi lelei e fo‘i pulú, ko ia na‘á ku fakapapau ai kuo pau ke u va‘inga ‘i he timi fika ‘uluaki ko ia te ne ikuna‘i ‘a e hau ‘i he Vāhenga ‘Iutaá.

“Na‘e kei tauhi pē foki ‘e he‘eku fine‘eikí ha kau nofo totongi ‘i homau ‘apí he taimi ko iá ke ma‘u ai ha‘amau mo‘ui, pea na‘á ku fakangingila honau suú kae ‘oua kuó u ma‘u ha pa‘anga ‘e taha, ‘o u fakatau ‘aki ia ha fo‘i pulu peisipolo. Na‘á ku fakamoleki ha ngaahi houa lahi ke ako teka ki he holisi ‘o ha fale tuku‘anga me‘akai ‘a homau kaungā‘apí, (‘o ‘Etuini D. Uilí), ‘o tupu ai ‘ene ui au ko e tamasi‘i fakapikopiko taha ‘i he Uooti Hongofulu-mātolú. Na‘e fa‘a felāngaaki hoku umá ‘o ‘ikai ke u mamohe ‘i he po‘ulí. Ka na‘á ku kei ako teka pē, pea fāifai ‘o u hū ki he timi fika ua ‘i he‘emau kalapú. Na‘e fāifai peá u hiki ki ha kalapu na‘e toe lelei ange, ‘o u iku va‘inga ai ‘i he timi fika ‘uluaki na‘a nau ikuna‘i ‘a e hau ‘o e Vāhengá. ‘I he‘eku fakahoko ko ‘eni ‘eku tukupaá, ne u mālōlō leva mei he va‘inga peisipoló.”

Na‘e toki fakamatala ‘e Palesiteni Kalānite ki mui ange na‘á ne “maumau‘i ha konga” ‘o e ngaahi houa mo e ngaahi ‘aho pea mo e ngaahi māhina” ‘o ‘ene ako teka ki he holisi ‘o e feleoko ‘o honau kaungā‘apí. Na‘á ne pehē: “ ‘Oku ou fakatumutumu ‘i he‘eku fakakaukau atu ki he ‘ikai…keu fakahoko ‘a e ngāue mā‘olunga taha ‘oku malava ke fakahoko ‘e hoku natulá… Neongo ia, ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e taha, ne u lava‘i ‘i he‘eku hoko ko ha taha va‘inga peisipoló, ‘a ia, ko hono fakahoko ‘o ha tukupā ne u fai kiate au.”³

Na‘e toe vilitaki foki ‘a e talavou ko Hiipa J. Kalānité kae ‘oua kuo poto ‘i he mapú, fakalelei‘i mo ‘ene kalamá, pea mo fakatupulaki ha mata‘i tohi tohinima lelei mo‘oni.

‘I he‘ene ako ko ‘eni ‘i he‘ene kei tupu haké ‘a e mālohi ‘o e vilitakí, na‘á ne hoko atu ai pē ‘i hono faka‘aonga‘i ‘a e tefito‘i mo‘oní ni ‘i he‘ene faka‘au ‘o motu‘á. Hangē ko ‘ení, na‘á ne fakapapau ‘e poto he hivá. Na‘á ne fakamatala ai ‘o pehē: “Talu mei he‘eku kei ta‘u hivá, mo ‘eku feinga ke u hiva. Na‘á ku toutou feinga ‘i ha taimi lahi ka na‘e ‘ikai pē hano ola. ‘I hoku ta‘u fāngofulu mā tolú nai, na‘e ‘i ai ha‘aku sekelitali le’o tonu mo mālie mo‘oni. Na‘á ku tala ange ki ai te u foaki ha me‘a pē he māmaní te u lava ‘o hiva‘i ke ongo tonu ha fo‘i nota. Na‘e kata pē ia mo pehē mai, ‘Ka ‘i ai ha taha ‘oku ‘i ai hano le‘o pea mo vilitaki, ‘e lava pē ia ‘o hiva.’ Ne u fokotu‘u ia he taimi pē ko iá ko ‘eku faiako he hivá.

“Na‘e kamata hoku ako‘i he hivá ‘i he pō pē ko iá. Na‘e ‘osi ha houa ‘e ua ‘o ‘eku akó mo e te‘eki pē ke u lava ‘o hiva‘i ha fo‘i kupu ‘o ha fo‘i hiva ne ma toutou akó. Pea hili ‘eku toutou ako ‘a e fo‘i hiva ko iá ‘o tu‘o nimaafe tupu nai, ne toe kovi ange ‘i he‘eku hiva‘i le‘o ua ki he kakaí. Na‘á ku toe ako ia ‘i ha māhina ‘e ono kehe. Kuó u lava ‘eni ‘o ako ha fo‘i hiva ‘i ha ngaahi houa si‘i pē.”⁴

Na‘e fakaoli kia Palesiteni Kalānite ‘a ‘ene fāifeinga ke ako ‘a e hivá, pea na‘e ‘ikai ke ne tuku ‘ene ngaahi fehālākí pe ko e kata mo e ngaahi fakaanga ‘a e kakai kehé ke fakatūkia ki ai. ‘I ha‘ane lea ki he to‘utupu ‘o e Siasí, na‘á ne pehē ai:

“ ‘I he taimi ne u ako ai ke u hivá, … na‘á ku ako hiva‘i [ha] fo‘i hiva, tu‘o hongofulu mā ua hokohoko pē ‘i he ‘aho pē taha. Na‘e kupu ‘e tolu; ko ia na‘á ku hiva‘i ai ha fo‘i kupu ‘e tolungofulu mā ono, pea na‘á ku lau ha fo‘i hala ‘e nima ‘i he fo‘i kupu kotoa pē, ‘a ia ko ha fo‘i hala ia ‘e 180 ‘i he fo‘i houa ako pē taha, ka ne ‘ikai ke u teitei fakatokanga‘i. ‘I he‘eku fuofua ako ke hivá, na‘e meimei māhina ‘e tolu ki he fā ‘eku ako ha fo‘i himi pē ‘e ua. ‘I he ngaahi uike si‘i kuo maliu atú ne u ako ai ha fo‘i himi pē ‘e taha ‘i ha houa ‘e tolu—‘a ia ko e ako hiva he miniti ‘e tolungofulu ‘i he efiafi kotoa pē, ‘i ha ‘aho ‘e ono ‘o e uiké, pea kuo sai ‘eni.”⁵

Na‘e fa‘a lea‘aki ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘a e kupu‘i lea ko ‘ení, ‘a ia ‘oku fa‘a pehē ko e lea ‘a Lolo Ualotō ‘Emasoni (Ralph Waldo Emerson): “Ko ia ‘oku tau vilitaki ‘i hono fakahokó ‘oku faka‘au ke faingofua ange kiate kitautolu—‘o ‘ikai koe‘uhí he kuo liliu hono angá, ka koe‘uhí he kuo fakatupulaki hotau mālohi ke fakahoko iá.”⁶ Na‘e fakafōtunga ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e fo‘i mo‘oni ko ‘ení, ‘o tautautefito ‘i he‘ene tauhi ki he ‘Eikí. Neongo ‘a e ngaahi faingata‘a hangē ko e masivá pea mo e mālōlō vave ‘o ‘ene tangata‘eikí, na‘e kei vilitaki pē ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi fekaú, fakahoko hono ngaahi uiui‘i ‘i he Siasí, pea mo fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē na‘á ne lava ke langa hake ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní.

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

Te tau lava ‘o ikuna‘i ha fa‘ahinga taumu‘a mahu‘inga pē ‘o kapau te tau vilitaki.

‘Oku ou tui te tau lava ‘o ikuna‘i ha fa‘ahinga kaveinga pē ‘oku tau fakakaukau ke fai, pea ‘oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha tamasi‘i pe ta‘ahine ‘e tangutu pē ‘o pehē, he ‘ikai ke ne fai ‘e ia ha me‘a, koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke ne lava ‘o fakahoko lelei ia ‘o hangē ko e ni‘ihi kehé. Kuo tuku ‘e he ‘Otuá ki ha ni‘ihi ha talēniti ‘e hongofulu; pea ki ha ni‘ihi, ‘okú ne tuku ki ai ‘a e taha; ka ko kinautolu te nau fakatupulaki ‘a e talēniti ‘e tahá te nau mo‘ui ‘o mamata tonu ‘i ha ‘aho ta na‘a nau fakalaka kinautolu ‘i he ni‘ihi mo e talēniti ‘e hongofulu na‘e ‘ikai ke nau fakatupulakí.”⁷

Ko e loto‘akí, ta‘e tūkuá, pea mo e loto fakapapaú, ko e ngaahi ‘ulungaanga ia te ne tokoni‘i kimoutolu ke mou ikuna‘i ‘a e feingatau ‘o e mo‘uí.⁸

‘Oku ou tui—‘o kapau te tau ma‘u ha loto holi ke lava‘i ha me‘a pea mo fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘oku tonupā ke tau fakahoko ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí, neongo ‘ene si‘i e me‘a ‘oku tau lava‘í. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha me‘a ‘e toe ngali fakamamahi ange he lolotongá ni ‘i hano ‘ilo ha taha ‘o hotau kakaí kuo mole mei ai ‘a e loto faka‘ei‘eikí mo e lī‘oá pea mo e holi ke fakahoko ha me‘á. ‘Oku hā ngali fehālaaki kotoa ‘eni kiate au. ‘Oku tonu ke ma‘u ‘e he taha kotoa pē ha loto holi ke tupulaki ‘i he ngaahi me‘a ‘okú ne lava ‘o fakahokó. He ‘ikai ke tau lava‘i ‘e tautolu ha me‘a, ‘aki ha ki‘i fakaai pē hotau lotó, pe ki‘i fakaai pē ‘etau faka‘amú. Kuo pau ke tau ‘oatu fakataha mo e loto holi ko iá ha ngāue ke ikuna‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau holi ki aí. ‘Oku ou tui pau ko e talavou ko ē ‘oku fiemālie pē ia ‘i he me‘a ‘okú ne fakahokó, pea neongo ‘oku ‘ikai ke ne fakahoko ha toe me‘a fēfē, mo ‘ikai loto ke ne fai ha me‘a ‘oku toe lahi ange, he ‘ikai pē toe fakalakalaka ia. Ka ‘oku ou tui pau ‘e lava ‘a e taha kotoa pē ‘o fakalakalaka mei he ‘aho ki he ‘aho, mei he ta‘u ki he ta‘u, ‘o ma‘u ha ivi lahi ange ke fakahoko ha ngaahi me‘a ‘i he fakalau mai mo sītu‘a atu ‘a e ngaahi ta‘ú. ‘Oku ou tui ki he me‘a ko iá ‘aki hoku lotó kotoa.⁹

‘Oku makatu‘unga ‘i he toutou fakahoko mo e toutou fai ‘o ha fa‘ahinga me‘a ‘a ‘etau lelei ange ‘i ha fa‘ahinga ngāue pē ‘o e mo‘uí, ‘o tatau ai pē pe ko ha me‘a fakalotu pe me‘a fakatu‘asino.¹⁰

‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha toe founga faingofua ki he ikuná. Ko e vilitaki pē, vilitaki, VILITAKI; ngāue, ngāue, NGĀUE—ko e me‘a pē ia ‘oku ‘aonga ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí.¹¹

‘Oku fie ma‘u ‘a e vilitakí ia ke tau nofo ma‘u ai ‘i he hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá.

Kuó u fakatokanga‘i ‘oku fie ma‘u ha feinga ta‘e-tuku ‘i he‘etau tafa‘akí fakatāutaha ka tau ikuna ‘i he‘etau mo‘uí. ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ha toe me‘a ia ke te teka hifo mei ha mo‘unga, ka ‘oku fie ma‘u ha ivi ia ke kaka hake ki ha tumu‘aki ‘o ha mo‘unga. ‘Oku ‘ikai toe fie ma‘u ha ivi ia ke te fononga ‘i he hala fālahi ‘oku fakatau ki he ‘auhá; ka ‘oku fie ma‘u ha ivi ke kei nofo ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá.¹²

‘Oku ou tui ‘oku totonu ke tau ako ke ‘oua na‘a tau teitei loto fo‘i. … ‘Oku ou tui ko e taimi ‘oku fakapapau ai hotau lotó pea fakataha mo e finangalo ki ai ‘a ‘etau Tamai Hēvaní, te tau lava‘i ha fa‘ahinga ngāue pē, pea ‘e tuku mai ‘e he ‘Otuá ha ivi ke tau ikuna‘i ia; ka ko e taimi ‘e tuku ai ‘etau feingá, ‘o tau loto fo‘i, pea tau vakai ki he tumu‘aki ‘o e mo‘ungá mo pehē ‘oku faingata‘a ke kaka ki he tumu‘akí, ‘o ‘ikai ke tau teitei fai ha feingá, he ‘ikai pē ke teitei lava‘i ia.

Na‘e tala ange ‘e Nīfai ki he‘ene tamaí ‘e ‘alu ‘o fakahoko ‘a e ngaahi me‘a kuo fekau ‘e he ‘Eikí [vakai, 1 Nīfai 3:7], pea ‘i he taimi na‘e ‘ikai ma‘u mai ai ‘e hono fanga tokouá ‘a e ‘ū peletí mo foki lotofo‘i maí, na‘e ‘ikai ke loto fo‘i ai ia. … Ka na‘á ne tala ange ki hono ngaahi tokouá: “Kuo pau, ‘o hangē ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Eikí, pea hangē ‘oku tau mo‘uí, ‘e ‘ikai ke tau ō hifo ki he‘etau tamaí ‘i he toafá kae ‘oua kuo tau fai ‘a e me‘a kuo fekau kiate kitautolu ‘e he ‘Eikí.” 1 Nīfai 3:15.] ‘Oku totonu ke manatu‘i ‘e kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní na‘e ‘ikuna ‘a Nīfai; ‘oku tonu ke tau manatu‘i na‘á ne ma‘u ‘a e ngaahi lau‘i peleti ne ‘i ai ‘a e ngaahi folofola mahu‘inga ‘a e ‘Otuá, neongo ‘a e ngaahi faingata‘á; na‘á ne ma‘u mai ‘a e ngaahi lekooti mahu‘inga lahí; ‘a ia na‘e mahu‘inga fau ki hono hakó, pea ka ne ta‘e ‘oua ia, na‘e mei faingata‘a ki hanau tokolahi ke nau ‘ilo ‘a e hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá.

Kapau ‘oku ‘i ai ha taha ‘i he Tohi ‘a Molomoná ‘oku ou sai‘ia mo u ongo‘i ke u muimui ki ai, ko e tokotaha ia ko Nīfai ‘i he kuonga mu‘á; na‘e ‘ikai teitei loto fo‘i, ‘ikai mole ‘ene ‘amanakí, mateuteu ma‘u pē, loto ma‘u pē ke ngāue ‘i he lelei taha te ne lavá ke ikuna‘i ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e ‘Otuá.¹³

Kapau ‘okú ke fie ‘ilo ‘a e founga ‘e lava ke fakamo‘ui ai koé, te u lava ‘o tala atu; ko hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha mālohi ia he māmaní, pe ‘i lalo fonua, te ne teitei lava ke ta‘ofi koe pe ko au pe ko ha toe taha ‘i he Kāingalotu ‘o e Siasí mei hano fakamo‘ui, ka ko kitautolu pē. Ko e kau tā-mape kitautolu ki he‘etau mo‘uí, ‘o ‘ikai ngata pē ki he‘etau mo‘ui ‘i hení, ka ‘i he mo‘ui ka hoko mai ‘i ‘itānití. ‘E lava ‘e kitautolu ‘o fakahoko ‘a e ngaahi fatongia mo e ngaahi ngafa kotoa pē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá mei he tangatá. Kuo te‘eki ai ha fekau ‘e tuku mai kiate kitautolu ‘o ta‘e-tuku mai ‘e he ‘Otuá ha mālohi ke tauhi ‘aki ‘a e fekau ko iá. Kapau he ‘ikai ke tau lava‘i, ko kitautolu ‘ata‘atā pē ‘oku tukuaki‘i ‘i he ‘ikai ke tau lavá, he kuo ‘osi fakakoloa‘i ‘e he ‘Otuá ‘ene kau tamaio‘eikí, ‘o kamata mei he Palesiteni ‘o e Siasí ‘o a‘u hifo ki he tokotaha kāingalotu masiva tahá, ‘aki ‘a e ivi, mo e ‘ilo, mo e mālohi kotoa ko ia ‘oku fie ma‘ú, ke fakahoko ‘aki ‘i he angatonu mo e ‘osikiavelenga ‘a e ngaahi fatongia mo e ngaahi ngafa kotoa pē kuo tuku kiate kinautolú, pea ko kitautolu ‘ata‘atā pē kuo pau ke tau tali ki ai ‘o kapau he ‘ikai ke tau lava‘i ‘a e me‘á ni.¹⁴

‘Oku ‘ikai hano ‘aonga ‘o‘ona ‘o e tui mo e ‘ilo kae ‘ikai faka‘aonga‘í. He ‘ikai hano ‘aonga ‘e taha ‘o e ngaahi ‘ilo kotoa he māmaní kae ‘oua pē kuo tau faka‘aonga‘i ia ke ngāue‘i. Ko kitautolu pē ‘a e kau tā-mape mo e kau langa ‘o ‘etau mo‘uí, pea kapau he ‘ikai ke tau faka‘aonga‘i ‘etau ‘iló ke ngāue pea mo fakahoko hotau ngaahi fatongia kuo tuku kiate kitautolú, ta ‘oku tau ‘ai pē ke fehālaaki ‘etau mo‘uí.¹⁵

He ‘ikai ha ngafa ia pe fono ‘i he Siasí te tau ta‘e malava ke fakahoko tu‘unga ‘i he tokoni ‘a ‘etau Tamai Hēvaní. ‘E foaki mai ‘e he ‘Eikí ha ivi mo ha mālohi ke tau fakahoko ‘a e fatongia kotoa pē kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi ngāue kotoa kuo tuku kiate kitautolú ‘o fakatatau mo e founga ‘oku lelei ki he‘ene ‘afio‘í. Ko e fehu‘í ‘oku taha pē, ‘oku tau loto ‘aki? Ne u fanongo ‘aneafi fekau‘aki mo ha [tangata] na‘á ne pehē he ‘ikai ke lava ia ‘o tuku ‘ene inu kofí. ‘Oku ‘ikai ke u tui au ‘oku lea mo‘oni ‘a e tangata ko iá. ‘Oku ou tui ‘oku ‘ikai ke ne ma‘u ha loto fie ‘ahi‘ahi ke tukuange ‘a e ‘ulungaanga ko iá.¹⁶

Kuo pehē ‘e ha kakai tokolahi kuo mau fetaulaki, “Misa Kalānite, ‘oku anga fēfē ha‘o fakamatala‘i ‘a e tokolahi ‘o ha ni‘ihi kuo nau fakamo‘oni‘i ‘a ‘enau ‘ilo ki hono fakalangi ‘o e ngāue ko ‘eni ‘oku ui ko e Tui Faka-Māmongá (Mormonism), pea mo hono fakalangi ‘o e misiona ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea hili ange iá, kuo nau tafoki mei he Ongoongolelei ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he ‘Aho Kimui Ní ‘o fakafepaki lahi mai ki ai?” ‘Oku ou tala ange hangatonu pē kuo te‘eki ke ‘i ai ha tala‘ofa ia ki ha tangata pe fefine pe valevale, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ha fakamo‘oni ‘oku nau ma‘u, pe maama mo e poto te nau ma‘u mei he ‘Otuá, te nau tu‘u ma‘u ai pē mo ta‘e ue‘ia ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá, tuku kehe pē kapau te nau tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Kuo te‘eki ke u ‘ilo ‘e au ha taha ‘i he Siasí kuo faivelenga ‘i hono fakahoko ‘ene lotu fakafāmilí mo ‘ene lotu liló, ‘o ‘alu ma‘u pē ki he ngaahi houalotú pea pehē ki he‘ene ngaahi fakataha fakakōlomú, ne mateuteu mo loto ke totongi ‘a e vahehongofulu ‘o ‘ene pa‘anga hū mai fakata‘ú ki he ‘Eikí, peá ne tauhi ‘a e me‘a ko ia ‘oku tau ‘ilo‘i ko e Lea ‘o e Potó—Kuo te‘eki ke u ‘ilo ‘e au ha taha pehē, kuo hē atu. Ka ‘oku ou ‘ilo ha tokolahi, neongo hono lahi ‘o e ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga mo fakaofo kuo fakahā kiate kinautolú, kuo nau hē, koe‘uhí he na‘e ‘ikai ke nau tokanga ki honau ngaahi fatongia mo honau ngaahi ngafa kuo tuku kiate kinautolu ko e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.¹⁷

Ko e taha ‘o e ngaahi me‘a lalahi kuo pau ke ngāue ai ‘a e [filí] ko ‘etau masivá, vaivai fakamatelié pea mo ‘etau tali kakato hotau ngaahi vaivaí, pea ‘oku feinga ke ne faka‘aonga‘i ‘a e tu‘unga ‘o ‘etau ‘iló he tu‘unga ko iá ke fakahū mai ai ‘a e fo‘i fakakaukau ‘oku ‘ikai hatau ‘aonga pea ‘oku fakamole taimi ‘a e me‘a ‘oku tau faí. Ka ‘oku tonu ke mahino kiate kitautolu kapau te tau vilitaki atu ‘i he fanga ki‘i fatongia kuo tuku kiate kitautolú mei he ‘aho ki he ‘aho, te tau mateuteu ki ha ngaahi me‘a ma‘ongo‘onga ange, ‘i hono taimi totonu, pea fakatatau mo e ‘alo‘ofa angalelei ‘a e ‘Eikí, ‘e hoko mai ai kiate kitautolu ha ngāue ma‘ongo‘onga ange ke tau fakahoko ‘i he‘ene ngāué.¹⁸

‘Oku ou faka‘amu ke u fakatō ki he fakakaukau ‘a e to‘u kei talavoú ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘enau ta‘e malava‘i ha me‘a ‘i he kuo hilí, pe ko ‘enau ta‘e malava ke mo‘ui totonu ‘i he kuo hilí, ke nau ongo‘i ai ‘oku ‘ikai ha toe ‘amanaki lelei kiate kinautolu ‘i he kaha‘ú. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha akonaki ia ‘a hotau ‘Eiki mo hotau Takimu‘a ko Sīsū Kalaisí ‘e toe mahino ange ka ko ia kuó ne fai fekau‘aki mo e tu‘unga he ‘ikai ke toe lau mai ‘etau ngaahi angahala ‘i he kuo hilí kiate kitautolu, kapau te tau fakatomala mo si‘aki kinautolu, pea ngāue faivelenga ‘i he kaha‘ú ki he me‘a ‘oku totonú.¹⁹

‘Oku tonu ke tau vilitaki atu ‘i hono tokoni‘i ‘o e ni‘ihi kehé.

Kuó u fa‘a fakamatala ma‘u pē ‘a e me‘a fekau‘aki mo Toketā Kala C. Meisā. Na‘á ne fakamatala‘i ha ‘alu ange si‘a fefine uitou mo ha‘ane tama tangata. Talaange ‘e ia kia Misa Meisā ko ‘ene ki‘i tamá pē ‘eni ‘e taha; pea ‘oku ‘alu ‘o fō totongi ke ma‘u ha pa‘anga ke ‘ave ‘aki ki he ‘Univēsiti Pilikihami ‘Iongí koe‘uhí he na‘e fanongo ‘oku lava ‘e Misa Meisa ke fakatonutonu ‘a e fānau tangata ‘oku talangata‘á. Na‘á ne talaange kia Misa Meisa kuo ‘ikai ke ne toe lava ‘e ia ‘o mapule‘i ‘a e ki‘i tamasi‘í, pea ‘oku ‘ikai ke lava ‘a e pīsopé mo hono ongo tokoní ke toe fai ha me‘a ki ai pea ‘oku nau pehē kotoa ko e ki‘i tamasi‘i kovi ‘eni.

Na‘e kamata ‘a e ki‘i tamasi‘í he akó pea ‘ikai fuoloa mei ai kuó ne pau‘u. Na‘e fakamatala‘i ai ‘e Misa Meisa hono maumau‘i ‘e he ki‘i tamasi‘í ni ‘a e ngaahi lao kotoa pē ‘o e akó. Na‘e ‘ikai toe lava ‘e he kau faiakó ‘o fai ha me‘a, pea na‘e fakatupu kovi ‘aupito ‘ene tō‘ongá ‘i he akó. Ka ne ki‘i momou ‘a Misa Meisa ‘i hono tulí koe‘uhí ko ‘ene fakakaukau atu ki si‘i fefine uitou ko ‘eni ‘oku ‘alu ‘o fō totongi ke lava ‘ene tamá ‘o ha‘u ki he akó; ko ia na‘á ne toe kātaki‘i pē ‘a e ki‘i tamasi‘i talangata‘á ni kae ‘oua kuo a‘u ‘o ‘osi mo‘oni ‘ene kātakí. Fāifai peá ne toki tuli ia mei he akó.

‘I he hoko ‘a e valú he pongipongi hono hokó, ‘i he a‘u mai pē ‘a Misa Meisa ki hono ‘ōfisí, kuo fai mai ha tukituki ‘i hono matapaá. Pea ‘i he‘ene fakaava hake ‘a e matapaá, ko e ki‘i tamasi‘í ‘eni ‘oku tu‘u mai aí. Na‘e pehē ‘e Misa Meisa, ko e taimi ne sio atu ai ki he ki‘i tamasi‘í pea fakakaukau ki he ngaahi palopalema kotoa kuó ne fakatupu ‘i he ‘api akó, na‘e loto ia ke ne “tuki‘i pē ‘i hono vaha‘a kemó.” Ka ko ‘ene ‘uluaki fakakaukau pē ia fekau‘aki mo e ki‘i tamasi‘i ko ‘eni ne toki tuli he ‘aho atú mei he akó.

Pehē ange leva ‘a e ki‘i tamasi‘í: “Misa Meisa, toe ‘omai mu‘a haku faingamālie faka‘osi.”

Na‘e [toki fakamatala ki mui ‘e] Misa Meisa: “Ne u mo‘utu‘ua ai ‘o mo‘utaufu‘ua ‘i he ta‘eufi ‘o e kole ‘a e ki‘i tamasi‘í ki ha toe faingamālié. Na‘e ‘ikai toe ‘amanaki ia ‘e faifai peá u toe tuku ange hano faingamālie; pea pehē mai leva ia: “’Misa Meisa, ‘e Misa Meisa—tuku mai mu‘a haku faingamālie faka‘osi.’”

Na‘e tetetete ‘a e le‘o ‘o Misa Meisá ‘o ne mei tangi, ‘i he‘ene ‘oho atu ‘o kuku mai ‘a e ki‘i tamasi‘í ni mo ‘uma ki ai, peá ne talaange te ne tukuange ha ngaahi faingamālie lahi ki ai.

Ne toki pehē leva ‘e Misa Meisa, “Ka ko ‘eni, ko e hā ha‘amou lau—kuo hoko ‘a e tamasi‘i ko iá ko ha tokoni pīsope ‘i he kolo tonu pē ko ia ne anga faikehe aí!” …

Ko e fa‘ahinga tāpuaki ‘eni ‘oku ‘aongá—‘a e mahu‘inga ‘o e tangatá. ‘Oku fa‘a ‘omi ‘e he‘etau ngaahi ngāue ‘i he kātaki, ta‘etuku, pea mo e fa‘a lotu ‘oku fai ma‘a ‘etau fānau kei talavou hake ‘oku fie ma‘u tokoní, pea ma‘a kinautolu ‘oku ‘ohovale pē kuo nau fakamavahevahe‘i kinautolu meiate kitautolú ha fiefia ‘oku ‘ikai fa‘a malava ke fakamatala‘i pea mo ha nonga ‘i he ngaahi ta‘u ‘i he kaha‘ú.

‘Ofa ke tau ngāue lōloa atu mo ta‘e tuku, ‘i he fa‘a kātaki, mo e fa‘a fakamolemole, pea mo ha loto fakapapau ‘i he fa‘a lotu, ma‘anautolu pehē ‘oku fie ma‘u ‘etau tokoní!²⁰

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Alea‘í

Ko e hā ha ngaahi me‘a kuó ke foua ne tāpuekina ai koe ‘e he ‘Eikí ‘i ho‘o vilitakí?
Ko e hā ‘okú ne faka‘ai‘ai kitautolu ke tau fakahoko hotau fatongia ki he ‘Eikí?
Ko e hā ha fa‘ahinga faingata‘a ‘oku tonu ke tau mateuteu ke fehangahangai mo ia ‘i he‘etau vilitaki atu ‘i hono fakatupulaki hotau talēnití mo e ngaahi me‘a ‘oku tau malavá? ‘i he‘etau mo‘ui ‘aki ‘a e ngaahi fekaú? pea mo hono tokonia ‘o e kakai kehé?
Ko e hā ‘oku fie ma‘u ai ‘a e ‘ulungaanga vilitakí ki he mo‘ui angatonú mo e mo‘ui ta‘engatá? (Vakai foki, 1 Nīfai 13:37; 3 Nīfai 27:16; T&F 14:7.)
Na‘e fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘ene tangane‘ia ‘i he palōfita ko Nīfaí. Ko e hā ha ngaahi me‘a ne faitatau ai ‘a Nīfai mo Palesiteni Kalānite? Ko e hā te ke lava ‘o fai ke ke muimui ai ‘i he‘ena ngaahi sīpinga leleí?
Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ‘o tokoni‘i ‘a kinautolu “ ‘oku nau fakamavahevahe‘i kinautolu meiate kitautolú”?
Ko e hā ha ngaahi founga kuo tāpuekina ai koe tu‘unga ‘i he vilitaki ‘a ha ni‘ihi kehe?

boy throwing baseball — Na‘e fakatupulaki ‘e Hiipa J. Kalānite ‘a e natula ‘o e vilitakí ‘i he‘ene kei tupu haké. Na‘á ne pehē ki mui ange: “ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha toe founga faingofua ki he ikuná. Ka ko e vilitaki pē, vilitaki, VILITAKI; ngāue, ngāue, NGĀUE—ko e me‘a pē ia ‘oku ‘aonga ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí.”