Vahe 23

Ko e Fakalakalaka mo e Iku‘anga ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní

Kuo pau ke a‘usia ‘e he Siasí hono iku‘anga fakalangí, pea ko hotau faingamālie ke fakafe‘unga‘i kitautolu ke tau hoko ko ha konga ‘o e ngāue ma‘ongo‘ongá ni.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e fā‘ele‘i ‘a Hiipa J. Kalānite ‘i he 1856, ‘i he lolotonga ‘o e fāifeinga ‘a e Kāingalotú ke fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he Tele‘a Sōlekí. ‘I he taimi ko iá, kuo ‘i ai ha siteiki ‘e 7 ‘o e Siasí pea meimei toko 64, 000 ‘a e kāingalotú. Na‘e te‘eki ke ‘i ai ha temipale ‘e faka‘aonga‘i.

‘I he taimi na‘e fakanofo ai ‘a Hiipa J. Kalānite ‘i he 1882 ke hoko ko e ‘Aposetoló, kuo tu‘u lelei ‘a e Siasí he Tele‘a Sōlekí. Na‘e tokolahi ha kakai he māmaní he taimi ko iá ne nau ma‘u ha ngaahi fakakaukau hala mo tāufehi‘a ki he Kāingalotú, ka na‘e kei hokohoko atu pē tupu ‘a e Siasí. Na‘e fakaofiofi hake ‘a e tokolahi ‘o e Kāingalotú ki he 146, 000, pea hiki hake mo e lahi ‘o e ngaahi siteikí ‘o 24. ‘I he ta‘u ‘e nima ki mu‘a atu aí, na‘e fakatapui ai ‘a e Temipale Seni Siaosi ‘Iutaá—ko e temipale pē ia na‘e ngāue‘aki he taimi ko iá.

‘I he‘ene hoko ko e ‘Aposetoló, na‘e hoko ai ‘a ‘Eletā Kalānite ko ha fakamo‘oni ofi ‘o e fakalakalaka ‘a e Siasí. ‘I he 1902—na‘á ne fai ‘a e fakamatala ko ‘ení ‘i he a‘u ‘o ma‘u ‘e he Siasí ha temipale ‘e 4 ‘o ngāue, siteiki ‘e 50, pea meimei toko 300, 000 hono kāingalotú: “ ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ko e tu‘u ma‘u. ‘Oku ‘ikai tu‘u ma‘u ‘a e Siasí ia; ‘oku tau ma‘u ha fakamo‘oni he ‘ahó ni ‘o ‘ene tupulakí, ‘o e tupulaki ‘o e vahehongofulú, ‘o e ola lelei ange ‘o e ngāue fakafaifekaú he funga ‘o e māmani kotoa, pea mo e fakalakalaka lelei ‘o e ngāue ‘i hono ngaahi kolisí, ‘a e ngaahi ‘univēsiti mo e ngaahi ako‘anga ‘o e Siasí. Kuo fakalakalaka lelei ma‘u pē ‘a e Lautohi Faka-Sāpaté. ‘Oku laka ki mu‘a ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá, ka ‘oku mōlia atu ‘a e mālohi mo e ivi ‘o e filí mo kinautolu ‘oku feinga ke fakafepaki‘i kitautolú.”¹

‘I he lolotonga ‘o e hoko ‘a Hiipa J. Kalānite ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ‘o kamata mei Nōvema ‘o e 1918 ki Mē ‘o e 1945, na‘e hokohoko ai pē ‘a e tupulekina fakaofo ‘a e Siasí. Na‘e ‘alu hake ‘a e tokolahi ‘o e kāingalotú mei he 496, 000 ‘o laka hake ‘i he 954, 000. Na‘e hiki hake mo e lahi ‘o e ngaahi siteikí mei he 75 ki he 149, pea hiki hake mo e lahi ‘o e ngaahi temipale na‘e faka‘aonga‘í mei he 4 ki he 7.

Ne pehē ‘e Palesiteni Kalānite na‘e kamata ‘a e kakaí ke nau sai‘ia ‘i he Kāingalotú. Na‘á ne pehē, “ ‘Oku ou tui kuo fakatokanga‘i kitautolu ‘e he kakai ‘oku nau ‘ilo‘i kitautolú, ko ha kakai manavahē ‘Otuá, ko ha falukunga kakai anga-tonu mo faitotonu.”² ‘I he konifelenisi lahi ‘o ‘Okatopa 1937, hili pē ia ha‘ane ‘a‘ahi ki he ngaahi misiona ‘i ‘Iulopé, na‘á ne fai ‘a e fakamatala ko ‘ení:

“ ‘I he‘eku ‘i ‘Iulope he ta‘u nai ‘e 30 tupu kuo hilí [ko ha palesiteni fakamisioná, ] … pea ‘i he lolotonga ‘o e ta‘u kakato ‘e tolu ‘o ‘eku ‘i he Ngaahi ‘Otu Motu ‘o Pilitāniá, na‘e ‘ikai ke u teitei lava ‘o paaki ha kihi‘i fakamatala ‘e taha ‘i ha nusipepa. Na‘e pulusi ha ni‘ihi ‘o e ngaahi fakamatala tāufehi‘a, kovi, fakalielia, pea mo fulikivanu tahá ai fekau‘aki mo kitautolu, ka na‘e ‘ikai ke teitei tali ‘e kinautolu na‘e pule he nusipepá ha fa‘ahinga me‘a ne tau lea‘aki.

“[‘I he ‘a‘ahi fakamuimui] ko ‘ení ne fakapapau‘i mai ‘oku ‘i ai ha ngaahi fakamatala lelei kau kiate kitautolu ‘i he nusipepa Siamané, Suisalaní, Sekisolovākiá, pea pehē ‘i Hōlani mo Pelisiume. ‘Oku ‘ikai ha toe fakaanga pe fakamatala kovi, ka ko e ngaahi tu‘uaki lelei pē fekau‘aki mo ‘etau ngaahi houalotú, pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ko e fakamatala he nusipepa he ‘Otu Motu Pilitāniá, kapau ne tau ma‘u ha faingamālie ke fa‘u ia, he ‘ikai ke tau lava ‘e tautolu ‘o fa‘u ha fakamatala fakafiefia pehē fekau‘aki mo kitautolu. Ko e fakaofiofi taha ‘o ‘eku fakakaukaú, na‘e ‘ikai ke teitei ‘i ai ha fakamatala na‘e paaki he lolotonga ‘emau ‘a‘ahí ‘e kehe, ka ko ia pē na‘e fakataumu‘a ke fakamatala‘i lelei, fakahīkihiki‘i, pea mo fakalāngilangi‘i hotau kakaí. ‘Oku ou fiefia he ngaahi me‘a pehení. Ko ha liliu lelei lahi ia mei he loto kovi mo e meimei tāufehi‘a koē ne ‘i he kau tangata fainusipepa ne u fetaulaki mo ia ‘i he ngaahi ta‘u ‘e tolungofulu tupu kuo hilí.”³

Na‘e fa‘a fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘a ‘ene hounga‘ia ‘i he ngaahi fakalakalaka fakatu‘asino mo fakalaumālie ‘a e Siasí. ‘I he‘ene fa‘a fakahaa‘i ko ‘eni ‘o ‘ene hounga‘iá, na‘á ne fakamo‘oni‘i ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí pea mo e ngāue ‘osikiavelenga ‘a e Kāingalotú, neongo ‘a e ngaahi fili ne nau fehangahangai mo iá. ‘I he lolotonga ‘o e taimi fakalotosi‘i mo faingata‘a ‘o e Tō Lalo Faka‘ekonōmiká, na‘á ne pehē: “ ‘Oku ‘ikai ha me‘a ‘e mā‘ulalo ange ‘i he ‘ilo haohaoa mo totonu ko ia ‘oku ma‘u ‘e hotau kakaí te ne lava ke fakafaingamālie‘i ke tau fakahoko ha me‘a ‘e ofiofi ki he me‘a ‘oku tau lava‘i he taimi ní. He ‘oku tau kei lava pē ‘i he ngaahi ‘aho ‘o e tō lalo faka‘ekonōmiká mo e faingata‘á ‘o fakamoleki ha pa‘anga ‘e lauimiliona ke langa ha ngaahi falelotu! ‘I ha ngaahi Sāpate ‘e ni‘ihi ‘i ha ngaahi uike hokohoko, ne u fakatapui ai ha ngaahi falelotu pea na‘e fonu hake ‘a e ngaahi falelotú takitaha ‘i he kakai ne nau omi ki he ngaahi houalotú ni. … ‘Oku tau tupulaki lelei mo‘oni. Ko ha fa‘ahinga ongo fakalotolahi mo‘oni ‘eni. ‘Oku ‘ikai ha toe manavasi‘i ia ‘i he‘etau tafa‘akí ‘e ikuna ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘Oku ‘i ai ha iku‘anga fakalangi ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.

‘Oku ou fakamo‘oni atu he ‘ahó ni kiate kimoutolu ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí, na‘e hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ki hono toe fokotu‘u ‘i he funga ‘o e māmaní ‘a e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ‘o ‘ikai ma‘á e kakai mo‘uí pē ka ma‘á e kau pekiá foki, pea ko e ongoongoleleí ni, ‘oku ‘iloa ko e “Tui Faka-Māmongá, ” ‘e he kakai ‘o e māmaní, ko e palani mo‘oni ia ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ko e ongoongolelei mo‘oni ia ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, pea ko e ki‘i maka ko ia na‘e tā mei he mo‘ungá, kuo pau ke teka atu kae ‘oua kuó ne fakafonu ‘a e māmaní kotoa [vakai, Taniela 2:31–45; T&F 65:2].⁵

Kuo fokotu‘u ‘e he ‘Eikí Hono Siasí ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní ke lava ai ‘o ‘omi ‘a e tangatá ke fakatomala, ke fakamo‘ui mo hakeaki‘i ai honau laumālié. Kuo tu‘o lahi ‘Ene fa‘a fakahā ki he Palōfita ko Siosefá mo kinautolu na‘e ‘iate iá “kuo hina ‘a e ngoué ki he ututa‘ú.” (vakai, T&F 4:4; 6:3; 11:3; 12:3; 14:3; 33:3, 7.) Kuo tu‘o lahi fau ‘a ‘Ene fa‘a fekau ke ‘oua te nau toe malanga‘i ha me‘a kehe ka ko e fakatomalá pē ki he to‘utangatá ni (T&F 6:9; 11:9; 14:8) pea iku ‘o Ne pehē:

“Pea ke ke fakahā ‘a e ongoongo fakafiefia, ‘io, fakahā ia ‘i he funga ‘o e ngaahi mo‘ungá, pea ‘i he potu mā‘olunga kotoa pē, pea ‘i he ha‘oha‘onga ‘o e kakai fulipē ‘e tuku koe ke fe‘iloaki mo kinautolú.

“Pea ke ke fai ia ‘i he loto mā‘ulalo ‘aupito, ‘o falala kiate au, ‘o ‘oua ‘e lau‘i kovi‘i ‘a e kakai ‘oku lau‘i koví.

“Pea ‘oua na‘á ke lau ki he ngaahi tuí, ka ke ke fakahā ‘a e fakatomalá mo e tui ki he Fakamo‘uí, pea moe fakamolemole ‘o e angahalá ‘i he papitaisó pea ‘i he afí, ‘io, ‘a ia ko e Laumālie Mā‘oni‘oní.

“Vakai, ko e fekau lahi mo faka‘osi ‘eni te u fai kiate koe ‘i he me‘á ni; he ‘e fe‘unga eni ki ho‘o ‘a‘eva ‘i he ‘aho taki taha, ‘io, ‘o a‘u ki he ngata‘anga ‘o ho‘o mo‘uí.

“Pea ‘e ‘iate koe ‘a e mamahí ‘o kapau te ke fakali‘eli‘aki ‘a e ngaahi akonakí ni, ‘io, ‘a ho faka‘auha fakataha mo ho‘o koloá.” (T&F 19:29–33.)

Kuo pau ke tau tauhi ki he ngaahi fekaú ni ke ‘ilo ai ‘e he tangatá ‘a e ‘Otuá mo Sīsū Kalaisi ‘a ia na‘á Ne fekaú, he “ko ‘eni ‘a e mo‘ui ta‘engatá” (Sione 17:3).

Ko e ‘uhinga ‘eni na‘e fokotu‘u ai ‘a e Siasí, pea to e fakahā mai ‘a e ongoongoleleí ‘i hono kakató, toe fakafoki mai mo e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá, fakataha mo hono ngaahi totonu, mo hono ngaahi mālohi, pea mo hono ngaahi kií mo hono ngaahi fatongiá. Ko e misiona ‘eni ‘o e Siasí. Ko e tufakanga ko ia na‘e tuku ki he kau ‘aposetolo ‘o e kuonga mu‘á (Mātiu 28:19; Ma‘ake 16:15) kuo toe ‘omi ia ‘i he ngaahi ‘ahó ni, ke ‘oatu ‘a e ongoongoleleí ki he pule‘anga kotoa pē(T&F 38:33), ki he Siú mo e Senitailé (T&F 18:26); pea kuo pau ke fai ia ‘i he fiefia (T&F 28:16); ‘e teka atu ia ki he ngaahi ngata‘anga ‘o māmaní (T&F 65:2); pea kuo pau ke malanga‘i ia ‘e kitautolu kiate kinautolu ‘oku foaki ki ai ‘a e pule‘angá. (T&F 84:76.) ‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha‘atau tō‘onga pe ko ha ngāue ‘a e Siasí te ne uesia ‘a e fekau ko ‘eni mei he ‘Otuá.⁶

Ko e misiona ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ko e misiona ‘o e melino. ‘Oku fakataumu‘a ia ke ne teuteu ‘a e kakai ‘o māmaní ki he toe hā‘ele mai ‘a Kalaisí, pea ki hono kamata‘anga ‘o e ‘aho monū‘ia ko ia ‘e hoko ai ‘a e nofotu‘í ‘o pule ‘a Kalaisi ko e Tu‘i ‘o e Ngaahi Tu‘í, ‘o tu‘u ‘i mu‘a ‘i he feohi fakatokoua ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá.⁷

Ko e tupu mo e fakalakalaka ‘a e Siasi he kamata‘angá ko hano fakahoko ia ‘o e kikité.

Na‘e hoko ‘a e ngaahi lavame‘a ‘a e Kāingalotú, ko hano fakahoko mo‘oni ia ‘o e kikite na‘e fai ‘i he kauvai ‘o e Vaitafe ko Misisipí ‘e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘o hangē ko ia na‘e hiki ‘i he tohi noa ‘a e palōfitá he ‘aho 6 ‘o ‘Aokosi 1842:

“ ‘Oku ou kikite‘i ‘e kei hokohoko atu ai pē ‘a e Kāingalotú ke fepaki mo ha ngaahi fakatanga lahi pea ‘e kapusi kinautolu ki he ‘Otu Mo‘unga Maká. ‘E hē hanau toko lahi, pea fakapoongi mo ha ni‘ihi ‘e honau kau fakatangá pe ko ha mole ‘o ‘enau mo‘uí ‘i he ha‘aha‘a ‘o e ngaahi mahakí mo e la‘á, pea ‘e ‘i ai hamou ni‘ihi ‘e mo‘ui ke laka atu ‘o tokoni ‘i hono langa ‘o ha ngaahi nofo‘anga mo ha ngaahi kolo lalahi, pea mo mamata ki he hoko ‘a e Kāingalotú ko ha kakai ivi lahi ‘i he lotolotonga ‘o e ‘Otumo‘unga Maká.” [History of the Church, 5:85.]

… Kuo tau mātātonu ‘i hono fakahoko ‘o e kikite ko iá neongo na‘e lau ‘a e potu-fonua fakahihifó ni ‘oku ‘ikai hano mahu‘inga. ‘I he‘etau fakakaukau atu ki he feitu‘u kakaá ni, peá te fakakaukau ne lau ia ‘oku ‘ikai hano mahu‘inga, mo fakatokanga‘i ‘a e me‘a kuo fakahokó, ‘oku ‘ikai ha toe fehu‘ia, kuo tau fakahoko ‘a e kikite ko iá.⁸

‘Oku ou fiefia ‘i he tupulaki mo e fakalakalaka ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá he māmaní. … ‘Oku ou manatu ai ki ha‘aku tu‘u mo Palesiteni Uilifooti Utalafi ‘i ha saliote ‘i ‘Aitahō, … ‘o lea ki ha toko ono pe hongofulu mā ua nai ‘o ha kakai kei talavou na‘e ‘i ai, pea ‘oku ou manatu‘i lelei ‘a e lea na‘e fai ‘e he palōfita ‘a e ‘Otuá. … ‘Oku ou manatu‘i na‘e loto si‘i ‘a e kau talavou ‘i he ki‘i Anovai ‘Oneoné (Sand Creek), ‘i he‘enau vakai holo ki he fonua na‘e hala ke mo‘ui ai ha fu‘u ‘akaú, hala mo ha ‘akau iiki ka ko ha fanga ki‘i ‘akau iiki pē he kelekelé (sagebrush), pea na‘a mo ha ki‘i fale ‘akau pē ā. Na‘e tala ange ‘e Misa Utalafi ki he kau talavoú: “ ‘Oua ‘e loto si‘i; ‘oua ‘e mole ‘a e ‘amanakí, he ‘oku ‘i he fonuá ni ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá. ‘E taimi nounou pē kuo tu‘umālie mo fiefia ‘a e nofo‘anga ko ‘eni ‘o e Kāingalotú. Te mou ongo‘i ‘o hangē kuo mou māvae mo homou ngaahi mahení, pea kuo mou meimei mavahe faka‘aufuli mei māmani, ka ‘e taimi nounou pē kuo ‘i ai hamou falelotu, mo hamou faleako kae ‘uma‘ā ‘e tu‘u heni ‘a e ngaahi fale mo e ngaahi nāunau kotoa pē ne mou ma‘u ki mu‘a pea mou toki hiki maí. ‘E tāpuaki‘i mo fakamonū‘ia‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e kelekelé.” Ko e hā hono ola he ‘aho ní? ‘I he potu ko iá ‘oku tu‘u ai ‘a e kolo ko ‘Aioná he ‘ahó ni, ko e hetikuota ‘o e taha ‘o e ngaahi siteiki ‘o Saioné, pea kuo nima afe ai ‘a e kakaí kae ‘ikai ke kei toko ono pe fitu; kuo fakahoko mo‘oni ‘a e kihi‘i fo‘i lea kotoa ‘o e kikite ‘a e Palōfita ko Uilifooti Utalafí.⁹

‘I he‘eku fakakaukau ki he ngaahi lavame‘a he ngāue ‘a e ‘Otuá, ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ha lea fe‘unga ke u fakahīkihiki‘i ‘aki ‘a e me‘a kotoa kuo fakahokó.¹⁰

‘Oku ou ongo‘i ko e fakatanga mo e ngaahi faingata‘a ko ia ne tau foua maí ne nau teuteu‘i mo ako‘i mo fakamālohia kitautolu ki ha ngaahi me‘a lalahi ange.¹¹

Hangē ko e lea ‘a e Palōfita ko Siosefá ‘oku totonu ke hoko mo‘oni ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ko ha kakai ivi lahi ‘i he lotolotonga ‘o e ‘Otumo‘unga Maká, ka ‘oku tau kei kamakamata pē. ‘Oku tau kamata ke tupulaki ‘o hoko ko ha kakai ivi lahi, ka ‘oku ‘ikai ke lava ‘o fakatataua ia ki he tu‘unga te tau a‘usiá.¹²

‘Oku ‘ikai ha me‘a ia te ne lava ‘o ta‘ofi ‘a e Siasí mei he‘ene a‘usia hono taumu‘á.

‘I he ta‘u kotoa pē ‘oku toe mālohi ange ai ‘a e Siasí mei hono tu‘unga ‘i he ta‘u ki mu‘á. ‘Oku fakalakalaka ‘a e Siasí, ‘oku ‘ikai ke fakaholomui ia. ‘E ala fehālaaki ‘a e tangatá, ka ‘oku tu‘u fefeka pē ‘a e Siasí.¹³

Ne fakakaukau ‘a e fili ‘o e laumālie ‘o e tangatá, ‘a e toko taha ko ia na‘á ne maumau‘i ‘a e ngāue ‘a e ‘Otuá, fakataha mo hono kau fakafofongá te nau lava ‘o fakafe‘ātungia‘i ‘a e ngāue ‘a e ‘Otua mo‘uí na‘e toe fokotu‘u he māmaní ‘aki ‘enau fakapoongi ‘a e Palōfita ko [Siosefa Sāmitá] mo e Pēteliaké [Hailame Sāmita]; ka … kuo hoko ‘a e tupulekina ‘a e Siasí, ‘a e temipale ma‘ongo‘onga ‘o e ‘Otuá ‘i [Sōleki Sití], ‘a hotau tāpanekale faka‘ofo‘ofá, ‘a e [‘ōfisi pule ‘o e Siasí]…, ‘a e ngaahi maka fakamanatú mo e ngaahi temipalé, mei Kānata ki Hauai‘i, pea a‘u ki Seni Siaosi, kae ‘uma‘ā ‘a e fakalakalaka lahi ‘o e ngāue ‘a e ‘Otuá, —‘a e ngaahi me‘á ni kotoa, ko ha valoki fefeka kiate kinautolu na‘e fakakaukau te nau lava ‘o ta‘ofi ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí. ‘Oku kei vela māfana ‘i he loto ‘o e taha kotoa kuo tāpuaki‘i ‘aki ‘a e maama mo e ‘ilo, pea mo e fakamo‘oni ‘o hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau faí, ‘a e fakamo‘oni ko ia na‘e vela ‘i he loto ‘o e Palōfitá mo e Pēteliaké kia Sīsū Kalaisí.¹⁴

Kuo pehē ‘e ha ni‘ihi tokua … kapau he ‘ikai nga‘unu fakataha ‘a e Siasí mo e “fakalakalaka” ‘o e kuonga ko ‘ení, ‘o hangē ko e ngaahi siasi kehé, kuo pau ke movete. Ka ‘i ai ha mēmipa ‘o e Siasí ‘e fakakaukau ‘i ha kihi‘i momeniti ‘e movete ‘a e Siasí, ta ‘oku ‘ikai ko ha mēmipa ia kuo ului mo‘oni. He ‘ikai movete ‘a e Siasí ni ia. Na‘e toe fokotu‘u ia ko hono fai faka‘osi, pea he ‘ikai toe ‘oatu ia ki ha toe kakai pea he ‘ikai teitei lava ia ‘o holoki.¹⁵

Kuo te‘eki ke fai ‘e hotau ngaahi filí ia ha fa‘ahinga me‘a kuó ne uesia fēfē ‘a e ngāue ko ‘eni ‘a e ‘Otuá, pea he ‘ikai ai pē. ‘Oku ou vakavakai takai, lau tohi, fifili, mo fehu‘i kiate au pē, Ko e fē‘ia ‘a e kau tangata ivi lahi, mālohi mo ‘iloa, ne nau feinga ke fakafepaki‘i ‘a e Kāingalotú? … Ko e fē ha feitu‘u ‘oku fakalāngilangi‘i ai kinautolu ‘e he kakaí? ‘Oku hala ‘atā. … Ko e fē ‘a e kau tangata ne nau fakafe‘ātungia‘i ‘a e ngāué ni? Ko e fē honau iví? Kuo nau mōlia atu ‘o hangē ko e hahaú ‘i he ulo ‘o e la‘aá. ‘Oku ‘ikai tonu ke tau manavasi‘i, ‘a kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘E kei faipoupoua ai pē ‘e he ‘Otuá ‘a e ngāué ni; te ne pouaki ‘e ia ‘a e totonú.¹⁶

‘Oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí; pea ko e ngāue ko ‘eni ‘oku ui ko e “Tui Faka-Māmongá” ko e Ongoongolelei ia ‘o Sīsū Kalaisi ko hotau Huhu‘í, pea ko e palani ia ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí; pea he ‘ikai lava ‘e he ta‘e tui kotoa ‘a e māmaní, ‘e he ngaahi fakafepaki kotoa ‘o e māmaní, ‘o ta‘ofi ia, kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ia pea kuo pau ke ‘alu atu kae ‘oua kuó ne a‘usia hono taumu‘á!¹⁷

Kuo pau ke tau fakafe‘unga‘i kitautolu ke tau kau ‘i hono fakahoko e taumu‘a ‘o e Siasí.

Kuo ‘osi tala‘ofa ‘e he ‘Otuá ha ngaahi me‘a lelei lahi fekau‘aki mo e kakaí ni. ‘Oku tau ma‘u ha taumu‘a faka‘ofo‘ofa ke tau hanga atu ki ai, pea ‘oku tau fakatonutonu mo fakafe‘unga‘i māmālie atu kitautolu ki he taumu‘a ko iá.¹⁸

Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a mahulu hake ‘oku ou fie fakatō ki he loto ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku totonu ke tau tauhi mo‘oni ki he ‘Otuá ‘aki hotau iví, ‘atamaí, mo e mālohí kotoa, koe‘uhí ke tau lava ‘o tulituli hake ki he fakalakalaka ‘a ‘ene ngāue he funga māmaní.¹⁹

‘Oku ma‘ongo‘onga mo‘oni ‘a e taumu‘a ki he Kāingalotu ‘o e Siasí. Kuó u fakatokanga‘i kuo pau ke fakahoko kotoa ‘a e ngaahi kikite kotoa na‘e fai fekau‘aki mo e kakaí ni. Kuo pau ke teka atu ‘a e ki‘i fo‘i maka na‘e tā mei he mo‘ungá kae ‘oua kuó ne kāpui ‘a māmani kotoa. Kuó u fakatokanga‘i ‘oku fie ma‘u ke tau fakatonutonu, fakafe‘unga‘i, pea mo teuteu ‘etau fānaú ‘i he ako faka‘atamaí, ‘i he akó, pea ‘i he tui ki he ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní, mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, ka nau lava ‘o a‘usia lelei honau iku‘angá. ‘Oku ‘ikai ha‘aku veiveiua ‘e a‘usia ‘e he Kāingalotú honau iku‘angá, te nau fakahoko ‘a e me‘a kotoa ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Otuá meia kinautolú. Ko ha me‘a fakafo‘ituitui pē, pe te tau fakahoko ‘e kitautolu fakafo‘ituituí ‘a e me‘a kotoa te tau lavá. Kuó u fa‘a takua ‘i he‘eku lea ki he Kāingalotú, ‘oku tau taki taha tā pē ‘a e mape ki he‘etau mo‘ui fakatāutahá; pea ‘e tāpuaki‘i kitautolu ‘e he ‘Otuá ‘o fakatatau mo ‘etau faivelengá mo ‘etau faitōnungá.²⁰

‘Oku ‘ikai ha‘aku toe veiveiua ki hono fakalotolahi‘i ‘e he ‘Eikí ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí pea mo toe tāpuekina lahi ange kinautolu ‘i he kaha‘ú, ‘o laka ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a, ‘o kapau ‘oku tau loto fakatōkilalo mo faivelenga; pea ‘o kapau te tau feinga ke paotoloaki ki mu‘a ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o ‘ikai fai ‘etau fakakaukaú mo hotau lotó. Kuo fakafoki mai ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí kia kitautolu; kuo tau ma‘u ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí; kuo tau ma‘u ‘a e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí ma‘á e kakai mo‘uí mo e kau pekiá foki. Kuo tau ma‘u ‘a e me‘a kotoa pē, ‘o ‘ikai ki hotau fakamo‘uí pē, ka kuo tau toe hoko mo‘oni ko ha “Kau Faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, ” [vakai, ‘Opataia 1:21] mo hū ki he temipale ‘a hotau ‘Otuá ‘o fakamo‘ui ‘etau ngaahi kui na‘e pekia ta‘e ‘ilo ki he Ongoongoleleí.²¹

Kapau ‘oku tau fai mateaki, kapau ‘oku tau tauhi pau, kapau ‘oku tau taau mo e ongoongoleleí ni, ‘a ia kuo foaki mai ai ‘e he ‘Otuá ha fakamo‘oní, ‘oku ‘ikai ha fa‘ahinga tu‘unga ia ‘e lava ai ‘e māmani ‘o uesia kitautolu. ‘E ngaahi tokoua mo e tuofāfine, he ‘ikai ke teitei lava ‘o uesia kitautolu ‘e ha fa‘ahinga taha fakamatelie, tuku kehe pē ‘a kitautolu. Kapau he ‘ikai ke tau tauhi ki he ‘Otuá, kapau he ‘ikai ke tau fai ‘a e me‘a ‘oku totonú, ‘oku tau ta‘ofi leva ai meiate kitautolu ‘a e ivi mo e mālohi ke tupulaki, pea fakalakalaka ‘i he tuí mo e ‘iló, ke ma‘u ‘a e mālohi mo e ‘Otuá, fakataha mo e kau anga-tonú.²²

‘Oku ‘ikai hala ia ke tau pehē ‘e kei tupulaki ai pē mo tu‘umālie ‘a e kakai ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘o fakatoutatau pē ‘i he tafa‘aki fakalaumālié mo e fakaetu‘asinó, ‘o kapau te tau kei (1) tauhi ai pē ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá mo (2) ‘a‘eva ‘i he hala te Ne fakahinohino ‘o fakafou mai ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a ‘Ene kau tamaio‘eiki ‘oku nau ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki Mā‘oni‘oní. Ko ha kakai ia ‘e hoko ‘enau tuí, ngaahi akonakí, nimamea‘á, mo ‘enau ngaahi fakalakalaka fakalaumālié mo fakaetu‘asinó ko ha tāpuaki ki he fonuá kotoa. Ko ha kakai ‘oku ‘ikai totonu ke fai ki ai ha manavasi‘i, ka ke tāpuekina mo talitali lelei, koe‘uhí he ‘oku nau feinga ke ‘ilo ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí, ke ngaohi ‘a e kakai kotoa pē ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamaau totonú mo e anga-tonú, ko ha kakai mateaki fonua mo tauhi lao, ‘oku nau talangofua ki he ngaahi tu‘utu‘uni mo e lao ‘o e ngaahi pule‘anga totonu he māmaní, pea mo talangofua ki he ngaahi fono ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo fokotu‘u mo fakafoki mai ‘o ngāue‘aki ‘a Siosefa Sāmita ‘i he ‘a‘ahi mai ‘a e ‘Otuá mo Hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, ‘a ia ‘oku hoko ko e ‘ulu ‘o e ngāue ma‘ongo‘onga mo fakaofo ‘oku tau kau aí. Ko ‘enau motó ko e “Mo‘oní mo e Tau‘atāiná, ” pea te nau ‘oatu ia ki he fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá, mo ‘ai ke nau ma‘u ‘a e ivi ‘o e nonga mo e anga- tonu ko ia ‘oku ha‘u mo e ongoongolelei mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí—‘a ia ko e founga pē taha ‘e lava ke fokotu‘u ai ‘i he feohi fakatokoua ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e melinó he māmaní.²³

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ‘a e taumu‘a pe iku‘anga ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní?
Ko e hā ha fakamo‘oni he ‘ahó ni kuo hoko ‘a e kāingalotu ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ko ha “kakai ivi lahi?” Ko e hā kuo tupulaki lahi fau pehē ai ‘a e Siasí?
Ko e hā te tau lava ‘o ako mei he ngāue ‘a e Kāingalotu ki mu‘á ‘i hono ikuna‘i ‘o e ngaahi faingata‘á mo langa e pule‘anga ‘o e ‘Otuá?
‘Oku fēfē ‘a hono fakafehoanaki atu e ngaahi fakalakalaka ‘a e Siasí he kuonga ‘o Palesiteni Kalānité ki he ngaahi fakalakalaka he lolotonga ní?
Ko e hā ha founga ‘oku tokoni atu ai ‘a e ‘ilo ko ia “kuo toe fokotu‘u faka‘osi ‘a e Siasí he māmaní, pea he ‘ikai toe ‘ave ia ki ha kakai kehe pea he ‘ikai ke teitei toe veteki iá?”
Te tau tokoni fēfē ke a‘usia e taumu‘a pe iku‘anga ‘o e Siasí? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘a e mātu‘á ‘o tokoni‘i ‘enau fānaú ke “fakatonutonu, fakafe‘unga‘i, pea mo teuteu” ke nau tokoni ki he taumu‘a ko ‘eni ‘o e Siasí?

President Grant in 1945 — Ko Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘i he hoko hono ta‘u 88 he 1945. Na‘á ne māta‘ia ‘a e tupulaki lahi fau ‘a e Siasí ‘i he‘ene mo‘uí, peá ne fakamo‘oni ai ki he ngāue ‘a e ‘Eikí “ ‘e hokohoko atu pē kae ‘oua kuó ne fakahoko ‘a hono taumu‘á pe a‘usia hono iku‘angá.”