Vahe 13
Ko e Ngaahi Tefito‘i Mo‘oni ‘o e Nonga Fakapa‘angá
‘I he‘etau faka‘ehi‘ehi mei he fakamo‘uá pea totongi ‘etau vahe hongofulú mo e ngaahi foakí, ‘oku tāpuaki‘i fakapa‘anga mo fakalaumālie kitautolu ‘e he ‘Eikí mo foaki mai ha faingamālie ke tau tokoni ‘i hono langa Hono pule‘angá.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Ne kāpui ‘e ha palōpalema faka‘ekonōmika ha konga lahi ‘o e ‘Iunaiteti Siteití ‘i he 1893, ‘o mate ai ha ngaahi pangikē, ngaahi kautaha lēlue, ngaahi keli‘anga maka koloa, pea mo ha ngaahi pisinisi na‘e fu‘u uesia fakapa‘anga. Na‘e ui ‘a e palōpalema ko iá ko e Tailiili ‘o e 1893, na‘á ne ma‘ungatāmaki fakafokifā ‘a ‘Eletā Hiipa J. Kalānite mo ha ni‘ihi tokolahi kehe. Na‘e tupu heni ha mo‘ua ‘a ‘Eletā Kalānite, ‘oku kei hoko he taimi ko iá ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, pea na‘e ta‘u lahi ‘ene feinga ke totongí. ‘I ha lea na‘á ne fakahoko he lolotonga ‘o e taimi ko iá na‘á ne pehē ai: “ ‘Oku ou fie fakahā atu kiate kimoutolu kuó u fehālaaki mo ha ni‘ihi tokolahi. ‘I he hā? Koe‘uhí he ne mau vēkeveke ke tānaki pa‘anga ‘o mau iku mo‘ua ai, pea ‘oku ‘ikai ‘eni ke mau lava ‘o totongi taimi totonu homau mo‘ua ko iá.… Ko e fuofua taimi ‘eni ‘i he‘eku mo‘uí ke omi ai ha kakai ‘o kole mai ke u totongi ange hoku mo‘ua kiate kinautolú, pea ne pau ke u kole ange ke tuku mai mu‘a ha taimi. Kapau ‘e fakamolemole‘i au ‘e he ‘Eikí ‘i he me‘á ni he ‘ikai ke u toe ‘efihia ai ‘i ha toe taimi. Ko ha taha fa‘a nō au talu hoku ta‘u hongofulu mā valú; ka ‘o kapau te u lava ‘o totongi fakafoki hoku mo‘ua he taimi ní, ‘oku ou tui, te u fiemālie, fakataha mo e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí, ‘o tatau ai pē pe ko e hā, ‘o tatau ai pē pe ‘e lahi pe si‘isi‘i.”1
‘I he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e fale‘i ai ‘e Hiipa J. Kalānite ‘a e Kāingalotú ‘i ha ngaahi me‘a fekau‘aki mo e nonga fakapa‘angá, ‘o fakatātā ‘aki e ngaahi me‘a na‘e hoko kiate iá pea mo muimui ki he ngaahi sīpinga ‘a e taha na‘e mu‘omu‘a ‘iate iá, ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmita. Na‘e nofotaha pē ‘a Palesiteni Kalānite ‘i ha tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘e ua: ko e nonga ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau faka‘ehi‘ehi mei he fakamo‘uá pea mo e ngaahi tāpuaki fakaetu‘asino mo fakalaumālie ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau totongi ‘a e vahe hongofulú mo e ngaahi foakí. ‘I ‘Epeleli 1932, na‘á ne ako‘i ai ‘a e ongo tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ‘i he konifelenisi lahi fakakātoa ‘a e Fine‘ofá. ‘I he taimi ko iá kuo faka‘au hifo ‘a e ‘Iunaiteti Siteití ki ha tu‘unga Tōlalo Fakapa‘anga Lahi (Great Depression), ‘o mafola ai ‘a e tō lalo ‘a e tu‘unga faka‘ekonōmiká pea lahi mo e ta‘e ma‘u ha ngāué. Na‘e valoki‘i ai ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e Kāingalotú ‘i he ‘ikai ke nau fanongo ki he fale‘i ne nau ma‘u meia Palesiteni Sāmitá:
“Kapau na‘e fakafanongo ‘a e kakai ko ia ‘oku ui ko e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ki he akonaki na‘e fai atu mei he tu‘unga malangá ni ‘e he taha ne u toki fetongí, ‘o fakatatau mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Eikí, ‘i he‘ene kole mo poupou ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ke ‘oua na‘a nau fakamo‘uá, ‘e si‘isi‘i ‘aupito hano uesia ‘e he tō lalo faka‘ekonōmiká ni ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí. …Ko ‘eku fakakaukaú, ko e tefito‘i ‘uhinga ‘o e tōlalo faka‘ekonōmika ko ‘eni ‘i he ‘Iunaiteti Siteití fakakātoa, ko e ha‘isia ki he mo‘uá pea mo e loto fie tu‘umālie vave ‘i he kakaí.”
Na‘e hoko atu ‘a Palesiteni Kalānite ‘i he‘ene leá ‘o ne fakamamafa‘i ‘a e fie ma‘u ke faka‘ehi‘ehi mei he mo‘uá. Na‘á ne toe kole foki ki he‘ene kau fanongó ke totongi ‘enau vahe hongofulú mo e ngaahi foakí, ‘o a‘u ai pē ki he taimi ‘o e faingata‘a‘ia fakapa‘angá. Na‘e fakamatala ai ki ha me‘a ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ki mu‘a na‘e fakamo‘ua ai ke fakatau hano ‘inasi ‘i he Fale Faiva Sōlekí (Salt Lake Theatre), ko ‘ene faka‘amu ke ‘oua na‘a holoki ‘a e falé:
“ ‘Oku ou fie ma‘u ‘a e kakai kotoa pē ‘oku ongo atu ki ai hoku le‘ó ke nau ako mei he me‘a na‘e hoko tonu kiate au ‘i he‘eku fakatau ‘inasi he fale faivá. ‘I ha ta‘u ‘e 32 ‘o ‘eku mo‘uí, … na‘e ‘osi fakamoleki pē ‘a e pa‘anga kotoa na‘á ku ngāue‘i ‘oku te‘eki ke u ma‘u ia. Ko ha kavenga mafasia lahi mo‘oni, pea te u fakatātā pē, ke ‘i ai ha hoosi kuo mate, peá te fua ‘a e hoosi ko iá ‘i ha ta‘u ‘e 32 ki mu‘a peá te toki lava ‘o tanu. Ko ha me‘a fakamamahi mo‘oni, ka ko e tupu kotoa mei he fakamo‘uá. Talu mei ai, mo ‘eku mo‘ui ma‘u pē ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku ou ma‘ú.
“… Kapau ‘oku ‘i ai ha tangata mo‘ui ‘oku tonu ke ne pehē, ‘Fakamama‘o mei he mo‘uá, ’ ko hono hingoá ko Hiipa J. Kalānite. Fakafeta‘i ki he ‘Eikí ‘i he‘eku lava ‘o totongi [kotoa hoku mo‘uá], ‘o totongi kotoa ta‘e toe kole ke holoki mai ‘e ha taha. ‘Oku ‘ikai ke u tui ne u mei totongi ‘eni ka ne ta‘e ‘oua ‘eku mātu‘aki faitotonu ki he ‘Eikí. Ko e taimi pē ne ma‘u ai ha‘aku pa‘anga, ko e ‘uluaki mo‘ua na‘á ku totongí ko hoku mo‘ua ki he ‘Eikí, pea ‘oku ou tui ta‘e toe veiveiua, kapau na‘e talangofua ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ki he fale‘i ‘a e Palōfita ‘a e ‘Eikí, pea totongi vahe hongofulu totonu he ‘ikai ke nau ‘i he tu‘unga ‘oku nau ‘i ai he ‘aho ní. Kapau na‘a nau faitotonu pea manatu‘i ke totongi ‘enau [‘aukaí] te tau lava ke tauhi ‘a e taha kotoa pē ‘oku ‘i ha tu‘unga faingata‘a‘ia ‘i he Siasí ni.”2
Na‘e mo‘ui ‘aki ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni na‘á ne ako‘í, pea iku ai ‘o ne tu‘u lelei ‘i he‘ene ngaahi me‘a fakapa‘anga fakafo‘ituituí pea mo e ngaahi me‘a fakapa‘anga fekau‘aki mo e Siasí. Neongo iá, na‘e kei tokanga ma‘u pē mo ne tala ko e lavame‘a mo‘oní ‘oku ‘ikai makatu‘unga ia ‘i he malava ke ma‘u ha pa‘angá. Na‘á ne pehē: “He ‘ikai ke lava ‘o lau kuo lavame‘a mo‘oni ha taha kuó ne lava ke tānaki ha pa‘anga lahi, kapau ‘okú ne fakasi‘isi‘i ai ‘a e ngaahi ongo ‘ofa fakanatula ‘o e lotó, mo ta‘e ‘ofa ki hono kāingá ‘i he‘ene fai iá: ka ko ia ‘oku mo‘ui ke ‘ofa taha ai ‘a kinautolu ‘okú ne ‘ilo‘i lelei tahá; pea ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i hono ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá ‘a ‘ene ngaahi ngāué, ka ‘okú ne toe ‘afio‘i foki mo e ngaahi ongo mo‘oni ‘o hono lotó, ‘o ne ‘ofa ai: ko e fa‘ahinga peheé—neongo ka mate masiva—‘e lava ke toki lau ‘i he fakamo‘omo‘oni, ‘‘oku tonu ke fakakalauni ‘aki ‘a e loumaile ‘o e ikuná.’”3
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
‘I he‘etau mo‘ui ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú, ‘oku tau faka‘ehi‘ehi ai mei he ha‘isia ‘o e mo‘uá.
Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a te ne lava ke ‘omi ‘a e nongá mo e fiemālié ki he loto ‘o e tangatá, pea ki he loto‘i fāmilí, ko e mo‘ui ko ia ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú. Pea kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku vivili mo fakatupu loto si‘i pea mo ta‘e fakafiemālie, ko ‘ete mo‘ua pe ‘i ai hato ngafa ‘oku ‘ikai ke te lava ‘o feau.4
Tuku mu‘a ke u fakatokanga atu ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau toki fakatau e me‘alelé mo fakatau ‘a e fanga ki‘i fiema‘u angamaheni ‘o e mo‘uí ‘i he taimi kuo nau ma‘u ha pa‘anga ke fakatau kinautolú, kae ‘oua te nau faka‘efihia‘i kinautolu he mo‘uá ki he ngaahi ta‘u he kaha‘ú. … ‘Oku ou fie pehē kiate kimoutolu, ko kinautolu ko ē ‘oku ‘ikai ke nau fakakaukau‘i honau kaha‘ú, ‘a kinautolu ko ē ‘oku a‘u ‘o mo‘ua koe‘uhí ko e fanga ki‘i fiema‘u anga-maheni ‘o e mo‘uí pea mo e ngaahi me‘a fakahōhōloto ‘o e mo‘uí, ‘oku nau fokotu‘u ha ngaahi kavenga mafasia kiate kinautolu ‘e iku foki mai ‘oku liunga ua ‘a e totongi tupú ‘o ne fakatupu ha faingata‘a‘ia lahi mo fakamaa‘i kinautolu.5
Kapau ‘oku ma‘u ‘e ha taha ‘a e me‘a ‘okú ne ma‘ú pea ‘oku ‘ikai ke ne toe totongi ha tupu ki ai, pea toki fakatau pē he taimi ‘okú ne ma‘u ai ha pa‘anga ke fai ‘aki ‘ene fakataú, ko e tokolahi ‘o e kakaí te nau ‘i ha tu‘unga fiemālie. … ‘Oku tau fa‘a ‘ai ke tau mo‘ua ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ‘o e kaha‘ú ‘o ‘ikai ke tau tomu‘a fakakaukau ki he ngaahi me‘a ‘e ala hokó—ha puke, tafa, pe ngaahi alā me‘a pehē.6
He ‘ikai ke tau lava ‘e kitautolu ‘o tala ‘a e ngaahi me‘a kotoa ‘e hoko mai he kaha‘ú. Ka ‘oku ‘i ai ha me‘a pē taha te tau lava ke tala, pe ‘oku ‘i ai ko ā ha pa‘anga ‘i hotau nimá ke tau fakatau ‘aki ha letiō, ha me‘alele, pea ko ha toe fa‘ahinga me‘a kehe, pea tau toki fakatau leva ia, he ‘e tatau ai pē pe ko e hā hono mahu‘ingá, ‘e hoko ia ko ‘ete me‘a.7
‘Oku ou tui ‘e meimei mole kotoa ‘a e ngaahi faingata‘a‘ia ‘a ha tokolahi kapau te nau fie tukuange ‘a e ‘ulungaanga ‘o e fie tui sitōkeni siliká, ka nau foki ki he anga-totonu ‘o e teuteú ‘i ha founga ‘oku faingofua mo mahinó; faka‘ehi‘ehi mei ha vahehongofulu ‘e hiva ‘o e ngaahi hele‘uhila ‘oku nau fa‘a ō ki aí; pea foki ki he mo‘ui fakapotopotó mo e faka‘ekonōmiká.8
‘Oku ‘omi ‘e he totongi totonu ‘o e vahe hongofulú mo e ngaahi foakí ‘a e ngaahi tāpuaki fakaetu‘asinó mo fakalaumālié.
‘Oku ou toe fie fakaongo atu ki he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘a ‘eku tui pau ‘oku fakatu‘umālie‘i mo tāpuekina ‘e he ‘Otua ko ‘etau Tamai fakahēvaní pea mo foaki poto ki he kau tangata mo e kau fefine ‘oku faitotonu mo‘oni kiate ia ‘i hono totongi ‘enau vahe hongofulú. ‘Oku ou tui ko e taimi ‘oku faingata‘a‘ia fakapa‘anga ai ha tangata, ko e founga lelei taha ke mavahe ai mei he faingata‘a‘ia ko iá (pea ko ‘eku lea ‘eni mei he me‘a kuo hoko tonu kiate aú, he ‘oku ou tui kuo laka hake ‘i he tu‘o tahá ‘a ‘eku ‘i he luo ‘o e palōpalema fakapa‘angá ‘o faingata‘a‘ia tatau mo ha taha pē) ke te faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí, pea ‘oua na‘a teitei tuku ha kihi‘i pa‘anga ‘e taha ke tō ki ho nimá ‘o ta‘e ma‘u ‘e he ‘Eikí hono pēseti ‘e hongofulú.
‘Oku ‘ikai ke fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ia ‘eta pa‘angá. He ko e talangofua ki he fono ‘o e vahe hongofulú mo e foaki ki he ngaahi falelotú, ngaahi fale fakasiteikí, ngaahi ‘api akó, temipalé, ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi fiema‘u kehekehe kotoa ko ‘ení, ‘oku fai kotoa kinautolu koe‘uhí pē ko ‘etau leleí. Ko ha ngaahi me‘a mahu‘inga pē ia ‘oku tau ako pea te nau fakafe‘unga‘i mo teuteu‘i kitautolu ke tau anga faka‘otua ange mo mateuteu ke foki atu ki he ‘ao ‘o ‘etau Tamai fakalangí. Ko e ngaahi lēsoni natula fakapa‘anga ko ‘eni ‘oku ‘omi kiate kitautolú ‘oku toe fakahoko pē ia ‘i ha ‘api ako ki ha tamasi‘i pe ta‘ahine; ko ha me‘a ke lelei ki he ki‘i tamasi‘í; ko ha me‘a ke lelei ki he ta‘ahiné, ke nau fakalakalaka ai, pea ke nau nēkeneka mo fiefia ai ‘i he hili ‘o e mo‘uí ni; pea koe‘uhí ko e ‘ilo mo e ngaahi fakamatala kotoa kuo tau ma‘ú, kae ‘uma‘ā ‘a e fakalakalaka kuo tau fakahokó, ko kitautolu pē ‘oku toe ‘aonga ki aí.
Kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Otua ko ‘etau Tamai fakalangí ha ngaahi fono ke fakalakalaka fakaetu‘asino, fakalaumālie, mo faka‘atama ai hono kakaí, pea ko e taha ‘o e ngaahi fono lelei taha ‘i he māmaní kotoa ke tau hoko ai ko ha Kāingalotu lelei ange ‘o e Siasí, ko e fono ko ia ‘o e vahehongofulú. ‘Oku tokolahi ha kakai ‘oku nau tui ki he ongoongoleleí pea mahalo ne nau mei tali ia, ka koe‘uhí ‘oku nau tatau mo e talavou ko ia ‘oku tau lau ki ai ‘i he folofolá, ‘i hono fakahā ange ‘e he Fakamo‘uí, ‘i he hili hono tala ange ‘e he talavoú kuó u “ ‘osi fai kotoa ‘a e ngaahi me‘a ní, ” ke ne fakatau atu ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne ma‘ú ‘o foaki ki he masivá [vakai, Mātiu 19:16–22]. ‘Oku tokolahi ha kakai ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o kātekina ‘a e ongoongoleleí koe‘uhí ko e ngaahi fiema‘u fakapa‘anga meiate kinautolú, pea ‘oku nau tuku ai ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ‘a ia ‘oku nau pīkitai mo pikima‘u ki aí, ke ne kaiha‘asi meiate kinautolu ‘a e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa pē ‘a e ‘Otuá, ‘a ia ko e mo‘ui ta‘engatá. ‘Oku ou fokotu‘u atu ‘a e fono ‘o e vahe hongofulú ki he Kāingalotu ‘o e Siasí.9
Ko e fono ‘o e tu‘umālie fakapa‘angá ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘o fakatatau mo e fuakava ‘a e ‘Otuá, ke te hoko ko ha taha totongi vahe hongofulu totonu, kae ‘oua ‘e kaiha‘a mei he ‘Eikí ‘i he vahe hongofulú mo e ngaahi foakí [vakai, Malakai 3:8]. ‘Oku hoko mai ‘a e tu‘umālié kiate kinautolu ko ē ‘oku nau tauhi ‘a e fono ‘o e vahe hongofulú. Pea ‘i he‘eku pehē tu‘umālié, ‘oku ‘ikai ke u fakakaukau au ki ai ‘o ‘uhinga ki he pa‘angá mo e sēnití pē. … Ka ko e me‘a ko ē ‘oku ou lau ko e tu‘umālie mo‘oní, ko e me‘a ko ē ‘oku mahu‘inga taha ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ki he tangata mo e fe-fine mo‘uí, ko e tupulaki ‘i he ‘ilo ki he ‘Otuá, ‘i he fakamo‘oní, ‘i he mālohi ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí pea mo ue‘i hotau ngaahi fāmilí ke nau fai peheé. Ko e tu‘umālie mo‘oni tahá ia.10
Ko ha taha tui mo‘oni au ki he pehē ko e tui ta‘e ngāué ‘oku maté, pea ko ha taha tui mo‘oni au ko e fakamātoato ‘a e ‘Eikí ‘i he‘ene folofola ‘o tala‘ofa te ne fakaava ‘a e ngaahi matapā ‘o e langí pea lilingi mai ha tāpuaki kiate kitautolu ‘o kapau te tau totongi ‘etau vahe hongofulú [vakai Malakai 3:10].11
‘Oku ou tui ko e kakaí ‘oku tāpuaki‘i kinautolu ‘o fakatatau pē mo ‘enau kātakí. ‘Oku ‘ikai ko ‘eku ‘uhingá ‘oku lahi ma‘u pē ‘enau pa‘anga ‘oku ma‘ú, ‘i he taha ko ‘eé. Ka ‘i he tafa‘aki ‘o e tupulekina ‘i he tuí pea ‘i he fakamo‘oni mo e ‘ilo ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau aí, ko e kau tangata ko ia ‘oku faitotonu ki he ‘Eikí ‘i hono totongi ‘enau vahe hongofulú ‘oku nau tupulaki ko ha kau tangata ‘o ‘ikai tatau mo e kau tangata ‘oku ‘ikai ke nau faitotonú. ‘Oku ‘ikai ha toe fehu‘i ‘i he‘eku fakakaukaú. ‘Ikai ngata ai, te u pehē ko ha vale au ke u tui ‘e fakalāngilangi‘i tatau ‘e he ‘Eikí ‘a kinautolu ‘oku nau totongi ‘enau vahe hongofulú, mo e kau tangata ‘oku ‘ikaí. ‘Oku ou tui ko kinautolu ‘oku foaki ‘ofa pe tau‘atāina [‘i he‘enau ngaahi foakí] ‘oku ‘oange ‘e he ‘Eikí ha ngaahi fakakaukau, pea ‘oku nau tupulaki ai ‘i he me‘a ‘oku nau lavá mo honau iví ‘o vave ange ‘iate kinautolu ‘oku nima-ma‘ú. ‘Oku ou tui pehē, pea ne u ma‘u ia talu mei he‘eku kei si‘í.12
Kapau te tau foaki ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú, kapau te tau totongi ‘etau vahe hongofulú, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hano si‘isi‘i ‘o ‘etau ki‘i pa‘anga hū maí, . …‘e fakalahi ‘e he ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní ‘a e toenga ‘o e pa‘anga ‘e hiva mei he pa‘anga ‘e hongofulú, pe ko e toenga ‘o e sēniti ‘e fānimá mei he sēniti ‘e nimangofulú pea te ke ma‘u ha poto fe‘unga ke faka‘aonga‘i ia ke lelei kiate koe ‘o ‘ikai mole ai ha‘o me‘a ‘i ho‘o faitotonú.13
Ko e tu‘unga fiema‘ua taha ‘o e māmaní ko e ma‘u ‘e he tangatá ‘a e pa‘angá. Ka ‘oku ou fie lea kiate kimoutolu Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku ‘ikai ko e ikuna mo‘oní ‘eni. Ko e taimi ‘oku tupulaki ai ha tangata mo tupulekina ‘i he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, kapau he ‘ikai tokanga, ‘e mole meiate ia ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, pea ‘e tuku hono lotó ki he ngaahi me‘a ‘o e māmaní. Pea ka mole mei ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, ‘o ‘ikai ke faitotonu ki he ‘Otuá ‘i hono totongi ‘o ‘ene vahe hongofulú ‘o pau mo totonu ‘o hangē ko ‘ene ha‘isia ki hano kaungā pisinisi ‘o kapau ‘oku pisinisi, ‘e holoki ‘e he tangata ko iá hono iví, te ne holoki hono mālohí, te ne holoki ‘ene fakamo‘oni ki he Laumālie ‘o e ‘Otuá ‘i he‘ene mo‘uí. ‘Oku ‘ikai ha toe veiveiua ‘i hoku lotó he me‘a ko iá.
Kuo pau ke tau faitotonu ki he ‘Eikí. Ko e palōpalema lahi tahá he ‘oku ‘i ai ha kakai tokolahi, ko e taimi ‘oku nau tupulaki mo tupulekina ai ‘i he ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ‘oku tuku leva honau lotó ki he ngaahi me‘a ko iá pea mole meiate kinautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí. ‘I he‘ene peheé, ko e me‘a ko ia ‘oku lau ‘e māmani ko e lavame‘á ‘oku hala ia; he kapau ‘oku feinga ha tangata ke ma‘u ha pale pea ‘ikai ke ne ma‘u ia ‘i ha hili ha‘ane ngāue‘i ‘i he meimei ‘o ‘ene mo‘uí kotoa ‘a e pale ko iá, pea ta kuo mole noa ‘ene mo‘uí. ‘Oku ou ‘ilo ha ni‘ihi fakafo‘ituitui, ko e taimi ‘oku ma‘u ai ha‘anau kihi‘i pa‘anga, ‘oku nau faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí, ‘o totongi ‘enau vahe hongofulu ‘e tahá. Ka ‘i he taimi ‘oku nau ma‘u ai ha‘anau pa‘anga lahí ‘oku nau totongi pē ‘a e peseti ‘e taha pea fāi hake ai ki he uá pea a‘u ki he peseti ‘e tolú, kae ‘ikai totongi ‘a e vahe hongofulú. Ko e hā ‘oku hokó? Me‘a faikehe, ‘a e ake mai ‘a e u‘a ki he pa‘angá he tangatá, ‘a ‘ene tupu mo mālohí, pea kapau he ‘ikai tokanga, ‘e tatau tofu pē ia mo ha u‘a ki he kava mālohí. ‘Okú ne ma‘u-nimā ia, pea ‘ofa ai ia ki he pa‘angá kae ‘ikai tokanga pē ki ai koe‘uhí ko e lelei te ne lava ‘o fakahoko ‘akí. ‘Oku ‘ikai ke ne lava ‘o fakafuofua‘i lelei ‘a e mahu‘inga ‘o e ngaahi me‘á.14
Ko e vahe hongofulú ko e fono ia ‘a e ‘Otuá pea ‘omi ‘e hono totongi ‘o e vahe hongofulú ha nonga mo ha fiefia ki he Kāingalotu ‘okú ne fai iá. ‘Oku ‘i ai ha nonga ‘oku ‘i he loto ‘o e tangata ‘oku faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí, ‘i hono foaki ‘ene ma‘u‘anga mo‘uí ki hono langa hake ‘o e Siasi ‘o Kalaisí, kae ‘uma‘ā ‘a e loto ‘o e tokotaha ‘oku totongi kakato mo‘oni ‘ene vahehongofulú. Ko e kihi‘i tāpuaki kotoa pē ‘okú ta ma‘u ‘oku mei he ‘Otuá ia. ‘Oku tau ha‘isia kiate Ia ‘i he mānava mo‘ui ‘oku tau ma‘ú, pea ko Ia na‘á Ne foaki mai ‘a e me‘a kotoa ‘oku tau ma‘ú. ‘Okú Ne kole pē ke fakahaa‘i ‘a ‘etau hounga‘iá mo ‘etau fakamālō‘ia ‘a ‘Ene faileleí, ‘aki ha‘atau fakafoki ki he Siasí ke ‘aonga ki ai pea mo hono fakamafola ‘o e ongoongoleleí ‘i he fonuá ni pea mo mulí na, ha vahe hongofulu ‘e taha ‘o e me‘a ‘oku tau ma‘ú, ka ko e me‘a kotoa foki ko e ha‘u meiate Ia.
Te u toe pehē ‘oku ‘ikai mahino kiate au ha tangata ‘oku faitotonu mo‘oni ‘i he‘ene fengāue‘aki mo hono kāingá kae ta‘e fakakaukau ke totongi hono mo‘ua he fale-koloá kapau ‘okú ne malava ke totongi ia, ‘a ‘ene ta‘e totongi ‘a e me‘a ‘oku mo‘ua ai ki he ‘Otuá …
‘Oku ou kole heni ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ke nau faitotonu mu‘a ki he ‘Eikí pea ‘oku ou tala‘ofa atu ‘e nonga, tu‘umālie, pea mo ola lelei fakapa‘anga ‘a kinautolu ‘oku faitotonu ki he‘etau Tamai Hēvaní, koe‘uhí he ‘oku nau fakahoko ‘a e fonó mo honau ngafá. Te Ne tāpuaki‘i kinautolu ‘i he‘enau fai iá. Ko e founga lelei taha ke mou ako‘i ‘aki ‘a e tui ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ki ho‘omou fānaú ke mou faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí. … Ko e taimi ‘oku tuku ai hotau lotó ki he ngaahi me‘a ‘o māmaní pea ‘ikai ke tau faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí, ‘oku ‘ikai ke tau tupulaki ‘i he maama mo e mālohi pea mo e ivi ‘o e ongoongoleleí ‘o tatau mo e me‘a ‘oku totonu ke tau fakahokó.15
‘Oku ou fakamālō ki he ‘Otuá ‘i he faingamālie ke totongi vahe hongofulú. ‘Oku ou fiefia ‘i he faingamālie ke fakahaa‘i ‘eku hounga‘ia ‘i he‘eku Tamai Hēvaní koe‘uhí ko ‘ene ngaahi ‘alo‘ofa kiate aú.16
‘Oku totonu ke tau anga‘ofa ‘i hono faka‘aonga‘i hotau ngaahi tāpuaki fakapa‘angá ke tokoni ‘i hono langa ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá he māmaní.
Ko ha me‘a ‘e taha ‘oku tonu ke tau ako ‘e kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí—pea kuó u ngāue lahi ke u ‘ilo ia—ke tau … fakangatangata kitautolu ki he ngaahi fiema‘u vivili pē ‘o e mo‘uí, kae ‘oua ‘e fakahōhōloto‘i ‘a e ngaahi tō‘onga mo‘ui fakatu‘umālié. Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku toe, pea faka‘aonga‘i ia ‘o fakataau mo e finangalo ‘o e ‘Otuá ke tau ngāue totonu ‘akí—ki hono paotoloaki atu ‘o Hono pule‘angá pea mo hono fakamafola ‘o e Ongoongoleleí. …
‘I he ngaahi me‘a ‘oku tau ma‘ú, ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘inga fēfē ia kiate kitautolu, tuku kehe pē kapau ‘oku tau mateuteu mo fie ngāue‘aki ia ki hono paotoloaki ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ko hotau fatongia ke tokonaki ma‘a hotau ngaahi fāmilí; ka ‘oku ‘ikai ko hatau fatongia ke mo‘ui fakatu‘umālie. ‘Oku ‘ikai ko hatau fatongia ke ngāue ke ma‘u ha koloa koe‘uhí ke tau tui ha ngaahi vala fakataungata‘a.…
Ko e taimi pē te tau ako ai ke tau fie faka‘aonga‘i ‘a e koloa kuo foaki mai ‘e he ‘Otuá ki hono paotoloaki ‘o Hono Pule‘angá, he ‘ikai ke toe ‘i ai ha faingata‘a‘ia fakapa‘anga fēfē ia ‘a e Kāingalotú; he ‘e tāpuaki‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí ‘o lahi fau. Ko e me‘a ‘oku fie ma‘u ke tau fakahokó ke tau fekumi ki he maama mo e fakahinohino ‘a Hono Laumālié ke ne tataki kitautolu he taimi kotoa pē, pea te Ne toki tānaki kotoa mai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ‘aongá kiate kitautolu.17
‘Oku ‘ofa ‘a e ‘Eikí ‘i ha taha ‘oku foaki ‘ofa. ‘Oku ‘ikai ha tangata ia ‘e mo‘ui he māmaní te ne lava ‘o totongi ha ngaahi foaki ki he masivá, te ne lava ‘o totongi ha pa‘anga ki hono langa ‘o e ngaahi fale lotú mo e ngaahi temipalé, … te ne lava ke to‘o mai ‘ene me‘a ‘oku ma‘ú ‘o ‘oatu ‘aki ‘ene fānau tangatá mo ‘ene fānau fefiné ke nau malanga‘i ‘a e ongoongoleleí, ‘okú ne ta‘e to‘o ‘a e siokitá mei he‘ene mo‘uí, ‘o tatau ai pē pe ko e hā e tu‘unga siokita na‘e ‘i ai ‘i he‘ene kamatá. Ko e me‘a lelei taha ia he māmaní kotoa ki he kakai tangatá—ke nau a‘u ki he tu‘unga ko ia ‘oku fakalelei‘i ai ‘a e siokitá ‘i honau ‘ulungāangá. Ko e taimi ‘oku to‘o atu ai ‘a e siokitá mei honau lotó, ‘oku nau fiefia mo vēkeveke pea mo loto fie fekumi ki ha faingamālie ke fai ha lelei ‘aki ‘a e me‘a ‘oku nau ma‘ú, ‘a ia kuo tuku ‘e he ‘Eikí ki honau nimá, kae ‘ikai toe feinga ke tānaki ia ke lahi.18
Ko e pa‘angá mo e sēnití ‘oku ‘ikai ko ha tāpuaki ia mei he ‘Otuá. ‘Oku toki hoko pē ia ko ha tāpuaki ‘o kapau ‘e tāpuaki‘i kitautolu ‘aki ha poto mo e fakapotopoto, pea mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke faka‘aonga‘i ia ‘i ha founga fakapotopoto mo taau, pea mo paotoloaki atu ‘aki ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he funga māmaní. Kapau ‘e tāpuekina ‘aki kitautolu ‘a e ngaahi koloa ‘o e māmaní ‘o lahi fau ‘o ne fakakuihi hotau matá. … ‘oku ‘ikai toe hoko leva ia ko ha tāpuaki mei he ‘Otuá ka ‘oku ha‘u ia mei he tafa‘aki ‘e tahá.19
Hangē ko ‘eku fa‘a leá, ko e anga fakanatula ‘o e tangatá, ke siokita, kākā, pea mo nima-ma‘u, ‘o ne sio pē ma‘ana, pea ma‘ana tokotaha pē, mo ngāue ki he lelei pē ma‘ana. Ka ‘oku fehangahangai kotoa ‘eni mo e ngaahi akonaki ‘o e Ongoongoleleí. ‘Oku tau fakatokanga‘i ko e ngaahi fiema‘u ko ia ke tau totongi vahe hongofulu mo foaki ‘aukaí. … pea mo foaki mei he koloa ‘oku tau ma‘ú ke ‘oatu ‘aki ‘a e Ongoongoleleí ki he ngaahi pule‘anga ‘o e māmaní—‘oku tuli ‘e he ngaahi fiema‘u ko ‘ení mei he loto ‘o e tangatá ‘a e fakakaukau siokita mo e kākā kotoa pē. ‘Oku ‘ikai siokita, ka ‘oku fakafonu ‘aki ‘a e Kāingalotu mo‘oni kotoa pē ‘o e Siasí ha holi ke foaki honau taimí mo ‘enau koloá ki hono paotoloaki atu ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá. ‘Oku to‘o ‘e he ongoongoleleí, ‘o kapau ‘oku tau faivelenga ‘i he ngaahi me‘a ‘oku fie ma‘u meiate kitautolú ‘i he tafa‘aki fakapa‘angá, ‘a e tangata siokitá, tangata kākaá, ‘o ne ngaohi meiate ia ha taha foaki ‘ofa, anga faka‘ei‘eiki, pea mo loto tau‘atāina. fakafo‘ituitui. … ‘Oku fakafonu kitautolu ‘e he Ongoongoleleí ‘aki ha holi ke si‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘o e māmaní, ‘o kapau ‘oku fie ma‘u, pea ke tau laka atu ki he ngaahi ngata‘anga taupotu taha ‘o e māmaní, ‘o ta‘e ma‘u ha pa‘anga pe totongi, ke ‘aonga pea mo fakamo‘ui ai hotau kāingá.20
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í
-
‘Oku hoko fēfē ‘a e fakamo‘uá ko ha pōpula? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki te tau lava ‘o ma‘u ‘i he taimi te tau mo‘ui ai pē ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú? Ko e hā ha ngaahi tō‘onga ‘e lava ‘o tokoni ke tau mavahe ai mei he mo‘uá pe fakamama‘o ai mei he fakamo‘uá?
-
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tāpuekina fakapa‘anga mo fakalaumālie ai kitautolu ‘i he‘etau talangofua ki he fono ‘o e vahehongofulú? Ko e hā ha founga ‘e lava ke ako‘i ai ‘e he mātu‘á ‘enau fānaú ‘i he tefito‘i mo‘oni ‘o e vahe hongofulú mo e ngaahi foakí?
-
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke faitotonu ki he ‘Eikí pea mo hotau kāingá? Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ko ha tāpuaki hono ma‘u ‘e he fānaú ha mātu‘a ‘oku faitotonu mo‘oni ki he ‘Eikí?
-
Ko e hā ‘e lava ai ‘e he tu‘umālie fakaemāmaní ‘o taki ke mole ‘iate kitautolu ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fokotu‘u ai ‘a e tu‘umālie fakapa‘angá ‘i hono tu‘unga totonú?
-
Ko e hā ha ngaahi fatongia ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘oku foaki mai ai ‘e he ‘Otuá ha ngaahi tāpuaki fakaekoloá? Ko e hā ha fa‘ahinga loto te ne ta‘ofi kitautolu mei hono fakahoko ‘o e ngaahi fatongia ko ‘ení?
-
Ko e hā ‘oku fakaivia kitautolu ‘e he pa‘angá ke tau fakahokó, ‘o kapau ‘e fokotu‘u ‘a e pa‘angá ki hono tu‘unga totonú?
‘Oku totonu ke ngāue fakataha ‘a e husepānití mo e uaifí ‘i hono takanga‘i ‘o ‘ena me‘a fakapa‘angá. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, “Kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a te ne lava ke ‘omi ‘a e nongá mo e fiemālié ki he loto ‘o e tangatá, pea ki he loto‘i fāmilí, ko e mo‘ui ia ‘o fakatatau mo e me‘a ‘oku tau ma‘ú.”