Vahe 8

Ko e Muimui ‘Iate Kinautolu Kuo Fili ‘e he ‘Otuá ke Pulé

‘Oku tau poupou‘i ‘a e kau ma‘u mafai ‘o e Siasí ‘aki ‘etau lotua kinautolu, muimui ki he‘enau ngaahi fale‘i fakalaumālié, pea mo poupou‘i kinautolu ‘i he‘enau ngaahi ngāué.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

‘I he kamata ngāue ko ia ‘a ‘Eletā Hiipa J. Kalānite ‘i he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á ne mateaki‘i mo‘oni ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí. Hili pē ‘ene ma‘u hono uiui‘í, na‘e faitohi leva ki ha taha na‘á ne tokoua ‘aki ko ‘Anitoni W. ‘Aivini, “ ‘E lava pē ke u lea tonu atu kuo te‘eki ke u fakatokanga‘i tu‘o taha ‘i he‘eku mo‘uí ha‘aku ta‘e fie liliu ha‘aku palani ngāue ‘i he taimi ‘oku tu‘utu‘uni mai ai e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá.”¹

‘I he‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘e hoko ai kia ‘Eletā Kalānite ha ngaahi me‘a lahi na‘á ne fakamālohia ‘ene fakamo‘oni ki he hoko ‘a e Palesiteni ‘o e Siasí ko e le‘o ‘o e ‘Eikí he funga māmaní. Pea ‘i he‘ene hoko ki mui ange ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘á ne fakamatala‘i ai ha taha ‘o kinautolu, ‘a ia na‘á ne fakatokanga‘i ai hono tatakinima ‘e he ‘Eikí ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi. ‘I he 1890, na‘e fakahā ai ‘e Palesiteni Uilifooti Utalafi kuo finangalo ‘a e ‘Eikí ke fokotu‘u ‘e he Kāingalotú ha pisinisi ke ngaohi ha suka mei he pītí (beet) ‘i ‘Iutā. Na‘e kau ‘a ‘Eletā Kalānite ‘i he kōmiti na‘e fokotu‘u “ke ne tokanga‘i ‘a e fo‘i ngāué ni.” Hili ha‘anau fakatotolo fakalelei, na‘e lototaha ‘a e kōmiti ia ke nau fokotu‘u ke ta‘ofi ‘e he Siasí ‘a e fo‘i fakakaukaú ni.

Neongo ia, na‘e lipooti ‘e Palesiteni Kalānite ‘o pehē, “Na‘e ‘ikai ke fiemālie ‘a Palesiteni Utalafi. Na‘e toe fokotu‘u ha kōmiti ‘e taha. Na‘á ku kau he ‘uluaki kōmití pea na‘á ne toe fokotu‘u pē au ke u kau he kōmiti hono uá. Na‘á ku kole ange ke tukuange mu‘a au, koe‘uhí he na‘e ‘osi ‘i ai ‘eku fakakaukau, pea ne u ‘osi fakamo‘oni he lipooti ‘a e kōmiti ‘uluakí, ka na‘e ‘ikai ke fie ongo ia ki he‘eku kolé. Ne mau toe kamata vakai‘i faka‘āuliliki mo fakalelei leva ‘a e me‘á ni, pea ne toe kovi ange ‘a e lipooti ia ‘a e kōmiti hono uá. Na‘e pehē leva ‘e Palesiteni Utalafi: ‘Tuku ‘aupito pē ‘a e lipōtí ia. Ko e ue‘i kiate aú, ke fokotu‘u ‘a e ngaohi‘anga suká.’ ”

Fakatatau mo e fakahinohino mei he palōfita ‘a e ‘Eikí, na‘e fokotu‘utu‘u leva ‘e Palesiteni Kalānite mo ha ni‘ihi ke langa ha fale ngāue ki hono ngaohi ‘o e suká mei he pītí. Me‘apango, he na‘e tupu mei he faingata‘a fakapa‘anga ‘o e 1891 ha faingata‘a ke tānaki ha pa‘anga fe‘unga ki hono langa ‘o e fale ngaohi‘anga suká. Na‘e toe fokotu‘u mai ‘e ha kau tangata pisinisi taukei ‘oku ta‘e fakapotopoto fau ki he Siasí ke hoko atu ‘i he me‘á ni. Na‘e manatu ai ‘a Palesiteni Kalānite ki he tali ‘a hono kau takí ‘o kau ki he fokotu‘ú ni, ‘a ia na‘e peheni:

“ ‘I he taimi na‘e fai mai ai ‘a e fokotu‘ú, ko e tali ‘eni ‘a Uilifooti Utalafí: ‘Talu mei he ‘aho ne u ‘ilo ai ki hono fakalangi ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi na‘e fakahā mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea talu mei he ‘aho na‘á ku ‘alu ai ko ha taula‘eiki masiva ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí, neongo na‘e hangē kaú ka mate aí, kapau na‘e fie ma‘u ‘i hoku fatongia ko ia ‘i he ongoongoleleí ke u fehangahangai ai mo e maté, kuo te‘eki ai pē ke u toe afe ki hema pe ki mata‘u; pea kuo ue‘i ‘eni au ‘e he ‘Eikí ke langa ‘a e falengāué. Ko e taimi kotoa pē ‘oku ou fakakaukau ai ke ta‘ofi, ‘oku ‘i ai ha fakapo‘uli; pea ko e taimi kotoa pē ‘oku ou fakakaukau ai ke langa, ‘oku ‘i ai leva ha maama. Te tau langa ‘a e fale ngaohi‘anga suká ‘o tatau ai pē kapau ‘e uesia fakapa‘anga ai ‘a e Siasí.’ ”

Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite ki mui, “Na‘a mau langa, ka na‘e ‘ikai ke uesia fakapa‘anga ai ‘a e Siasí.” Ko hono mo‘oní, na‘e toe langa ‘e he Siasí ki mui ange mo ha ngaahi fale ngaohi‘anga suka kehe, ‘o fokotu‘u ai ha pisinisi na‘e tupu lahi ki he Siasí fakakātoa pea mo e Kāingalotú fakafo‘ituitui.²

‘I he ngaahi ta‘u ki mui maí, na‘e fai ai ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘a e fale‘i faingofua ko ‘ení ke ne tataki ‘a e mo‘ui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí: “ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha toe me‘a ‘i he mo‘uí ni ‘e mahu‘inga lahi ka ke talangofua pē ki he fale‘i mo e talatalaifale ‘a e ‘Eikí, mo ia ‘a ‘Ene kau tamaio‘eikí ‘i hotau kuongá.”³

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘Oku ui ‘e he ‘Eikí ‘a ‘Ene kau palōfitá mo fakahinohino kinautolu ‘aki ha fakahā fakalaumālie.

‘Oku ou faka‘amu ‘i he fakataha‘angá ni, pea ‘i he fakataha‘anga kotoa pē ke u fakamo‘oni‘i fakamātoato mo‘oni ‘i he loto fakatōkilalo kakato ‘a hono fakalangi ‘o e misiona ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, kae ‘uma‘ā hono fakalangi ‘o e misiona ‘o e tangata taki taha kotoa pē na‘e fili ke nau fetongi iá.⁴

‘Oku ‘ikai tonu ke mou manavasi‘i, ‘e hoku ngaahi tokoua mo e tuofāfine, na‘a faifai angé pea ‘i ai ha taha ‘e taki ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisí ‘o ta‘e fie ma‘u ia ‘e he Tamai Hēvaní ke ‘i ai.⁵

‘E lava pē ke u pehē kuo lilingi mai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí ‘o lahi fau ki he tangata kotoa pē kuo hoko ko e taki ‘i he Siasí ni, koe‘uhí he na‘a nau fekumi ‘i he mā‘oni‘oni ki he ue‘i ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá ke ne fakahinohino kinautolu ‘i hono fakahoko ‘a e me‘a ‘oku pau ke nau faí.⁶

Ne u maheni mo Pilikihami ‘Iongi ‘i he‘eku kei ta‘u onó.…‘E lava pē ke u fakamo‘oni ki he‘ene anga‘ofá, ‘a ‘ene ‘ofa fakafo‘ituitui kiate aú, ‘a ‘ene ‘ofa ki he ‘Otuá pea mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Otuá ne fai kiate ia ‘i he taimi na‘e ‘i he tu‘unga ‘oku ou ‘i ai he taimi ní, ‘i he taimi ko ia ne u fa‘a ma‘u ai ‘a e faingamālie ke u tangutu ‘o fakafanongo ki he‘ene ngaahi lea fakalaumālié.

Ne ui au ki he Fakataha Alēlea ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘i ha fakahā ‘a e ‘Eikí kia Palesiteni Sione Teila, pea talu mei he taimi ne u hū ai ki he Fakataha Alēlea ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ko ha ta‘u pē ia ‘e ua mei hono fakanofo ‘o Sione Teila ko e Palesiteni ‘o e Siasí, ‘o a‘u ki he ‘aho ‘o ‘ene pekiá, ne u fakataha mo ia ‘i he uike kotoa pē. … ‘Oku ou ‘ilo ko ha tamaio‘eiki ia ‘a e ‘Otua mo‘uí; ‘oku ou ‘ilo ‘oku fakahoko mai ki ai ‘a e ngaahi tataki fakalaumālie ‘a e ‘Eikí; pea ‘oku ou ‘ilo ‘i he me‘a kotoa pē na‘á ne pehē ai: “Ko e me‘a ‘eni ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí, ” pea poupou‘i ‘a e me‘a ko iá ‘e hono kaungā ngāue ‘i he fakataha alēlea ‘o e kau ‘aposetoló, na‘e fakamo‘oni‘i ‘i he me‘a kotoa pē na‘e mo‘oni pea na‘e hā mei he fakahinohino ‘a e ‘Eikí kiate iá, ‘a e mahulu hake hono poto na‘e foaki kiate ia ‘i he mālohi ‘o e ‘Otuá, ‘i ha toe poto ‘o e tangatá.

Taimi lahi na‘á ku fa‘a ‘alu ki ha ngaahi fakataha…, ‘o u ‘ilo‘i pau ‘e ‘i ai ha ngaahi me‘a pau ‘e alea‘i pea na‘e ‘osi tukupau pē hoku lotó ‘i he me‘a ‘e fai ‘i he me‘a ko iá he ‘oku faingofua pē foki ke tomu‘a fakapapau e ‘atamai ‘o e tangatá ki he me‘a ‘e faí. … Pea neongo ne u ‘alu ki ha ngaahi fakataha. … kuo fakapapau hoku ‘atamai ‘i ha me‘a ke fai ‘i ha kupu‘i tu‘utu‘uni, ka na‘á ku fa‘a loto lelei mo kau fakataha mo e tafa‘aki ‘e tahá ‘o fehangahangai mo e tu‘utu‘uni ko iá, tu‘unga ‘i he fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Eikí ne hoko mai kia Sione Teilá. ‘I hono kotoa ‘o e ngaahi me‘a peheé na‘e tonu ma‘u pē ‘a e vakai ‘a e tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí ko Sione Teilá, pea na‘e fakamahino ‘e he‘ene fakakaukau lelei angé, ‘oku lelei ange ‘a e ngaahi me‘a ‘okú ne pehē ‘oku lelei taha ki he kakaí.

‘E lava pē ke u fakamatala fakahokohoko atu ha ngaahi me‘a na‘e hoko ‘i hono fekau‘i atu ‘o e kau ‘aposetoló ke nau fakahoko ha ngaahi ngāue ‘o fakatatau mo e fakahinohino na‘e fai ‘e he ‘Eikí kia Sione Teilá, ka ne nau mu‘aki pehē he ‘ikai ke nau lava ‘o fakahoko ‘a e ngāue ko iá. Na‘a nau foki pea nau lava ke fakamo‘oni‘i na‘e toutou tokoni‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí pea nau lava ai ‘o ikuna‘i ‘a e ngāue na‘e tuku kiate kinautolu ‘e Palesiteni Teila, ko e Palōfita ‘a e ‘Eikí. …

Te u lava pē ke fakamo‘oni‘i atu ko Uilifooti Utalafí, ko ha tamaio‘eiki mo‘oni ia ‘a e ‘Otua mo‘uí pea ko ha Palōfita mo‘oni ia ‘a e ‘Otuá. Na‘e fakaului mo papitaiso ‘e he tangata loto fakatōkilalo ko Uilifooti Utalafí ha kakai ‘e laungeau ‘i ha ngaahi māhina si‘i pē ‘i he‘ene ‘i Hiafootisaea (Herefordshire) ‘i ‘Ingilaní.… ‘Oku ‘ikai ke u tui ‘oku toe ‘i ai ha tangata fakaului laumālie ma‘ongo‘onga pehē ki he Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí kuó ne mo‘ui he funga māmaní. Ko ha tangata mātu‘aki lelei mo fakaofo mo‘oni ‘ene loto fakatōkilaló; ko ha tangata na‘e te‘eki ke kau ia ‘i ha me‘a fakapisinisi lahi fēfē; ko ha tangata na‘e nofotaha pē ki he ngoué, ‘o ne femo‘uekina he tō fua‘i ‘akaú mo hono ngoue‘i ‘o e kelekelé; ko ha taha loto fakatōkilalo, ‘a ia kuó u fanongo ‘i ha kakai tokolahi ‘i he‘enau pehē he ‘ikai ke ne lava ‘o tokanga‘i ‘a e Siasi ‘o Kalaisí. Ka ‘oku ou loto ke u fakamo‘oni‘i atu na‘e tāpuekina tātu‘olahi ia ‘aki ha poto ‘oku mā‘olunga ange ‘i he kau pōto‘i ngāue fakapa‘anga kotoa ‘i he Siasí, tu‘unga ‘i he fakahinohino ‘a e ‘Eikí, pea koe‘uhí he ko ha tangata loto fakatōkilalo ia, pea tu‘unga foki ‘i he‘ene tō‘onga mo‘ui faka‘otuá pea mo e ‘ofa ai ‘a e ‘Otuá. …

‘Oku ou ‘ilo ko Lolenisou Sinoú ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otuá… Na‘e kau ‘a Lolenisou Sinou ‘i he kau palesitenisī ‘o e Siasí kuó ne ta‘u valungofulu mā nima, pea ko e me‘a na‘á ne lava‘i ‘i he ta‘u ‘e tolu hono hoko ‘o ‘ene mo‘uí ‘oku mātu‘aki fakaofo ke fakakaukau‘i. Na‘á ne hiki hake ‘a e Siasí… mei he tu‘unga meimei kovi taha ‘o ‘ene tu‘unga fakapa‘angá. … ‘I ha ta‘u nounou pē ‘e tolu, kuo hanga ‘e he tangata ko ‘eni ne lau ‘e māmani kuo fu‘u motu‘a ke ne taki ‘a e Siasí, ‘a e tangata ko ‘eni kuo te‘eki ke kau ‘i ha ngaahi me‘a fakapa‘angá, ‘a ē na‘e tuku taha ‘ene mo‘uí ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ki he ngāue ‘i he Temipalé, ‘o tokanga‘i ‘a e ngaahi me‘a fakapa‘anga ‘o e Siasi ‘o Kalaisí, ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a e ‘Otua mo‘uí, peá ne hanga ‘i he ta‘u ko iá ‘e tolu ‘o liliu ‘a e me‘a kotoa pē, ‘i he tafa‘aki fakapa‘angá, mei he tu‘unga ta‘e mahinó ke lelei. …

… ‘Oku ou fakamo‘oni atu kiate kimoutolu na‘e talu mei he‘eku kei si‘í, mei he taimi na‘e ‘ikai fu‘u mahino kakato ai kiate au ‘a e ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí, mo e fiefia ‘eku mo‘uí, pea tafe hoku lo‘i matá ‘i hoku kou‘ahé, ‘i he malumalu ‘o e fakahinohino ‘a e ‘Otua mo‘uí, ‘i he taimi ne u fanongo ai ki hono ma-langa‘i ‘e Siosefa F. Sāmita ‘a e ongoongoleleí. … Kuó ne fakafonu ma‘u pē ‘eku mo‘uí mo hiki fakalaumālie hake au ‘i he‘eku fanongo ki he‘ene malanga ‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Oku ou fakamo‘oni ko e taha ia ‘o e kau palōfita ma‘ongo‘onga taha ‘a e ‘Otuá kuo faifaiangé pea mo‘ui; pea na‘e ‘iate ia ‘a e ‘Otuá talu mei he ‘aho na‘e ‘alu ai ‘oku kei tamasi‘i ‘i hono kei ta‘u hongofulu mā nimá ke malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ki he ‘Otu Motu Hauai‘í, ‘o a‘u ki he ‘aho ne ‘osi ai e ta‘u ‘e onongofulu mā nima ‘o ‘ene li‘aki mo‘ui ki he ngāue ‘a e ‘Otuá, ‘a ia na‘á ne faka‘osi ai ‘ene ngāue ‘i he māmaní.⁷

Ne hoko ko haku tufakanga, neongo ko ha me‘angāue vaivai mo mā‘ulalo au ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí, ke u fetongi ‘a e kau tangata lelei na‘a nau taki ‘a e Siasí ni—‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke u tui kuo toe ‘i ai ha tangata faka‘ei‘eiki pehē kuó ne mo‘ui ‘i he māmaní; ‘a e tangata paionia fakaofo ko ia ko Pilikihami ‘Iongí; ‘a e taki ko ia ‘o e tau‘atāiná ko Sione Teila; ‘a e tangata fakaului makehe ko ia ‘o e tangatá ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ko Uilifooti Utalafi; ‘a Lolenisou Sinou ko e tangata makehe ta‘u valungofulu mā nima ko ia na‘á ne hiki‘i hake ‘a e tu‘unga ‘o e Siasí ‘i ha ta‘u pē ‘e tolú. …ki ha tu‘unga fakapa‘anga leleí; pea mo e tangata ko ia na‘e ‘ofa‘i ‘e he taha kotoa na‘á ne ‘ilo‘í, ‘a ia ko e taha ‘o e kau tangata ‘iloa he māmaní kotoa ko Siosefa F. Sāmita, ‘a e tangata malanga ma‘ongo‘onga taha ‘o e anga-tonú kuo faifaiangé peá u ‘ilo‘í.⁸

‘Oku hoko ma‘u pē ko ha me‘a fakaofo kiate au ‘eku fakafofonga‘i ‘a e ‘Eikí he funga māmaní. Ka kuo hanga ‘e he‘eku feohi hake he‘eku kei si‘í mo e kau tangata fakaofo ko ia na‘e mu‘omu‘a ‘iate aú ‘o meimei ‘ai ke fōngia hoku lotó ‘i he‘eku fakakaukau atu ‘oku ou ‘i ha tu‘unga tatau mo kinautolu.

Ko e ngaahi lea tuku na‘e fai mai ‘e Palesiteni Siosefa F. Sāmitá ne hoko ia ‘i he‘ema lulululú—pea si‘i mālōlō ai pē he pō ko iá—“ ‘E hoku foha, ‘ofa ke tāpuaki‘i koe ‘e he ‘Eikí, ‘ofa ke tāpuaki‘i koe ‘e he ‘Eikí; kuó ke ma‘u ha fatongia kāfakafa. Manatu‘i ma‘u pē ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Eikí ka ‘oku ‘ikai ‘a e tangatá. ‘Oku ma‘ongo‘onga ange ‘a e ‘Eikí ‘i ha toe tangata. ‘Okú Ne ‘afio‘i ‘a e taha ‘okú Ne fie ma‘u ke na‘e tataki Hono Siasí, pea ‘oua na‘á ke teitei fai ha fehālaaki. ‘Ofa ke tāpuaki‘i koe ‘e he ‘Eikí.”⁹

‘Oku ma‘u ‘e he kau palōfitá ha ngaahi tataki fakalaumālie ke ‘aonga ki he Siasí.

‘Oku ou fakafeta‘i ki he ‘Eikí he‘eku feohi vāofi kei si‘i mo Palesiteni Pilikihami ‘Iongi, Sione Teila, Uilifooti Utalafi, Lolenisou Sinou, pea mo e Palōfita ko Siosefa F. Sāmitá. ‘Oku ou fakafeta‘i ki he ‘Eikí ‘i he ‘ikai ke u ‘ilo ha me‘a kehe ka ko e lelei pē ‘i he‘eku feohi ko ia he ta‘u ‘e nimangofulu mo e kau tangatá ni. … Kuo te‘eki tu‘o taha ke u fanongo ‘i ha fa‘ahinga me‘a ‘e tō mei he ngutu ‘o e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá kuo fili ke nau taki ‘a e ngāué ni, ‘o tatau ai pē ‘i he kakaí pe tokotaha, ha me‘a kehe ka ko ia pē te ne langaki mo fakalelei‘i ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá.¹⁰

‘Oku ou fakafeta‘i ke ‘ilo‘i fakapapau mo‘oni ‘i he‘eku feohi, mo ‘eku hoko ko ha taha ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ko Sione Teila, Uilifooti Utalafi, Lolenisou Sinou pea mo Siosefa F. Sāmitá, na‘e tuku kakato honau lotó ki he ngāue ‘o hono paotoloaki ‘o e Siasí, ki hono fakamafola ‘o e ongoongoleleí ‘i he fonuá ni pea mo mulí na, pea mo ‘eku ‘ilo ko ia ko e faka‘amu taupotu taha ‘o ‘enau mo‘uí ke lelei mo fakalakalaka ‘i he ongoongoleleí, pea mo e fakamo‘ui ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí. ‘Oku ou fakafeta‘i ke u ‘ilo pau ko e … loto ‘o e kau takí ni na‘e tuku taha mo‘oni ia ki he uelofea mo hono fakalelei‘i ‘o e kakai ‘o e ‘Otuá, pea na‘e ‘ikai ke teitei tuku hanau ivi ‘i hono ngāue‘i ‘a e lelei ma‘á e kakaí, pea ko ‘enau fakakaukau mo ‘enau lotu pea mo ‘enau faka‘ānaua faka‘ahó ke ‘unuaki ki mu‘a ‘a e kakaí. ‘Oku ou ‘ilo‘i ko kinautolu ‘oku nau poupou‘i ‘a e kau tangatá ni ‘aki ‘enau tuí mo ‘enau lotú, pea fakataha mo ‘enau ngaahi ngāue leleí, na‘e tāpuekina kinautolu ‘e he ‘Otuá, ‘o ‘ikai ngata pē ‘i hono fakalahi ‘o ‘enau tui mo ‘enau ‘ofa ki he ‘Otuá pea mo ‘enau fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘o e Ongoongolelei ‘oku nau kau ki aí, ka na‘e toe tāpuekina kinautolu ‘i he‘enau me‘akaí, ‘i honau fale-koloá, pea na‘e tāpuekina ‘a honau ngaahi kelekelé, pea na‘e tāpuaki‘i ‘aki ha poto ki honau ngaahi fāmilí, ke ako‘i hake kinautolu ‘i he ngaahi akonaki mo e ngaahi enginaki ‘a e ‘Otuá.¹¹

Kuo te‘eki ke toe ‘i ai ha faka‘amu ‘i hoku lotó ‘i he taimi ‘oku ou tu‘u ai ‘i he ‘ao ‘o e Kāingalotú ‘e kehe, ka ke u lava pē ‘o lea‘aki ha fa‘ahinga me‘a ‘e iku ki he lelei, mo ‘aonga kiate kinautolu; pea ‘e tonu hono fokotu‘utu‘ú ke ne fakalotolahi‘i kinautolu, pea mo fakatoka ‘i honau lotó ha holi mo ha tukupā ke nau faivelenga, mo tōtōivi ange ‘i hono fakahoko honau ngaahi fatongia ‘e tuku kiate kinautolu ke ‘i he kaha‘u ‘o ‘enau mo‘uí ‘o laka ange ia ‘i he me‘a ne nau fai ‘i he kuo hilí.¹²

‘Oku tāpuekina kitautolu ‘i he‘etau faka‘apa‘apa mo muimui ‘iate kinautolu ‘oku tokanga‘i kitautolú.

Lotua e kau taki ‘o e Siasí, pea mo u poupou‘i leva kinautolu ‘i he ngāue mo e ngafa kotoa ‘oku nau feinga ke fakahokó.¹³

‘I he anga ‘o ‘eku ‘iló, ‘oku ou ‘ilo ‘oku ‘ohake faka‘aho ha ngaahi lotu fakamātoato mo‘oni ki he ‘Otuá ke ma‘u e fakahinohino ‘a e ‘Eikí, ‘i he ngaahi ‘api ‘o e Kāingalotú, talu mei he kuonga ‘o Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, Sione Teilá, Uilifooti Utalafí, Lolenisou Sinoú, pea mo Siosefa Sāmita, ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni, ke ne tokoni‘i ‘a e kau tangata ‘oku hoko ko e kau palesitenisī ‘o e Siasí ni, ‘a e kau ‘aposetoló mo e kau taki mā‘olunga kehé foki; koe‘uhí ke lava ‘o tataki fakalaumālie kotoa kinautolu ‘e he ‘Otuá ke fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko ia ‘e lelei taha ma‘a ‘ene fānaú pea mo hono fakamafola atu ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí he funga māmaní. ‘Oku ou ‘ilo… ‘i he hili ‘o e ngaahi ta‘u ko ‘ení, ko e kau tangata ‘oku nau ma‘u ‘a e ngaahi lakanga ‘i hotau kuongá ni ‘o e kau ‘aposetolo ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí kuo ‘osi fakakoloa‘i kinautolu ‘aki ‘a e laumālie ‘o e ‘Otua mo‘uí.¹⁴

Ko e tuí ko ha me‘a‘ofa ia ‘a e ‘Otuá, pea ko e taimi ‘oku ma‘u ai ‘e he kakaí ha tui ke mo‘ui ‘aki ‘a e ongoongoleleí, pea mo fakafanongo ki he fale‘i ‘akinautolu ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí pea mo ia mei he Kau Taki Mā‘olunga ‘o e Siasí, mei he anga ‘o ‘eku ‘iló, kuo tāpuekina lahi fau kinautolu ‘e he ‘Eikí, pea ko hanau tokolahi kuo nau hao mai mei ha ngaahi faingata‘a‘ia fakapa‘anga mo ha toe ngaahi faingata‘a‘ia kehe pē ‘i ha ngaahi founga fakaofo mo lelei mo‘oni.¹⁵

Tau mateuteu mu‘a mo loto fiemālie ke muimui ‘i hotau kau takí, pea mo poupou‘i kinautolu. … ‘E tāpuekina mo lelei ma‘u pē kiate kimoutolu ke mou muimui ‘i he na‘ina‘i mo e fale‘i ‘akinautolu kuo fili ‘e he ‘Otuá ke nau tokanga‘i ‘a e Siasí. ‘I ho‘o. faka‘apa‘apa‘i ‘a e tangata kuo fili ‘e he ‘Otuá, ‘e faka‘apa‘apa‘i mo tāpuekina ai kimoutolu ‘e he ‘Otuá; pea ‘i ho‘omou takitaha fakahoko fakafo‘ituitui homou fatongiá, te mou tupulaki mo fakalakalaka ‘i he maama mo e fakahinohino fakalaumālie mei he Laumālie ‘o e ‘Otuá. Pea ‘i he‘etau tupulaki mo fakalakalaka faka-fo‘ituituí, ‘e pehē ai pē ‘a e tupulaki mo e fakalakalaka ‘a e Siasí. … Ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otuá. Ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá; kuo pau ke tau manatu‘i ia. Kuo pau ke tau “fuofua kumi ‘a e pule‘anga ‘o e ‘Otuá mo ‘Ene mā‘oni‘oní, ” pea ‘e toki fakalahi ‘aki ‘a e ngaahi me‘á ni [vakai, Mātiu 6:33]. Ko e mo‘ui ta‘engatá ‘oku tau ngāue ki aí. ‘Oua na‘a tuku ‘a e poto, koloa pē tu‘unga fakaako ‘o e māmaní, pe ko ha toe fa‘ahinga me‘a pē, ke ne fakakuihi hotau matá mei he fo‘i mo‘oni ko ia ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Otuá, pea ‘oku ‘i he māmaní ‘a e tokotaha fakahoko-fono ‘a e ‘Otuá; ko e taimi pē ‘oku lea aí, tau mateuteu mu‘a mo loto fiemālie ke ngāue ‘o fakahoko ‘a e ngaahi fiema‘u ‘a e ‘Otuá, ‘aki hotau taimí, hotau ngaahi talenití pea mo ia kotoa pē kuó Ne foaki mai kiate kitautolú. ‘Oku ou tala atu, ‘e fakamahino‘i ‘e he ‘Otuá ko ‘Ene fakahoko fono ‘a e taha ko iá.¹⁶

‘Oku ou fakatauange mo lotua ‘e mo‘ui ‘aki ‘e he kāingalotú ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí. ‘Ofa te nau fakafanongo ki he ngaahi akonaki ‘a e kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsope ‘o e ngaahi uōtí. ‘Oku ou fie tala atu ‘oku mau faka‘amu ke ako‘i ‘e he palesiteni ‘o e siteiki mo e pīsope ‘o e uooti kotoa ‘a e mo‘oní ki he kakaí. ‘Oku mau loto ke nau fakahā ki he kakaí ‘oku fie ma‘u ke nau tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, ke nau hoko ko ha kakai ‘oku vahehongofulu totonu, ke nau manatu‘i ‘a e ngaahi fuakava kuo nau fakahoko ‘i he temipale ‘o e ‘Otuá, … pea ‘oku mau fie ma‘u ke nau fakahoko honau fatongia ko e kāingalotú, pea malanga‘i mo mo‘ui ‘aki ‘a e Ongoongoleleí.¹⁷

‘Oku tokolahi fau ha kakai, kapau ‘e malanga kiate kinautolu ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí he ta‘u ki he ta‘u, he ‘ikai pē teitei ‘aonga fēfē ia kiate kinautolu ia ‘a e me‘a ‘oku lea atu ‘akí. Ka ko e kakai tatau pē ko ‘ení, kapau te nau ma‘u ha fale‘i mei ha tangata poto fakamāmani, tuai e kemo kuo nau muimui ki ai. ‘Oku ou manatu‘i. … ha malanga na‘á ku fai ‘i he Lea ‘o e Potó. Hili pē iá, na‘á ku fanongo na‘e ‘i ai ha fefine na‘á ne fanongo he‘eku malangá na‘e puke pea fai ai ha mākoni ki ha toketā ke ha‘u mei Sōleki Siti, ‘i ha lēlue na‘e nō, pea na‘á ne totongi ha pa‘anga ‘e laungeau ‘o ne toki ‘ilo mei he toketaá ni ‘oku fu‘u lahi ‘ene inu ‘a e tií, pea ka ‘ikai tuku, kuo pau ke mate. Na‘á ne tali e fale‘i ‘a e toketaá pea sai ai. Kapau na‘á ne fanongo pē ki he‘eku fale‘í na‘e ‘ikai ke ne fai ha fakamole, pea na‘e mei fakahaofi ai ha‘ane pa‘anga ‘e laungeau, pea na‘e mei mo‘ui taau ai pē ia mo e ngaahi akonaki ‘a e ‘Eikí, ‘o hangē ko ia ‘oku fakahā ‘i he Lea ‘o e Potó.¹⁸

‘Oku tau fa‘a hiva‘i pea kuo tu‘o lahi ‘etau fai ‘ení, “Fakamālō ki he ‘Otuá, ‘i he‘ene fakanofo ha palōfita ke taki ‘akitautolú [he ngaahi ‘aho ki mui ní]” [Ngaahi Himi, fika 10.]

‘Oku tokolahi fau ha kakai ‘oku nau.… toe tānaki atu ki ai mo pehē: “Kae kehe pē ke ne tataki kitautolu ki he feitu‘u ‘oku tau fie ō ki aí pea fakatatau mo hotau lotó.”

Kuo taki kitautolu ‘e he kau palōfita ‘a e ‘Otuá, talu meia Siosefa Sāmita ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni, pea kuo nau taki tonu kitautolu ‘i he taimi ‘oku tau fakafanongo ai ki he fakahinohino ko iá. Ko e ngaahi fehālaaki kuo hokó na‘e tu‘unga ia ‘i he ‘ikai ke tau lava ‘o fakafanongo ki he palōfita ‘oku ‘a‘ana ‘a e totonu ke tataki ‘a e kakai ‘o e ‘Otuá. …

‘Oku ou ‘ilo ko e hala ‘oku malu ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku ‘ikai ko hono hiva‘i pē, “ ‘Oku mau Fakamālō ki he ‘Otuá, ‘i He‘ene fakanofo ha Palōfita ke Tataki Kitautolu he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ” ka ke tau mateuteu pea mo loto vēkeveke ke tataki kitautolu.¹⁹

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo Hono Alea‘í

‘Oku ‘uhinga ki he hā ‘a e poupou‘i mo e muimui ‘iate kinautolu kuo uiui‘i ke nau taki kiate kitautolú?
Ko e hā ‘e lava ‘o fai ‘e he mātu‘á ke ako‘i ai ‘enau fānaú ke nau poupou‘i ‘a e kau taki ‘o e Siasí?
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke ma‘u mo e kau mēmipa ho fāmilí ‘i ho‘omou muimui ‘i he fale‘i ‘a e kau taki ‘o e Siasí? Ko e hā ha ngaahi founga kuo fakatupulaki ai ‘e he me‘a ko ia ‘a ho‘o tuí mo ho‘o fakamo‘oní?
Ko e hā ha fale‘i ne tau toki ma‘ú ni mei he palōfita mo‘uí? Ko e hā ha ngaahi me‘a pau te ke lava ‘o fai ke ke mo‘ui ai ‘o fakatatau mo e ngaahi akonaki ‘a e palōfitá?

Church leaders — Ko e taá ne fai ia ‘i he 1925. Fakahokohoko ‘o e kau tu‘ú mei to‘ohema ki to‘omata‘u: Tēvita ‘O. Makei, Lutisā Kolōsoni, mo ‘Oasoni F. Uitinī ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá; ‘Anitoni W. ‘Aivini, Tokoni ‘Uluaki ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí; Lisiate R. Laimani ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá; Hiipa J. Kalānite, Palesiteni ‘o e Siasí; ‘Uliti Simuti ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá; Sālesi W. Nipilī, Tokoni Ua ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí; Silivesitā Q. Kēnoni, Pīsope Pulé; Siaosi ‘Alipate Sāmita mo Siosefa Filitingi Sāmita ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. Tū‘ulutuí, mei to‘ohema ki to‘omata‘u: Hailame G. Sāmita, Pēteliake ‘o e Siasí; Melevini J. Pālati, Sitīveni L. Lisiate, Sione A. Uitisou, mo Siaosi F. Lisiate ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá. ‘Oku ‘ikai ‘asi he taá ‘a Sēmisi E. Talamesi ‘o e Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá.

First Presidency in 1936 — Ko e Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘i he 1936. Mei to‘ohema ki to‘omata‘u, Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘i, Tokoni ‘Uluaki ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí; Palesiteni Hiipa J. Kalānite; mo Palesiteni Tēvita ‘O. Makei, Tokoni Uá.