Vahe 6
Ko Hono Fakataha‘i ‘o e Fāmilí ‘i he Ngāue Fakatemipalé mo e Hisitōlia Fakafāmilí
‘Oku ‘omi ‘e he ngaahi ouau ‘o e temipalé ‘a e faingamālie ‘o e hākeaki‘í ki he fānau ‘a e ‘Otuá ‘i he ongo tafa‘aki fakatou‘osi ‘o e veilí.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Na‘e tā tu‘o lahi ha feilaulau‘i ‘e Hiipa J. Kalānite ‘i he‘ene mo‘uí ‘a e ngaahi me‘a fakaemāmani na‘e manako aí ke kau ‘i he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. Na‘e kamata pē ‘eni mei he‘ene kei si‘i haké ‘i he taimi ne ma‘u ai ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e faingamālie ke foaki ha pa‘anga ke tokoni ‘i hono langa ‘o e Temipale Sōlekí. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē, “ ‘I he māhina kotoa pē, na‘á ku foaki ai ha pa‘anga ‘e taha ‘i he māhina takitaha. Pea ‘i he hiki hake ‘o hoku vāhengá na‘á ku foaki leva ha pa‘anga ‘e ua ‘i he māhina, pea ki mui ange aí ne a‘u ‘o pa‘anga ‘e tolu mo fā mo nima ‘i he māhina, pea fāifai pē ‘o a‘u ‘o pa‘anga ‘e lauafe, ki hono faka‘osi ‘o e temipale ko iá. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí he kuo foaki mai ‘e he ‘Eiki ko e ‘Otua Māfimafí kiate au ha ‘ilo kuo liliu ‘a e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí; ko e ngaahi kī ne ma‘u ‘e he palōfita ko ‘Ilaisiaá ne ‘osi fakafoki mo‘oni mai kia Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautele.”1
Na‘e hanga ‘e he ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí na‘e fakafoki mai ‘e ‘Ilaisiaá ‘o faka‘atā ke toe fakataha‘i ‘a e ngaahi fāmilí ‘i he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti ‘o makatu‘unga he ngaahi ouau toputapu ‘o e temipalé. Hangē ko hono fakamatala‘i ‘e Palesiteni Kalānité, ‘oku mahu‘inga tatau pē ‘a e ngāué ni ki he kakai mo‘uí mo e kau pekiá: “Kuo ‘osi fakafoki mai ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí kiate kitautolu; kuo tau ma‘u ‘a e palani ‘o e fakamo‘uí; ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘etau ma‘u ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí ma‘á e kakai mo‘uí, ka ‘oku kau foki ai mo e kau pekiá. Kuo tau ma‘u ‘a e me‘a kotoa ‘oku fie ma‘ú, ‘o ‘ikai ma‘a hotau fakamo‘uí pē, ka ke tau toe hoko foki ai ko ha kau ‘Fai-fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné, ‘ [vakai, ‘Opataia 1:21] pea hū ai ki he ngaahi temipale ‘o hotau ‘Otuá ‘o fakamo‘ui ‘etau ngaahi kui kuo pekia te‘eki ke nau ‘ilo ‘a e ongoongoleleí.”2
Na‘e fakahaa‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘a ‘ene ‘ofa ‘i he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ‘i he‘ene pehē: “ ‘Oku ou mātu‘aki mahu‘inga‘ia ‘i he ngāué ni. ‘Oku ou loto ai ke u faka‘ai‘ai ‘a e kakaí ke nau vilitaki atu ‘i he fakatotolo mo fekumi ki honau tohi hohokó pea ka hili ia pea nau ngāue ‘i hotau ngaahi temipalé.”3 Makatu‘unga ‘i he‘ene tā-sīpingá mo ‘ene ngaahi akonakí, na‘e iku manako ai mo e kau mēmipa ‘o hono fāmilí ‘i he ngāue fakatemipalé. ‘I Sānuali 1928, ne fakakaukau ai ke ne fokotu‘u ‘a e pō Tu‘apulelulu kotoa ko ha pō temipale ia ‘o e fāmili Kalānité. Na‘e fakataha kotoa mai ai ‘a e kau mēmipa kotoa ‘o e fāmilí kuo ‘osi ma‘u ‘enitaumení ‘o ma‘u me‘atokoni efiafi pea nau toki ō ki he Temipale Sōlekí ke ma‘u ‘a e ngaahi ouau toputapú ma‘a ‘enau ngaahi kui kuo pekiá. ‘I he hoko ko ia hono ‘aho fā‘ele‘í ‘i he 1934, ne fakatahataha mai ai ha toko 50 ‘o hono fāmilí ki he temipalé ‘o kau ‘i hono fakama‘u ‘o ha fānau ‘e toko 1, 516 ki he‘enau ngaahi mātu‘á.4
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha feilaulau ia ‘e fu‘u lahi ‘i he‘etau feinga ke fakataha‘i hotau fāmilí ‘i he ngāue fakatemipalé.
Te u fakafeta‘i ma‘u ai pē, ‘o a‘u ki he ‘aho ‘o ‘eku maté, na‘e ‘ikai ke u fanongo ki ha ni‘ihi ‘o hoku ngaahi kaume‘á ‘i he‘eku kei si‘i hake ‘o te‘eki hoko hoku ta‘u uofulu mā tahá, ka u feinga lahi ke u fononga mama‘o mei he Vahefonua ‘Iutaá ke mali ‘i he Temipale Seni Siaosí. Na‘e ki mu‘a ‘eni ia pea toki langa ‘a e halanga lēlue ki he fakatonga ‘o e Vahefonua ‘Iutaá, pea na‘e pau ai ke mau fononga saliote ‘i he toengá. Ko ha fononga lōloa mo faingata‘a mo‘oni ‘eni ‘i he taimi ko iá, ‘i ha ngaahi hala ne ta‘e pau mo tokakovi, pea na‘e lau ‘aho ‘a e fonongá mo e fokí.
Na‘e fale‘i au ‘e ha tokolahi ke ‘oua te u feinga—‘o ‘oua te u ‘alu mama‘o pehē ki Seni Siaosi ke mali ai. Na‘a nau pehē ‘e lava pē ke fai ‘eku malí ‘e he‘eku palesiteni fakasiteikí pe pīsopé, pea ka toki ‘osi ‘a e Temipale Sōlekí, ‘e lava ke ma toki hū ai mo hoku malí mo ‘ema fānaú ke fakama‘u ia mo ‘ema fānaú ki ‘itāniti.
Ko e hā ne ‘ikai ke u fanongo ai kiate kinautolú? Koe‘uhí he na‘á ku loto ke u mali ‘i he mo‘uí ni pea ki ‘itāniti—koe‘uhí he na‘á ku loto ke kamata tonu ‘eku mo‘uí. Na‘e toki ‘i ai ha ‘uhinga ki mui ai ke u fiefia tu‘unga ‘i he‘eku loto lahi ke mali ‘i he temipalé he taimi ko iá kae ‘ikai tatali ki ha taimi ki mui ange mo kumi ha taimi faingamālié. …
‘Oku ou tui ‘oku ‘ikai tonu ke toe ‘i ai ha tangata pe fefine ‘i he Siasí ‘e toe ‘i ai ha‘ane ‘uhinga ke ta‘e ha‘u ai ki he fale ‘o e ‘Eikí ke kamata fakataha ai ‘ena mo‘uí. Ko e ngaahi fakapapau ‘o e mali ‘oku fakahoko ‘i loto ‘i he ngaahi potu toputapu ko ‘ení fakataha mo e ngaahi fuakava toputapu ‘oku fakahoko ki he mo‘uí ni pea mo ‘itānití ko ha [malu‘i] ia mei ha ngaahi fakatuele lahi fau ‘o e mo‘uí ‘okú ne maumau‘i ‘a e ngaahi fāmilí mo faka‘auha ‘a e fiefiá. …
Ko e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi tala‘ofa ‘oku ma‘u mei hono kamata fakataha ‘o e mo‘uí, ki he mo‘uí ni pea mo ‘itāniti ‘i he temi-pale ‘o e ‘Eikí, he ‘ikai ke toe lava ‘o ma‘u ia ‘i ha toe founga pea ko e kau talavou mo e kau finemui mo‘ui taau ko ia ‘i he Siasí ‘oku kamata fakataha ‘enau mo‘uí, te nau ‘ilo ko honau hoa ta‘engata ‘i he fuakava ta‘engatá ‘oku hoko ia ko ha fakava‘e ‘e lava ke langa ai ‘a e nongá, fiefiá, mo‘ui ma‘á, ‘ofá, pea mo e ngaahi natula ta‘engata kotoa ‘o e mo‘uí, ‘i he mo‘uí ni pea mo e mo‘ui ka hoko maí.5
He ‘ikai ke u lava ‘e au ‘o fakamamafa‘i fe‘unga fēfē … hono mahu‘inga ki he kau talavou mo e kau finemui he Siasí ke nau omi ki he Falé ni, ke nau mali fakalelei ai ‘o kamata ‘a e ngaahi feingatau ‘o e mo‘uí ‘o fakatatau mo e fakahinohino fakalaumālie ‘a e ‘Otua mo‘uí fakataha mo e ngaahi tāpuaki ‘o e mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá ‘oku ma‘u ‘e He‘ene kau tamaio‘eiki ‘oku faifatongia ‘i he Temipalé. ‘Oku ou fie fakatō ki homou lotó ‘oku ‘ikai ha me‘a ia te mou lava ke fai, pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha feilaulau te mou fakahoko ta‘e muimui mai ‘a mui hono leleí kiate koe, ‘o tatau pē ‘i he mo‘uí ni pe ‘i ‘itāniti, pea ko e taimi kotoa pē ‘oku tau fai ai ha feilaulau ‘i hono fakahoko hotau fatongiá ‘o fai ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘oku fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá, ‘oku tau ma‘u pē hotau palé ‘i he lolotonga ‘o ‘etau kei mo‘uí.6
Kuo laka hake ‘eni ‘i ha ta‘u ‘e taha ‘a ‘eku tukupā kapau te u palani ‘eku ngaahi me‘a ‘oku faí, ‘o ‘ikai ke u toe ‘alu ki he ngaahi polokalama leá pe ngaahi konisetí pe hivá, ‘e lava ke u ‘alu ki he temipalé ‘o meimei tu‘o taha ‘i he uike kotoa ‘o fakahoko ‘a e ngaahi ouau ma‘a ha ni‘hi ‘o hoku ngaahi ‘ofa‘anga kuo hiki atú. ‘I he taimi ne fakapapau ai hoku lotó ke u fai ‘ení, na‘e ‘ikai ke toe faingata‘a ha me‘a ia ‘i he‘eku hū tu‘o taha he uike ‘i he temipalé ‘i he lolotonga ‘o e ta‘ú kakato. … ‘Oku mo‘oni pē, na‘e pau ke u li‘aki ha koniseti hiva pe tulama pe ko ha ngaahi toe me‘a na‘e tonu ke u ‘i ai, ka na‘e ‘ikai pē ke toe faingata‘a ia kiate au…
Te tau lava pē ‘e kitautolu ‘o fakahoko ‘a e me‘a ‘oku tau loto ke faí. ‘E lava pē ‘e ha talavou ia ‘o ma‘u ha taimi lahi ke talanoa ai mo hano ‘ofa‘anga. Te ne lava pē ke alea‘i ‘a e ngaahi tafa‘aki kotoa ka ne lava ‘o fakahoko ia. ‘Oku tau lava pē kitautolu ke alea‘i mo e tafa‘aki kotoa ka tau ako tāpulu pe me‘a pehē. Te tau lava ‘o alea‘i ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau faí ka tau kau ‘i ha fakafiefia. Pea kapau ‘e tukupā hotau lotó ke tau fai ia, ta te tau lava pē ‘o alea‘i ‘etau ngaahi ngāué ka tau lava ‘o fakahoko ‘a e ngāue fakatemipalé, ‘o fakatatau mo e me‘a kuó u fouá.7
‘Oku ou tui kapau te u lava ‘o ma‘u ha taimi ke u ‘alu ai ki he temipalé ‘o fakahoko ‘a e ngāue fakatemipalé tu‘o taha ‘i he uike, ta ‘oku hāhāmolofia ke toe ‘i ai ha tangata ‘i he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘e ta‘e ma‘u hano taimi ‘o kapau ‘e loto ki ai, ke palani pehe‘i mo ‘ene ngāué. Ko ‘eku lau ‘eni ki he kakai ‘oku nofo ‘i ha feitu‘u ‘oku tu‘u ai ha temipalé, ka ‘oku ‘ikai ko e kakai ‘e pau ke nau fononga lōloa ke toki a‘u ki aí. … ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au ha toe taha ‘e toe femo‘uekina ange ‘iate au, pea kapau te u lava ‘e au ‘o fai pea ta te nau lava mo kinautolu, ‘o kapau te nau lava ‘o ma‘u ‘a e holi ko iá ‘i honau lotó mo ‘enau mo‘uí ke fakahoko ia. Ko e palopalema ‘a e kakai tokolahi, he ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e holi ko ‘ení.8
Ko e taha ‘o e ngaahi faingamālie lelei taha ‘oku ma‘u ‘e kitautolu Kāingalotu ‘o e Siasí, ko hono fakahoko ‘o e ngāue fakatemipalé ma‘a ‘etau ngaahi kui kuo pekia ‘o ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e Ongoongoleleí. …
… Kapau ‘e lava ke nau fakatō ki honau lotó mo ‘enau mo‘uí ko e taha ‘eni ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘e lava ke fai ‘e kimoutolu Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘o faí, te mou kumi ha taimi ke fakahoko ai ia.9
Talu mei hono fakafoki mai ‘o e ngaahi kī ‘o e fakama‘ú, mo hono ma‘u ‘e ha kakai tokolahi ha loto holi ke fakatotolo mo fekumi ki he‘enau ngaahi kuí.
Talu mei he ‘a‘ahi mai ‘a ‘Ilaisiā ‘o fakafoki mai ‘a e ngaahi kī na‘á ne ma‘u ki hono liliu ‘o e loto ‘o e fānaú ki he‘enau ngaahi tamaí [vakai, T&C 110:13–15], mo ‘ene hoko ki he kakai he funga māmaní ha holi ke ‘ilo ha me‘a fekau‘aki mo ‘enau ngaahi kuí.10
Kuo fokotu‘utu‘u ai ‘e he kakai tangata mo fafine he funga ‘o e māmaní ha ngaahi sōsaieti, fakatotolo‘i ‘enau ngaahi kuí, mo fakatahataha‘i ha ngaahi lekooti fakatohihohoko ‘o honau ngaahi fāmilí. Kuo fakamoleki ha pa‘anga ‘e lauimiliona ki he ngaahi taumu‘a ko ‘ení. Kuó u ‘osi lea mo tā tu‘olahi ‘eku fanongo ki ha kau tangata kuo nau fakamoleki ha pa‘anga lahi fau ke fakatahataha‘i ‘a e ngaahi lekooti ‘o ‘enau ngaahi kuí, pea ‘i he hili ‘o ‘enau fakatahataha‘i iá, pea fehu‘i ange pe ko e hā hono ‘uhinga na‘a nau fai ai ‘ení, pea ‘oku nau pehē: “ ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au, ka na‘e ma‘u au ‘e ha fa‘ahinga holi ta‘e malava ke toe teke‘i ke u fakatahataha‘i ‘a e lekooti ko ia pea mo fakamole ha pa‘anga ke fakahoko lelei ia. Ko ‘eni kuo fakatahataha‘i ka ‘oku ‘ikai ke ‘i ai hano fa‘ahinga ‘aonga fēfē kiate au.” ‘Oku fakamahu‘inga‘i ‘e he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘a e fa‘ahinga tohi peheé ‘o mahulu hake ia ‘i he pa‘angá.11
‘Oku mahu‘inga lahi ange ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ha tohi lahi peheni [puke hake ‘a e Tohi ‘a Molomoná], ‘a ia ‘oku ‘i ai e ngaahi hingoa ‘o ‘ene ngaahi kuí, ‘o liuliunga, pea liunga teau hono mahu‘ingá mo laka ange ‘i hono mamafá ‘o kapau ko ha koula.12
Ko e taimi ‘oku tau fakahoko ai ‘a e ngaahi ouau ‘o e temipalé ma‘a hotau kāinga kuo pekiá, ‘oku tau hoko ai ko ha “kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné.”
‘Oku ou fiefia ‘i he ngāue fakaofo kuo fakahoko ‘i hotau ngaahi temipalé, pea ‘i hono fakafoki mai ki māmani ‘a e faingamālie ke faipapitaiso ‘i he mafai ‘o e ‘Otua mo‘uí, ma‘a kinautolu kuo nau hiki atú, pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi ouau, ‘a ia kapau te nau tali, te ne taki atu ‘a e kau pekiá ki he mo‘ui ta‘engatá mo e fakamo‘uí, neongo na‘a nau mate ‘oku te‘eki ke nau ‘ilo ki he Ongoongoleleí.13
‘Oku fehu‘ia ‘e māmani, pe ‘e anga fēfē ha‘ane hoko, ke papitaiso ha taha ma‘a ha taha kehe? Ka ‘o kapau ‘oku tau tui ki he ngāue fakafofonga ‘a Kalaisí, kuo pau ke tau tui ‘e lava ‘e ha taha ‘o fakahoko ha ngāue ma‘a ha taha kehe, pea te tau lava foki ‘o hoko ko ha “kau faifakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné” [Vakai, ‘Opataia 1:21].14
Ko hotau fatongia… ke manatu‘i ‘a e fānau ko ia ‘a ‘etau Tamaí kuo mu‘omu‘a atu ‘i he maté ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e ongoongoleleí, mo fakaava ‘a e matapā ‘o e fakamo‘uí kiate kinautolu ‘i he ngaahi temipalé, ‘a ia ‘oku tau toe ma‘u ai mo ha ngaahi fatongia ke fai.15
Kapau ‘oku tau faivelenga, ‘e teuteu ‘e he ‘Eikí ha founga ke tau fakahoko ai ‘a e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí ma‘a hotau kau pekiá.
‘Oku ou fakatauange ke ue‘i fakatāutaha kitautolu kotoa ‘e he ‘Eikí ke tau faivelenga lahi ange ‘i hono fakahoko ‘aki hotau iví kotoa ‘a hotau ngaahi fatongia pea mo e ngāue kuo tuku kiate kitautolu ke tau fakahoko ‘i he ngāue fakafofonga ma‘a hotau kau pekiá. …Ko e taimi te tau fekumi faivelenga ai, mei he ta‘u ki he ta‘u, ke ‘ilo fekau‘aki mo kinautolu ko hotau fāmili kuo hiki atu ka ne ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e ongoongoleleí, ‘oku ou tui pau ‘e tāpuekina kitautolu ‘e he ‘Eikí ke tau ma‘u ia.16
Kiate au, ko e ngāue fakatohi hohokó ni, ‘oku fakaofo mo‘oni. ‘Oku fakaofo ‘a e anga hono teuteu ‘o e foungá kiate kitautolu ‘oku tokanga ki aí. ‘Oku fakaofo mo‘oni ‘a e malava ‘e hoku uaifí ‘o fakatahataha‘i ‘i he kuo hilí ‘a e fakamatala fakatohihohoko fekau‘aki mo ‘ene ngaahi kuí. Ko e mana mo‘oni ‘a e founga ne tau ma‘u ai ‘a e ngaahi tohi mo e ngaahi fakamatalá. Ko ‘eku fakatātā pē, ko e taimi ‘oku tau a‘u ai ki ha ‘ā maka pea ‘ikai ke tau toe lava ha me‘á, hangē ‘oku fakaava mai ha ki‘i ava he ‘aá ke tau lava pē ‘o totolo atu ai ‘o a‘u ki he tafa‘aki ‘e tahá, ‘o ma‘u ‘a e me‘a ‘oku mahu‘ingá.17
Na‘e ta‘u lahi mo e feinga hoku uaifí ke ne ‘ilo ‘a e mātu‘a ‘a ‘ene kui tangatá, ‘a Kitione Petiki (Gideon Burdick). Ko ha to‘utangata ‘e fitu ‘o hono fāmilí ‘oku ma‘u he Siasí, ka ko hono hoko atu aí na‘e ‘ikai ke toe ‘ilo. Na‘á ne fakatotolo‘i ‘a e kihi‘i fakamatala kotoa pē na‘á ne ma‘u, ka ne ‘ikai pē ke ne ma‘u ‘a e tamai ‘a ‘ene kui tangatá.
Koe‘uhí na‘e hoko ko ha sōtia ‘i he Tau Fakalotofonua ‘i ‘Ameliká (Revolutionary War), ne ‘i ai ha ‘amanaki ‘e ma‘u mei he ngaahi lekooti fakapule‘anga ‘i Uāsingatoni D. C. ‘a e ngaahi me‘a ne fie ma‘ú. Kae ‘āsinga aí, he na‘e toko ua ‘a e ongo Kitione Petiki ne ‘i he kau tau ‘a ‘Ameliká he taimi tatau pē, pea ne toe faingata‘a ange heni ke ‘ilo‘i.
Ka ‘i he ngaahi ta‘u atu ko ‘eé ne u ‘a‘ahi ai mo Mīsisi Kalānite ki Uāsingatoni ‘o vakai ki he ngaahi ‘ākaivi ‘o e potungāue ki he vāhenga mālōloó. Na‘á ne ma‘u ai he failé ha tohi kole vāhenga mālōlō ‘a Kitione Petiki. Pea ‘i he‘ene vakai‘i fakaleleí, na‘á ne fakatokanga‘i ‘oku faitatau hono ta‘ú mo e ta‘u ‘o ‘ene kuí. … Ko e taha ‘o e kau fakamo‘oni ne fakamo‘oni hingoa ‘i he tohi kolé ni ko Hailame Uinitā, ko e foha ‘i he fono ia ‘o Kitioné, pea ko ‘ene kui tangatá mo‘oni ‘eni.
… Na‘e ma‘u ai heni ‘a e feitu‘u ne fā‘ele‘i aí ko Louti ‘Ailani, [ko ia] ko e me‘a pē na‘e toé ke fakatotolo‘i atu ia mo ‘ene fehokotaki ki hono fāmili he siteiti ko iá.
Hili ha toe fekumi lahi ange, ne toki ma‘u ‘e Mīsisi Kalānite mei ha tohi ne tauhi ‘e ha taha ko Misa Hākoti (Mr. Harcourt) ‘a e tohihohoko ‘o e fāmili Pētikí. Na‘e faitohi leva ki he tu‘asila ko iá, ka na‘á ne ma‘u pē ha tohi mei hono ‘ofefiné ‘o tala mai ne ‘osi mālōlō ia ‘i he ta‘u ‘e hongofulu kuo maliu atú, pea kuo mole ‘a e tohí ia mei honau fāmilí, pea ‘oku ‘ikai ke ne toe ‘ilo ‘e ia pe ‘oku ‘i fē.
Na‘e hangē ‘eni ha toe ‘āmaka ke ne ta‘ofi kimauá, ‘a ia ne hangē he ‘ikai ke ma toe lava ‘o hū atu aí. Ka na‘e tala mai ‘e hoku uaifí, “He ‘ikai ke u ngata au heni.” Na‘e faitohi leva ki he Pule ‘o e Positi ‘Ōfisi he feitu‘u ne nofo ai ‘a Misa Hākotí, ‘o kole ange ke ‘oatu mu‘a ‘ene tohí ki ha taha pē ‘oku fakaiku Pētiki.
Na‘e ‘ave ai ‘ene tohí kia Toketā ‘Alifeleti A. Pētiki (Dr. Alfred A. Burdick), na‘e nofo ofi pē ki he Positi ‘Ōfisí. Na‘á ne tali vave mai ‘eni, ‘o talamai ‘okú ne ma‘u ‘a e tohihohoko ‘o e fāmili Pētikí, pea ‘oku palani ke ne paaki ia ko ha tohi. Na‘á ne tala mai ‘okú ne ma‘u ‘a e lekooti kakato ‘o e fāmili Pētikí ‘o a‘u mai kia Kitione, ka ‘oku ‘ikai ‘asi ai hono fāmilí, he na‘e pulia hono hakó ‘i he taimi na‘a nau hiki ai ki he fakahihifó. Na‘e tohi mai ai ‘o peheni, “ ‘Omi ‘a e fakamatala kotoa pē fekau‘aki mo Kitioné, pea te u ‘oatu ha fakamatala pē fekau‘aki mo ‘ene ngaahi kuí te ke fiema‘u.”
Na‘e fai leva ia, pea na‘e anga‘ofa ‘o ne ‘omai ‘a e fakamatala ki he ngaahi kui ‘a Kitione Pētikí, mo fakangofua ia ke ne faka‘aonga‘i ‘o fakatatau mo ‘ene fie ma‘ú. Ko e founga ‘eni na‘á ne lava ai ‘o ma‘u ‘a e kakato ‘o e fakamatala na‘e fekumi fuoloa ki aí, ‘o fakafehokotaki ai hono fāmilí mo e fāmili ko ia ‘i Louti ‘Ailaní. …
Na‘á ku toki ‘ilo ki mui. … ‘a e talanoa ko ‘ení ‘i he tohi ki he fāmili Pētikí.
‘I he ngaahi ta‘u fuoloa atú ne kamata fakatahataha‘i ai ‘e Viliami B. Hākoti mo Toketā ‘Alifeleti A. Pētiki ha tohi hohoko ‘o e fāmili Pētikí. Na‘e lahi fau ‘a e fakamatala ne tānakí mo fokotu‘utu‘u maau, ‘o fakataumu‘a ke paaki.
Ka na‘e mālōlō ‘a Misa Hākoti ia he taimi ko ‘ení, pea ma‘u ai ‘e ha taha ne tokoua‘aki ‘e Toketā Pētiki ‘a e totonu ki he tohí ‘o ‘alu ai ia mo ia ki Niu ‘Ioke. Na‘e ‘uluaki fakakaukau ke ne paaki, ka ne ‘osi atu ha ngaahi ta‘u mei ai, pea toe faitohi mai ia kia Toketā Pētiki ‘o talaange kapau te ne totongi hono fakafolau maí pea te ne foaki mai ma‘ana ‘a e [tohí]. Ka ‘i he ‘ita ‘a Toketā Pētiki ‘iate nautolu na‘a nau ‘ave ‘a e tohí, ne ‘ikai ai ke ne tali ‘e ia ‘a e tohí, ‘o a‘u ai pē ki ha‘ane tala mai te ne tutu ‘a e tohí kotoa.
Na‘e tu‘utu‘uni ai ‘e he taha ko ‘eni ne tokoua ‘aki ‘e Pētikí ‘a e tauhi ‘apí ke ne fetuku kotoa ‘a e ngaahi tohí ki he loki ‘i lalo falé ‘o tutu. ‘Oku ‘ikai ‘ilo pe ko e hā e ‘uhinga ne ‘ikai fai ai ‘eni ‘e he tauhi ‘apí, pea ‘i hono ‘ilo ki mui ‘e he taha ko ‘eni ne tokoua ‘aki ‘e Pētikí, na‘á ne fa‘o kotoa ia ‘o ‘ave ki hono tokouá. Ka na‘e ‘ikai ha feitu‘u ia ‘e ‘atā he fale hono tokouá ke tuku ai, peá ne ‘ave ai ia ki he tafa‘aki ki mui ‘i hono ‘apí. Na‘e nofo ai ‘o lau māhina, ‘o ‘uheina mo la‘aina, ‘o ‘ikai pē ke ‘ilo ‘e ha taha ia pe ko e hā ‘e fai ‘akí.
Na‘e mālōlō ‘a e uaifi ‘o e tangatá ni, pea ‘alu atu ‘a Toketā Pētiki ki he me‘afaka‘eikí. Na‘á ne ‘ilo ai heni ‘a e feitu‘u ne ‘i ai ‘a e tohí pea ne fakahā ange ki ai ke ne ‘ave ‘o kapau ‘oku mahu‘inga ki ai. Na‘á ne ‘ave ai ia ki hono ‘apí, pea ‘i he‘ene manavasi‘i na‘a toe molé, na‘á ne hanga ai ‘o hiki ha tatau ‘o e tohi kotoa pē. Na‘e lahi ha ngaahi konga ne ‘osi maumau‘i ‘e he la‘aá mo e ‘uhá, ka ‘i hono vakai‘i fakakātoá, na‘e kei fiefia pē he na‘e kei hao lelei ‘a e ngaahi fakamatala mahu‘ingá kotoa.
Pea mei he taimi ko iá ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni mo ‘ene hoko atu ‘ene fakatotoló, ‘o tānaki atu ki he fakamatala kuó ne ‘osi ma‘ú.
‘I he lolotonga ‘o ‘ema ‘i Uāsingatoni D.C. he ta‘u kuo ‘osí, ne ma fononga makehe ai mo Mīsisi Kalānite ki Palatimoa ke fe‘iloaki mo ha matāpule ne tokoni lahi kiate kimaua. … Na‘á ne ‘ilo kimaua mei he ngaahi tā na‘á ma ‘avé, ‘o ne talitali lelei kimaua. Na‘á ne ‘oatu kimaua ki hono ‘ōfisí, faka‘ali‘ali mai ‘a e ngaahi tohi hohoko kuó ne tānaki fekau‘aki mo e hisitōlia ‘o e fāmili Pētikí mo ha ni‘ihi kehe. Na‘á ne tala mai, “Fekau‘aki mo e me‘á ni, te u loto au ke ‘ā ‘o talanoa mo kimoua ‘i ha pō kakato.”
Na‘á ne ma‘u ha tohi ‘e uofulu kuo ‘osi fokotu‘utu‘u maau ‘o e fāmili Pētikí. Na‘e ma‘u ‘i ha tohi ‘e fā ‘a e laine hangatonu ‘o e tohihohoko ‘o Kitioné. Na‘e angalelei lahi ‘a Toketā Pētiki ‘o ne fakangofua ke ma hiki ha tatau ‘o e fakamatalá ni mo faka‘aonga‘i ia ‘o fakatatau mo ‘ema fie ma‘ú. Na‘á ku fokotu‘u ange ke ‘alu ange ha taha hiki fakamatala ki hono ‘ōfisí ‘o hiki hano tatau, pe hiki… ha tatau ‘o e tohí. Ka na‘á ne mono mai ‘a e ‘ū tohí ki hoku nimá mo pehē mai, “ ‘Oku lava pē ke u falala kiate koe ‘i he ngaahi tohí ni, Palesiteni Kalānite, he ‘oku ou ‘ilo ‘e malu pē ‘i ho nimá.”
Kuo ‘osi taipe‘i ha ngaahi tatau ‘o e ngaahi tohí ni kotoa, pea kuo ‘osi fakafoki atu ha tohi ‘e taha kia Toketā Pētiki. Kuo ma‘u mo ha toe fakamatala kehe mei hotau Laipeli Tohihohokó, pea mei he hisitōlia fakafāmilí, ‘o fakalahi ki he me‘a kuó ne tānakí. …
‘Oku ‘i ai ‘a e ‘amanaki he ‘ikai ke ngata pē ‘ene mahu‘inga ‘a e me‘á ni kiate au mo Mīsisi Kalānité, ka kiate kinautolu kotoa foki ‘oku fekumi ki honau tohihohokó, ko ha fakamo‘oni ki he founga ‘oku ngāue ai ‘a e ‘Eikí ‘i he lotolotonga ‘o ‘ene fānau ‘oku ‘ikai kau ki he Siasí, pea mo ha tataki fakalaumālie ki he kau tangata taki ‘i he ngaahi siteikí mo e ngaahi uooti ‘o e Siasí ke nau hoko atu ‘enau fekumí ‘i he faivelenga mo‘oni. “Kumi pea te mou ma‘u” [Mātiu 7:7].18
Ko hono fakamo‘ui ‘o e kau pekiá ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i taumu‘a ne fakafoki mai ai ‘a e Ongoongolelei Ta‘engatá, pea fokotu‘u mo e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí, ‘i he kuongá ni. Ko e tokanga lahi ko ia kuo fakahaa‘i ‘e he Kāingalotú ki he tu‘unga mātu‘aki mahu‘inga ko ‘eni ‘o e misiona huhu‘i ‘o e Fakamo‘uí ‘oku hoko ia ko ha faka‘ilonga ngali lelei mo‘oni. ‘Oku fakafonu hotau ngaahi temipalé mei he pongipongí ‘o ‘au ki he tu‘uapō, ‘e kinautolu ‘oku nau palani ke huhu‘i ‘enau ngaahi kui kuo pekiá mo tuiaki ‘i he feinga ke tokoni ‘i hono fakafehokotaki ‘o e ngaahi Kuonga fakakosipelí pea mo ‘omi ‘a e me‘a kotoa pē ‘ia Kalaisi, ‘i he langí pea ‘i māmani fakatou‘osi—ko ha ngāue ‘oku makehe ki he Kuonga ‘o e Kakato ‘o e Ngaahi Kuongá. Ko ha fiefia lahi ia te ne talitali si‘i kau ngāue ‘osikiavelenga ‘i he Fale ‘o e ‘Eikí, ‘o ka nau ka fakalaka atu ki he Maama ‘o e Ngaahi Laumālié ‘o ma‘u ‘a e talitali fiefia ko iá meiate kinautolu na‘a nau fakahoko ki ai ‘a e ngāue mahu‘ingá ni!19
Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Alea‘í
-
Ko e hā ha ngaahi founga ne tāpuekina ai ho‘o mo‘uí ‘i ha‘o kau ki he ngaahi ouau ‘o e temipalé? Ko e hā te tau lava ‘o fakahoko ke tau ma‘u kakato ai ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e temipalé?
-
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau mali ‘i he temipalé? Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ‘e he mali temipalé ‘o fakamālohia ‘a e vā ‘o e husepānití mo e uaifí?
-
Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e hoko ko e “fai fakamo‘ui ‘i he Mo‘unga ko Saioné?” (Vakai foki, T&F 128; 138:47–48, 53–54, 57–58.) Kuo founga fēfē hano tokoni‘i koe ‘e he ngaahi ouau ‘o e temipalé mo e ngāue hisitōlia fakafāmilí ke liliu ai ho lotó ki he kau mēmipa ‘i ho fāmilí ‘oku mo‘ui mo pekiá fakatou‘osi?
-
Ko e hā ha ma‘u‘anga tokoni ‘oku ‘omi ‘e he Siasí ke tokoni ‘i he‘etau fakahoko e ngāue ki he hisitōlia fakafāmilí?
-
Ko e hā ha founga ne tokoni‘i ai koe ‘e he ‘Eikí ‘i hono teuteu ‘o ha founga ke ke ma‘u ai ha fakamatala ‘i ho‘o hisitōlia fakafāmilí? Ko e hā ha fakamo‘oni kuó ke mamata ai kuo ongo‘i ‘e he kakai ‘o e māmaní ha holi ke ‘ilo ‘enau ngaahi kuí?
-
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tuku ai ha taimi ke tau toutou ō ki he temipalé? mo ngāue ‘i he hisitōlia fakafāmilí?
-
Ko e hā ha founga ‘e fokotu‘u ai ‘e he ngaahi fāmili ‘oku nofo ‘i ha feitu‘u mama‘o mei he temipalé, ha tukufakaholo ke nau faka‘apa‘apa‘i mo fakamolumalu‘i ai ‘a e ngāue fakatemipalé?
Na‘e fakatapui ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite e Temipale La‘ie Hauai‘í he ‘aho 27 ‘o Nōvema 1919.
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, “ ‘Oku ou loto ke faka‘ai‘ai ‘a e kakaí ke nau vilitaki atu he fakatotolo mo fekumi ki honau tohihohokó, pea ka hili ia pea nau ngāue ‘i hotau ngaahi temipalé.”