Vahe 14

“Ha‘u Kāingá”

‘Oku fakatupu ‘e he himi “Ha‘u Kāingá” hano fakahounga‘i ‘o e ‘uluaki kau paionia ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní mo iku fakatupulaki ai ‘a e tuí mo e loto to‘á.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Ko e himi manakoa taha ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānité ko e “Ha‘u Kāingá, ” ko ha ‘anitema ‘o e ‘amanaki ‘a ia na‘á ne fakalotolahi‘i ‘a e kau fuofua paionia ‘i he Siasí ne nau fononga mai ki he Tele‘a Sōlekí (vakai, Ngaahi Himi, fika 18). Na‘á ne ongo‘i na‘e mahu‘inga ke mahino ki he kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e himí ni—‘o tautautefito ki he kupu hono faá, fakataha mo hono pōpoaki fekau‘aki mo kinautolu ne “mate ‘oku te‘eki ‘osi ‘a e fonongá” pea ko kinautolu na‘e kei mo‘uí “na‘e fakahaofi ke nau mamata ki ha toe ma‘u ‘e he Kāingalotú ha mālōloó.”

Na‘e fakamanatu ‘e he himí kia Palesiteni Kalānite ‘a ‘ene ngaahi kui paioniá. Na‘á ne pehē: “Kuo te‘eki ai ke u fanongo pea ‘oku ‘ikai ke u teitei ‘amanaki te u fanongo ‘i he himi ‘oku ou manako taha aí, ‘o a‘u ki he ‘aho te u mate aí, ‘a ia ‘oku pehē, ‘Ha‘u Kāinga, ‘oua ‘e manavahē, ka ke fononga ho halá ‘i he fiefia, ’ [mo ta‘e fakakaukau] ki he si‘i mālōlō mo hono tanu ‘o hoku ki‘i tuofefine kei pēpeé pea mo hono toe vaku hake ‘e he fanga ulofí hono ki‘i sinó he toafá. ‘Oku ou fakakaukau ki he mālōlō ‘o e ‘uluaki mali ‘o ‘eku tangata‘eikí pea mo hono fakaha‘ele mai hono sinó ki heni ke telió.”¹ ‘Oku fakafōtunga ‘e he talanoa ko ‘eni ‘o Setataia Kalānite mo hono uaifi ko Kalolainé, pea pehē ki he‘ena ta‘ahine ko Makalitá ‘a e pōpoaki ‘oku toutou fakaongo mai ‘e he himí: “ ‘E lelei!”

‘I he ta‘u 1847, na‘e taki mai ai ‘e Setataia Kalānite ha kau fononga paionia ‘o ha Kāingalotu mei he Nofo‘anga Fakafa‘ahita‘u Momokó (Winter Quarters), ‘i Nepulasikā, ki he Tele‘a Sōlekí. Na‘e te‘eki fuoloa e tū‘uta mai ‘a e kau fonongá ki he tele‘á, kuo puke hono ki‘i ‘ofefine māhina ono ko Makalitá ‘i he kōlelá ‘o ne si‘i mālōlō. Na‘e tanu pē si‘ono ki‘i sinó ‘o ofi ki he halá, ‘o tanu ‘aki pē ha kelekele ‘umea na‘e toki keli hake. Ne ‘ikai fuoloa mei ai, kuo toe mālōlō mo e ‘uluaki mali ‘o Setataiá, ‘a Kalolaine, mei he kōlelá mo e mofí. Na‘á ne fanafana ange ki hono husepānití ‘a ‘ene lea tuku ‘o peheni: “ ‘E lelei ‘a e me‘a kotoa! ‘E lelei ‘a e me‘a kotoa! Fakamolemole Seti ‘o ‘ave au ki he tele‘á. ‘Omi ‘a Makalita— ‘omi ia—kiate au!” Na‘e tali ange leva ‘e hono husepānití: “ ‘Io, ‘io, Kalolaine. Te u fai hoku lelei tahá. Te u fai hoku lelei tahá.”

Ne toki tū‘uta ki mui ‘a e kau fonongá ki he tele‘á ‘i ha ‘osi ha ‘aho ‘e tolu. Na‘e fakahoko ‘i he efiafi ko iá ‘a e me‘a-faka‘eiki ‘o Kalolaine Kalānité. Pea hili ha‘anau mālōlō ‘i ha ngaahi ‘aho si‘i, na‘e toe foki ‘a Setataia ke ‘omi ‘a e sino ‘o Makalitá. Na‘á ne kaungā fononga mo hono kaungā-me‘a ko Peiti Noupoló (Bates Noble) fakataha mo e ‘ofefine ohi ‘o Noupolo ko Sūsaná. Lolotonga ‘enau mālōlō ‘i ha pō ‘e taha, na‘e fakahaa‘i ange ‘e Setataia ‘a ‘ene falala ki he finangalo ‘o e ‘Otuá:

“ ‘E Peiti, kuo ‘osi fakamahino mai ‘e he ‘Otuá. Ko e fiefia ko ia ‘i Palataisi ‘oku fakataha ai hoku uaifí mo hoku ‘ofefiné, ‘oku hangē ‘oku ‘iate au he pōní. ‘I ha ‘uhinga fakapotopoto, na‘e tukuange ai kinaua mei he ngaahi faingata‘a‘ia ‘o e mo‘uí ‘okú ta fekuki kitaua mo iá. ‘Oku mātu‘aki lahi ange ‘ena fiefiá ‘i he fiefia ‘okú ta lava ke ma‘u hení. ‘Oku hoko ‘a e konga kelekele ko ‘eni ‘oku tau mālōlō aí ko e feitu‘u fakamamahi taha ia kiate au ‘i ha toe feitu‘u, ka ‘i he pōní, ‘oku hangē ‘oku ofi hake ki he lalo langí.”

Ne a‘u atu ‘a e kau fonongá ni ‘e toko tolu ki he ki‘i fa‘itoká ‘i he pongipongi hono hokó. Na‘e fakamatala ‘e Sūsana ‘o pehē: “ ‘I he toe tehanga pea mau a‘u ki he ki‘i fo‘i fa‘itoká ne mau tu‘u fakafokifā, tuku ki lalo ‘emau ‘ū me‘á pea mau tu‘u pē ‘o sio fakamama‘u atu ki mu‘a. Na‘e ‘ikai ha taha ‘e fie lea. Na‘e ‘i ai ha fu‘u luo ia kuó ne fetongi ‘a e ki‘i fungá; pea ne toki mavahe atu pē ‘a e fanga ulofí pea ‘oku ‘asi ne toki hoko pē. Na‘e ‘ikai ke u toe lava ke sio hake kia Setataia. Ka ‘i he anga ‘o ‘eku ongo‘í, ne u mei lava pē ‘o fakafuofua‘i hono lotó. Ne mau tu‘u ‘o hangē ha ngaahi maka fakamanatu ‘o e toafá, ta‘e toe ngaue, ‘o mau taki taha ‘ilo‘i he ‘ikai ha me‘a ‘e toe lava ke fai. Hili ha ki‘i vaha‘a taimi ‘o e tafe fakalongolongo pē homau lo‘imatá, ne mau foki fakalongolongo pē, ‘o toe foki pē mo e ‘ū me‘a ko ia ne mau ō mai mo iá.”²

Hili ha ta‘u nai ‘e hiva mei ai, kuo fakahoko ‘a e me‘a-faka‘eiki ‘o Palesiteni Setataia Kalānité, ‘a ia na‘e hoko ko e Tokoni Ua kia Palesiteni Pilikihami ‘Iongí. Na‘e lea ai ‘a Palesiteni Hiipa C. Kimipolo, ko e Tokoni ‘Uluaki ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, ki he ha‘ofangá, ‘o fakamatala ange ha vīsone na‘e ma‘u ‘e hono kaume‘a ko Setataiá:

“Na‘á ne mamata ki he fakatahataha mai ‘a e kau anga-tonú ‘i he maama ‘o e ngaahi laumālié, pea na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha taha faiangahala ‘iate kinautolu. Na‘á ne mamata ki hono uaifí; pea ko e fuofua tokotaha ia na‘e ha‘u kiate iá. Na‘e mamata ki ha tokolahi na‘á ne ‘ilo, ka na‘e ‘ikai ke talanoa mo ha taha tuku kehe pē ‘a hono uaifi ko Kalolainé. Na‘e ha‘u kiate ia, pea lea ki ai ‘o talaange ‘oku hā faka‘ofo‘ofa—na‘e ‘i hono umá ‘a ‘ena ki‘i ta‘ahine na‘e mālōlō ‘i he toafá, pea pehē ange ia, … Ko Makalita ‘eni; na‘á ke ‘ilo na‘e kai ia ‘e he fanga ulofí, ka na‘e ‘ikai ke ne ongo‘i ‘e ‘ia; ‘oku malu ia heni.’”³

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

“Ka ke ‘alu ho halá ‘i he fiefia”

‘Oku ou tui na‘e fakahinohino ‘e he ‘Eikí ‘a Uiliami Keleitoni ‘i he‘ene fa‘u ‘a e himí ni.… Ko ha fononga faka‘ofo‘ofa mo‘oni na‘e ‘amanaki fakahoko ‘e he kau paioniá. … Kuó u manumanumelie‘ia ‘i he loto to‘a, mo e loto lahi ne ma‘u ‘e he‘etau ngaahi tamaí mo ‘etau ngaahi fa‘ē na‘e kamata mai ‘i he toafá, ‘o ‘ikai ha‘anau ‘ilo ‘a e potu ne nau fononga ki aí, ka ne nau hiva:

Ha‘u kāinga, ‘oua ‘e manavahē,

(Ka ke ‘alu ho halá ‘i he fiefia)

Kuó u ‘osi talanoa mo ha laungeau ‘o kinautolu na‘e kolosi mai he toafá pea ne nau ma‘u ha fiefia mo‘oni ‘i he‘enau fononga mai honau hala ki he fonuá ni.

(Neongo e hā ngali faingata‘a ‘a e fonongá, )

(‘E ‘iate kimoutolu ‘a e ‘Alo‘ofá ‘i homou ‘ahó).

Na‘e ‘alo‘ofa mo‘oni ‘a e ‘Otuá kiate kinautolu ‘i honau ngaahi ‘ahó.

(‘‘Oku lelei ange ke tau feinga, 
‘O teke‘i ai ‘a e me‘a muná mei he‘etau hoha‘á, 
Fai ‘eni, mo e fiefia ‘i ho lotó)—
‘E lelei! ‘E lelei!

‘Oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene hoko ‘eni ko ha fale‘i lelei ki he kakai na‘e fononga he toafá, ka ko ha fale‘i lelei foki ia kiate kitautolu fakatāutaha ‘i he ‘aho kotoa pē ‘o ‘etau mo‘uí. Ko e loto vēkeveke, fiefia mo nongá ‘oku fakahōifua ia ki he‘etau Tamai he langí. Ko e ivi mo e malava ko ia ke tui mo tali ‘a e folofola ‘okú ne ako‘i ke tau fakamo‘oni‘i ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i he me‘a kotoa peé [vakai, T&F 59:21] ‘oku fakahōifua ia ki he‘etau Tamai he langí.

“Fakamālohia ho kongalotó, mo ha loto to‘a fo‘ou.”

(He ko e hā te tau tangi ai mo pehē kuo mole kotoa?
‘‘Oku ‘ikai pehē ia; ‘e lelei ‘a e me‘a kotoa!
Ko e hā te tau fakakaukau ai ki ha pale ma‘ongo‘onga, 
Kapau te tau kalo mei he taú)?

Ko e palōpalema ‘a ha kakai tokolahi, he ‘oku ‘ikai ke nau fie ngāue‘i ‘a e me‘a ko iá; ‘oku ‘ikai ke nau fie fakahoko ‘a e taú ke ikuna ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí. ‘Oku nau meimei tatau kinautolu mo e kakai ne u lau ki ai mei he tohi fekau‘aki mo e malangá ‘a Misa N. L. Nalesoní (N. L. Nelson)—‘a ia ne u fakaava ‘i ha ‘aho ‘e taha, ‘o u lau ai ki ha kakai ne nau fai pau mo‘oni ki he ngaahi fakahinohino ke ‘oua te nau toe fakakaukau pe ko e hā te nau lea ‘akí; Na‘e tohi ai ‘a Misa Nalesoni [ko ha palōfesa ia ‘o e Ako‘anga Pilikihami ‘Iongí] ko e tokolahi taha ‘o kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau toe fakakaukaú ‘oku ‘ikai ke nau toe fa‘a lea, koe‘uhí he ‘oku fehangahangai ‘enau tō‘ongá mo e akonaki ko ia ‘oku totonu ke tau teuteu‘i kitautolú; peá ne pehē ai, ‘o fekau‘aki mo e kakai ‘oku ‘ikai ke nau toe fakakaukaú, ko e taimi ‘oku nau lea aí, . … ‘oku nau pehē, “ ‘E ‘Eiki, ko au ‘eni. Ko e ngutu pē au mo ha loto te u ‘oatu ta‘e totongi ‘i ha vaha‘a taimi; fakafonu ‘aki au ha poto ke u lava ‘o langaki hake ‘a e kakaí, ” ka ‘oku hāhāmolofia foki ke ne fai ia. [Vakai, Preaching and Public Speaking: A Manual for the Use of Preachers of the Gospel and Public Speakers in General (1898), 3–7.]

(Ko e hā te tau fakakaukau ai ki ha pale ma‘ongo‘onga, 
Kapau te tau kalo mei he taú he taimí ni?
Fakamālohia ho kongalotó, ma‘u mo ha loto to‘a fo‘ou, 
He ‘ikai li‘aki kitautolu ‘e hotau ‘Otuá;
He ‘ikai fuoloa kuo ‘i ai ha talanoa ke tau fai)—
‘E lelei! ‘E lelei!

‘Oku fakamo‘oni‘i ki māmani kotoa ‘e he fakataha‘anga faka‘ofo‘ofa ko ‘ení [‘i he konifelenisi lahí], ‘e hotau temipale faka‘ofo‘ofá, ‘e he fale ‘ōfisi ‘o e Siasí, pea mo e ngaahi temipalé mei Kānata ki he Fakatonga ‘o ‘Iutaá, pea mo e ‘Otumotu Hauai‘í, kuo te‘eki ke li‘aki ‘e he ‘Otuá hono kakaí.

“Te tau ma‘u ‘a e fonua kuo teuteu ‘e he ‘Otuá mo‘otautolú”

(Te tau ma‘u ‘a e fonua kuo teuteu ‘e he ‘Otuá mo‘otautolú
Mama‘o ‘aupito ki he Fakahihifó;
‘A ia he ‘ikai toe ha‘u ha taha ke fakamamahi‘i pe fakailifia‘i;
‘E tāpuekina ai ‘a e Kāingalotú).

‘Oku ou tui ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha Kāingalotu ‘o e Siasí ‘e ta‘e tui ne teuteu ‘e he ‘Otuá ‘a e fonuá ni ma‘a hono kakaí. Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi. …, ‘i he‘ene vakai mai ki he tele‘á ni: “Ko e feitu‘ú ‘eni.” Na‘e fakahā ‘e he ‘Otuá kiate ia ‘a e feitu‘ú ni ‘i ha vīsone, ki mu‘a ia pea toki a‘u mai ki hení. Na‘e feinga ha kau tangata ke fakaloto‘i ia ke nau ō ki Kalefōnia ki he fonua ma‘u-koloa ko iá, ka ko e fonua ‘eni na‘e teuteu ‘e he ‘Otuá, pea ‘oku tau afe ai heni, pea ‘oku ‘ikai ha fehālaaki ai ‘e taha.

(Te tau ‘ai ke ongona ‘i he ‘eá ‘a e hivá, 
Kalanga hōsana ki hotau Tu‘í mo hotau ‘Otuá;
‘O mahulu hake ‘i he me‘a ‘e fakamatala‘i ‘e he leá)—
‘E lelei! ‘E lelei!4

“Pea kapau te tau mate ‘oku te‘eki ‘osi ‘etau fonongá…”

(Pea kapau te tau mate ‘oku te‘eki ‘osi ‘etau fonongá, 
Ma‘u ha ‘aho fiefia! ‘E lelei e me‘a kotoa!
Te tau tau‘atāina ai mei he faingata‘á mo e mamahí;
‘O tau nofo fakataha mo e kau anga-tonú).

‘Oku tau ongo‘i ‘apē kapau te tau mate, ‘e lelei ‘a e me‘a kotoa? ‘Oku tau mo‘ui ‘apē ‘i ha founga, ka hoko mai ‘a e uí, kuo tau taau ke foki ki he‘etau Tamai Hēvaní, ‘o tau mavahe mei māmani, pea talitali lelei ai kitautolu? ‘Oku tau mo‘ui ‘apē ‘o taau mo e ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘ú? ‘Oku ou fehu‘i ma‘u pē kiate au, ‘Oku ou fai ‘apē ‘a e me‘a kotoa ‘oku ou lavá ‘o ‘ikai ki hono langaki hake pē ‘o‘okú kae kau ai mo hoku kāingá, ‘oku ou hoko mo‘oni nai ko ha maama ngingila ki he kakaí, ‘i he sīpinga ‘oku ou tā kiate kinautolú?⁵

He toki tui tāumama‘o mo‘oni ia—ke lelei ‘a e me‘a kotoa peé, neongo kapau te tau mate ‘i he toafá, mo tanu ‘i ha ngaahi fa‘itoka ta‘e ‘iloa; ka ko ‘enau tuí ia; pea ne nau lava ke hiva‘i ‘a e ngaahi leá ni mei he pō ki he pō, mo tui mo‘oni ki he me‘a ne nau hiva ‘akí. Na‘á nau lotu mo‘oni ki he ‘Eikí. Na‘a nau tui kakato ki he fakahā na‘e fai ki he uaifi ‘o e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ‘a ia ‘oku tohi ai ‘o pehē: “Ko e lotu kiate au ‘a e hiva ‘a e kau mā‘oni‘oní, pea ‘e tali ia ‘aki ‘a e tāpuaki ki honau ‘ulú.” ‘Ikai ngata ai: “He ‘oku fiefia ‘a hoku laumālié ‘i he hiva ‘o e lotó.” [T&F 25:12.]

(Pea kapau te tau mate ‘oku te‘eki ‘osi ‘a e fonongá, 
Ma‘u ha ‘aho fiefia! ‘E lelei ‘a e me‘a kotoa!
Te tau tau‘atāina ai mei he faingata‘a‘iá mo e mamahí, 
Pea nofo fakataha mo e kau anga-tonú.
Ka ‘o kapau ‘e toe fakahaofi ‘etau mo‘uí
Ke mamata ki he Kāingalotú he ma‘u ‘enau mālōloó
‘Ikai te tau ngaohi ‘a e hivá ni ke le‘o lahi)—
‘E lelei! ‘E lelei!

‘Oku ou manatu‘i ha me‘a ‘e taha na‘e hoko, pea kuo lahi ha‘aku fa‘a lea kau ki ai, … ‘i ha pehē ‘e he‘eku tamai ‘i he fono ko ‘Osikā Uinitaá: “Hiipa, ‘oku ou tui ‘oku ‘ikai fakahounga‘i kakato ‘e he to‘u kei talavou ‘o Saioné ‘a e ‘uhinga ‘o e himi ‘a Misa Keleitoní kiate kitautolú, ‘i he taimi ‘oku tau hiva‘i ai ia, ‘i he pō ki he pō, ‘i he‘etau kolosi ‘i he toafá. … ‘Oku ou fie fakamatala atu ha me‘a na‘e hoko ‘i he lolotonga ‘o ‘eku fononga mai ki he tele‘á ni. Na‘e tuai ha taha ‘o e kau fonongá ke a‘u mai. Ko ia, ne mau kumi ai ha ni‘ihi ke nau foki ‘o vakai‘i pe ‘oku ‘i ai ha me‘a na‘e hoko, … fe‘unga ia mo ‘emau fakatokanga‘i atu ‘ene kei fononga mama‘o mai. ‘I he‘ene a‘u maí, ne mau vete ‘ene ongo pulú mo tokoni‘i ia ke ma‘u ha‘ane me‘atokoni efiafi. Ta na‘e si‘i puke lahi pea pau ai ke tokoto ‘o mālōlō ‘i he ve‘e halá, ‘o tu‘o taha pe tu‘o ua nai. ‘I he hili ‘o ‘ene ma‘u me‘atokoni efiafí, na‘e tangutu hifo leva ‘i ha fungamaka lahi, ‘o ofi pē ki he ve‘e afí, ‘o ne hiva‘i ‘a e himi, ‘Ha‘u Kāingá.’ Ko ha tu‘utu‘uni foki ia ‘i he kau fonongá ni ko e taimi pē ‘e kamata hiva‘i ai ‘e ha taha ‘a e himi ko iá te mau hiva kotoa mo ia; ka ko ha me‘a faikehe ia he na‘e ‘ikai hiva ha taha ia mo e tangatá ni. Na‘e le‘o si‘i mo vaivai hono le‘ó; pea ‘i he taimi na‘e ‘osi aí, na‘á ku sio takai, pea ‘oku ‘ikai ke u tui na‘e ‘i ai ha taha ‘i he kakai na‘e tangutu aí ne ta‘e tō hano lo‘imata. Na‘á ne hiva‘i lelei ‘aupito ‘a e fo‘i himí, ka ‘i ha le‘o vaivai mo mamahi, ka ‘i he laumālie mo e ongo totonu ‘o e himí. ‘I he pongipongi hono hokó, ne mau fakatokanga‘i ‘oku ‘ikai ke ne teuteu‘i ‘ene fanga pulú; pea mau ō atu ki he‘ene salioté, ‘o toki ‘ilo na‘e si‘i mālōlō ‘i he lolotonga ‘o e poó! Ne mau keli leva ha fa‘itoka mamaha pē ‘o fakatokoto ai si‘ono sinó. Na‘a mau fakakaukau foki ki he fu‘u maka na‘e hekeheka ai ‘i he pō ki mu‘á ‘o e ne hiva:

“(Pea kapau te tau mate ‘oku te‘eki ‘osi ‘a e fonongá, 
Ma‘u ha ‘aho fiefia! ‘E lelei!
Te tau tau‘atāina ai mei he faingata‘á mo e mamahí, 
Pea nofo fakataha mo e kau anga-tonú).

“Ne mau teka‘i atu leva ‘a e fu‘u maká ‘o tu‘u ko ha maka-fakamanatu ki hono fa‘itoká.”

Na‘á ku fakatokanga‘i ‘a e fakatē lo‘imata ‘a Misa Uinitaá. Na‘e kamata ‘eni ‘i he taimi na‘e hangē ‘oku ‘amanaki ke ne toe fakamatala mai mo ha ngaahi me‘a lahi angé, ka na‘e toe momou pea ‘ikai ke hoko atu. Na‘á ku toki ‘ilo ki mui na‘e hili ha‘ane nofo ‘i he tele‘á ‘i ha ki‘i vaha‘a taimi, na‘e foki mai leva mei hono ‘api ‘i he vaó ki Sōleki ke fe‘iloaki mo ‘ene fine‘eikí, ‘o toki ‘ilo, ta na‘e si‘i mālōlō mo ia ‘oku te‘eki ‘osi ‘a e fonongá.

‘I ha ngaahi ta‘u lahi ki mu‘a atu, ‘i he lolotonga hono langa mai ‘o e Halanga Lēlue Pēlingitoní ‘i Nepulasikā mo Uaiōmingí, na‘e ma‘u ai ‘e he kau ‘enisiniá ha konga ‘o ha va‘e‘i saliote ‘oku ‘asi hake mei he kelekelé, ‘oku tongitongi ai ‘a e fo‘i lea, “Uinitā.” Na‘a nau tohi leva ‘o fakamatala ki Sōleki ‘a e me‘a ne nau ‘iló, pea nau toe fakafoki ‘a e halanga lēlué ‘i ha ngaahi maile mo liliu ia koe‘uhí ke ‘oua na‘a toe fou atu ‘a e halanga lēlué ‘i he potu ko ‘ení, he na‘a nau ‘ilo ko e fa‘itoka ia ‘o ha paionia ‘o ‘Iutā. Kuo mau ‘osi fokotu‘u ha ki‘i maka fakamanatu ko ha fakamanatu ‘o e Kui Fefine ko Uinitaá; pea ‘i he tafa‘aki ‘e taha ‘o e ki‘i maka fakamanatú ‘a ia na‘e ngaohi mei he maka kalānite tatau ‘oku ngaohi mei ai ‘a e temipalé, ne mau tongitongi ai ‘a e fakalea ‘o e kupu faka‘osi ‘o e, “Ha‘u Kāingá.”

‘Oku te‘eki ke u fanongo, pea ‘oku te‘eki ke u lau ia, ‘o ta‘e ma‘u ‘e hoku lotó ha hounga‘ia ki he‘eku tamaí mo ‘eku fa‘eé, kae ‘uma‘ā ha kau tangata mo ha kau fefine faka‘ei‘eiki ‘e lauiafe ne nau fononga mai ‘i he toafá. Ko hanau tokolahi, na‘e toutou kolosi ‘i he toafá, ke tokoni‘i ha ni‘ihi kehe, ‘o kātekina ha ngaahi faingata‘a lahi, mo fakahoko kakato, ‘a e ngaahi akonaki ‘o e himi fakalaumālié ni! ‘Oku ‘ikai ke u fa‘a lava ‘o fakakaukau kiate kinautolu mo ta‘e fonu tangane‘ia pea mo hounga‘ia, pea fakataha mo ha‘aku lotu ki he ‘Eikí ke tokoni mai, ko e taha ‘o e hako ‘o e kau paionia faka‘ei‘eiki ko iá, ke u māteaki‘i, mo faitotonu, pea mo faivelenga ‘o tatau mo kinautolu! ‘I he tapa kotoa pē, ne nau hoko ai ko ha kau tangata mo ha kau fefine, na‘e taau mo ma‘u ‘a e ngaahi faka‘apa‘apa ‘a e kakai ‘o māmaní, ‘i he fakalau mai ‘a e ngaahi ta‘ú.⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā hano ‘uhinga ‘o e himí ni kiate koe? Ko e hā ha ngaahi me‘a te tau lava ‘o ako mei he himí ni?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tau hoko ai ko ha kau paionia he ‘ahó ni? Ko e hā ha founga te tau fakalāngilangi‘i ai ‘a e tukufakaholo ‘oku tau ma‘u mei ha kau paionia kehe ‘i he Siasí?
Te tau lava fēfē ke fakatupulaki ha “loto fiefia mo nonga” neongo ‘o e faingata‘á?
Fakakaukau angé ki he ngaahi fehu‘i ko ‘eni meia Palesiteni Kalānité: “ ‘Oku tau ongo‘i nai kapau te tau mate, ‘e lelei nai ‘a e me‘a kotoa? ‘Oku tau mo‘ui nai ‘i ha founga, ka hoko mai ‘a e uí, kuo tau taau ke foki ki he‘etau Tamai Hēvaní, ‘o tau mavahe mei māmani, pea talitali lelei ai kitautolu? ‘Oku tau mo‘ui nai ‘o taau mo e ngaahi tāpuaki ‘oku tau ma‘ú? … ‘Oku ou fai nai ‘a e me‘a kotoa ‘oku ou lavá, ‘o ‘ikai ki hono langaki hake pē ‘o‘okú kae kau ai mo hoku kāingá, pea ‘oku ou hoko mo‘oni nai ko ha maama ngingila ki he kakaí, ‘i he sīpinga ‘oku ou tā kiate kinautolú?”
Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke u toutou fifili ki he hu‘unga ‘o ‘etau mo‘uí? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau teuteu “ke foki ki he‘etau Tamai Hēvaní?”
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke langaki hake ai kitautolu mo ha ni‘ihi kehe?

Saints crossing Mississippi River — ‘I he ‘aho 4 ‘o Fēpueli 1846, na‘e mavahe ai ha Kāingalotu tokolahi ‘o e Siasí mei Nāvú ‘i ‘Ilinoisí, ‘o kolosi ‘i he Vaitafe Misisipí ke kamata ‘enau fononga ki he ‘Otu Mo‘unga Maká. Na‘e fa‘a fakahaa‘i ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘a ‘ene “tangane‘ia mo hounga‘ia” ‘i he tui ‘a e kau paioniá ni.