Vahe 21
Ko Hono Tauhi e Lea ‘o e Potó
Kuo foaki mai ‘e he ‘Eikí ‘a e Lea ‘o e Potó ko hotau fakamo‘ui fakatu‘asino mo fakalaumālie.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
‘I he lolotonga ‘o e hoko ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ko e ‘Aposetolo pea mo e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e fa‘a ue‘i fakalaumālie ia mo ha kau Taki Mā‘olunga kehe ke nau lea ki he kāingalotú fekau‘aki mo e Lea ‘o e Potó, ‘a ia ko ha fakahā ‘oku ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 89. ‘I he fakahaá ni, ‘oku ta‘ofi ai ‘e he ‘Eikí hono ngāue‘aki ‘o e ‘olokaholó, tapaká, mo e inu velá, ‘a ia kuo faka‘uhinga‘i ia ‘e he kau palōfita ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní ko e tií mo e kofí (vakai T&F 89:5–9). ‘Oku toe pehē foki ‘e he ‘Eikí ko e ‘akau leleí, kelení, mo e fua‘i ‘akaú na‘e “ ‘omi ia ke faka‘aonga‘i ‘e he tangatá, ” fakataha mo e kakano‘i manú, ka kuo pau ke faka‘aonga‘i fakasi‘isi‘i” pē (vakai, T&F 89:10–17). Makehe mei he na‘ina‘i ki he Kāingalotú ke nau talangofua ki he fale‘i paú ni, ne toe lea ‘a Palesiteni Kalānite mo e Kau Palesiteni kehe ‘o e Siasí ke ‘oua ‘e ngāue‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku lava ke nau ma‘u nimā kita ‘o hangē ko e ngaahi faito‘o kona tapú. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite, “ ‘Oku ‘ikai fie ma‘u ‘e he ‘Eikí ke mou faka‘aonga‘i ha faito‘o kona ‘okú ne fakatupu ha fa‘ahinga u‘a ki ai..”1
Ko e konga lahi ‘o e me‘a na‘á ne faka‘ai‘ai ‘a Palesiteni Kalānite ke malanga ‘i he Lea ‘o e Potó ne tupu ia he na‘e ‘i ai hano kaungā-me‘a ne uesia ‘ene mo‘uí ‘e he sikaletí mo e kava mālohí. Na‘e tuku ‘e he talavoú ni ‘a e ifí kae lava ‘o ngāue fakafaifekau, ka ne toe kamata ifi pē ia ‘i he hili hono tukuange mei he‘ene ngāue fakafaifekau taimi kakató. Na‘e hoko mei he ifí ki he inu kava mālohí, pea mei he inu kava mālohí ki he mole hono anga-ma‘á pea tu‘usi mei he Siasí. Na‘e mate kei talavou, pea ‘alu ai ‘a Hiipa J. Kalānite ke ‘a‘ahi ki hono fa‘itoká. Na‘e pehē ai ‘e Palesiteni Kalānite, “ ‘I he‘eku tu‘u ‘i hono ve‘e fa‘itoká, na‘á ku hanga hake ki he langí peá u fai ha fakapapau ki hoku ‘Otuá te u hoko ko ha fakafili ki he kava mālohí mo e tapaká pea te u fakafepaki‘i ‘aki ia hoku iví kotoa ‘e foaki mai ‘e he ‘Otuá ‘o a‘u ki he ‘aho ‘o ‘eku maté.”2
Na‘e lāunga ha ni‘ihi ‘o e kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he ngaahi ‘aho ‘o Palesiteni Kalānité, tu‘unga he lahi fau ‘o e ngaahi malanga ne nau fanongo ki ai fekau‘aki mo e Lea ‘o e Potó. Ka ne pehē ‘e Palesiteni Kalānite: “ ‘Oku hāhāmolofia ha konifelenisi ‘e ta‘e ha‘u ai ha taha ‘o ne tala mai: ‘Kātaki ‘o tuku ā e malanga fekau‘aki mo e Lea ‘o e Potó. Kuo lahi ‘emau fanongo ki aí, pea kuo mau fo‘i mo pāhia ai.‘” Na‘e tali ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e fa‘ahinga lāunga ko ‘ení ‘aki ‘ene pehē: “ ‘Oku ‘ikai ha tangata fakamatelie ‘oku hoko ko ha mēmipa ‘o e Siasí ‘oku tauhi e Lea ‘o e Potó, ‘e fo‘i pe pāhia he me‘á ni. Ko e taimi ‘oku mavahe ai ha taha mei ha fakataha‘anga mo pehē … ‘‘Oku ‘ikai ke nau toe ma‘u ha me‘a ke nau lea ai makehe mei he Lea ‘o e Potó; ‘Oku ou fo‘i mo pāhia he me‘a ní‘—‘oku mo‘oni ia, koe‘uhí he ‘oku fonu ‘i he Lea ‘o e Potó ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘oku tala mai ke ne tukú.”3
Na‘e ‘ilo ‘e Palesiteni Kalānite mei he ngaahi me‘a ne hoko tonu kiate iá, ko kinautolu ‘oku talangofua ki he Lea ‘o e Potó, he ‘ikai ke nau hao kakato mei he puké mo e ngaahi mahakí. Na‘á ne fakamahino‘i ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e “tāpuaki‘i ia ‘o pehē, te tau hao kakato mei he ngaahi me‘a ta‘e fakafiemālie mo e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí.”4 Ka, na‘á ne toutou fakamo‘oni‘i ko e taimi ‘e tauhi ai ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a e Lea ‘o e Potó, te nau ma‘u ‘a e tāpuaki ‘o e mo‘ui leleí, tu‘umālié, pea mo e ivi fakalaumālie ne ‘ikai ke nau mei ma‘u ‘o kapau ne ‘ikai ke nau tauhi ki he fonó ni.
‘I he konifelenisi lahi ‘o ‘Epeleli 1933, ne fakahā ai ‘e Palesiteni Kalānite kuo hanga ‘e he ‘Eikí ‘o fakangofua ia ke mo‘ui ke fakakakato hono misiona he māmaní, koe‘uhí he na‘á ne tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó. Na‘á ne pehē, “ ‘Oku ou fakamo‘oni atu kiate kimoutolu, ‘oku ou tui mo‘oni ‘o tatau mo ‘eku tui ki ha toe me‘a ‘i he māmaní ne ‘ikai ke u mei tu‘u atu heni ‘i he ‘ahó ni ‘o lea atu ‘o kapau na‘e ‘ikai ke u talangofua ki he Lea ‘o e Potó. ‘I he taimi ne to‘o ai hoku ‘apenitikí, na‘e ‘osi pā ia, pea kona ‘i hoku totó, pea ne nau talamai, kuo a‘u ki he tu‘unga hono tolú pea kamata mo e tu‘unga faka‘osí. Na‘e toko hiva ‘a e kau toketā na‘e ‘i aí pea na‘e pehē ‘e hanau toko valu te u mate. Na‘e tafoki ai ‘a e toketā faitafa pulé kia Palesiteni Siosefa F. Sāmita ‘o pehē ange: ‘‘E Misa Sāmita, ‘oku tonu ke ‘oua na‘á ke toe fakakaukau ki ha faingamālie pe monū ‘e faifaiangé pea toe mo‘ui ‘a e tangatá ni. He kapau ‘e toe mo‘ui, ko ha mana, ka ‘oku ‘ikai ko ha toe ‘aho ‘eni ia ‘o ha ngaahi me‘a mana.’
“Ko e talanoa ia ne tala mai ‘e Siosefa F. Sāmita kiate au he lolotonga ‘ene puke faka‘osí, pea toki pehē mai leva: ‘Kuo ‘osi mālōlō hotau kaume‘a toketā ko ia na‘á ne tala mai ko e mana pē ‘e lava aí. Hiipa, ‘oku ou fakatokanga‘i ‘okú ke mo‘ui lelei ange koe he ‘ahó ni ‘i ha toe taimi ki mu‘a.’
“Na‘á ku tala ange ki he neesi na‘á ne talamai fekau‘aki mo e kau toketā ‘e toko hivá, ‘oku ‘ikai ke u toe fie sio au kiate kinautolu, tuku kehe pē ‘a e tokotaha na‘á ne pehē mo tui te u toe mo‘uí. Na‘á ne talamai ai: ‘Ko e toketā ia ‘o e falemahakí, te u tā ke ha‘u.’
“Na‘á ku ‘eke ange pe ko e hā ne ‘ikai tui tatau ai mo e toengá, pea malimali, . …mo pehē mai: ‘Misa Kalānite, ko ‘eku faka‘amu noa pē. Kuó u ‘osi fakaongoongo e tā ‘o e mafu ‘o ha kau mahaki ‘e lauafe, ‘i he‘eku hoko ko e toketaá, pea ‘i ha ngaahi falemahaki lahi fau, ka kuo te‘eki ke u ongo‘i ha tā ‘o ha mafu ‘o hangē ko ho mafú. ‘Okú ke mea‘i koā, ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi sivi ne u fai he houa ‘e taha mo e konga ‘o ho tafá, na‘e ‘ikai hala ha fo‘i tā ‘e taha ho mafú, peá u fakapapau‘i ai ko e mafu ko ‘ení te ne ‘ai pē ke ke toe mo‘ui.’
“Ko e fa‘ahinga mafu fēfē ne u ma‘ú? Na‘á ku ma‘u ha mafu na‘e ‘i ai ha toto ma‘a, na‘e ‘ikai faka‘uli‘i ‘e he tií, kofí, pe kava mālohí. Ko hono ‘uhinga ia na‘e lava ai ‘o matu‘uaki ‘a e kona na‘e ‘i hoku sinó.”5
Na‘e faka‘ānaua ‘a Palesiteni Kalānite ‘i ha me‘a ‘e taha ‘o pehē, “ ‘Ofa ke tokoni‘i koe mo au pea mo e Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke tau tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, ke tau ma‘u ‘a e mo‘ui lelei pea mo e ngaahi koloa fufū ‘o e potó, pea ke tuku mai ‘e he ‘Otuá ke tau nofo he māmaní kae ‘oua kuo tau fakahoko ‘a e ‘uhinga ‘o hotau fakatupú.”6
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
Ko e Lea ‘o e Potó ko e fono ia ki he mo‘uí mo e mo‘ui leleí ki he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní
Kuó u fakatokanga‘i ‘oku hiki ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha kupu‘i fakamatala ‘oku peheni:
“Ko au ko e ‘Eikí, ‘oku ou ha‘isia ke fai, ‘o ka mou ka fai ‘a e me‘a ‘oku ou lea‘akí; ka ‘o ka ‘ikai te mou fai ‘a ia ‘oku ou lea‘akí, ‘oku ‘ikai hamou tala‘ofa” [T&F 82:10.]
Fakatauange ke manatu‘i ‘e he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘a e ngaahi leá ni. Pehē ange mai ‘e au ne tohitongi ia ‘i he‘etau manatú pea mo hotau lotó, pea ke tau fakapapau‘i ‘e ha‘isia ‘a e ‘Otuá ke fakahoko ‘Ene ngaahi tala‘ofa kiate kitautolú, koe‘uhí he te tau tauhi ‘Ene ngaahi fekaú. Ko ha fono ‘eni ia na‘e fokotu‘u ta‘e toe liliu ‘i he langí—‘o hangē ko hono fakahā mai ‘e he Palōfita ko Siosefá—ki mu‘a ‘i he te‘eki ‘ai ‘a e ngaahi tu‘unga ‘o e māmaní, ‘a ia ‘oku tu‘unga ki ai ‘a e ngaahi tāpuaki kotoa pē [vakai, T&F 130:20–21].Kapau ‘okú ta fie ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘o e mo‘uí, ‘o e mo‘ui leleí, ‘a e longomo‘ui ‘o e sinó mo e ‘atamaí; kapau ‘oku tau fie ma‘u ‘a e ‘āngelo faifaka‘auhá ke fakalaka, ‘o hangē ko ia ne hoko ‘i he ngaahi ‘aho ‘o e fānau ‘a ‘Isilelí, kuo pau ke tau talangofua ki he Lea ‘o e Potó; pea ‘e toki ha‘isia leva ‘a e ‘Otuá, pea hoko mai ‘a e ngaahi tāpuakí kiate kitautolu.7
Hili ‘ene fakahā mai ‘a e me‘a ‘oku lelei kiate kitautolú [vakai T&F 89:10–17], na‘e fai leva ‘e he ‘Eikí ha tala‘ofa kuo hoko ko e taha ‘o e ngaahi tala‘ofa fakaofo, langaki mo‘ui, mo fakalaumālie taha kuo faifaiangē pea fakahoko ki he tangata fakamatelié. ‘Okú ne pehē:
“Pea ko e kāingalotu kotoa pe ‘oku manatu ke tauhi mo fai ‘a e ngaahi tala ni, ‘o ‘a‘eva ‘i he talangofua ki he ngaahi fekaú, te nau ma‘u ‘a e mo‘ui lelei ki honau pito mo e uho ki honau ngaahi hui;
“Pea te nau ‘ilo ‘a e poto mo e ngaahi fu‘u koloa mahu‘inga lalahi ‘o e ‘iló, ‘io ‘a e ngaahi koloa mahu‘inga fufū;
“Pea te nau lele ‘o ‘ikai ongosia, pea ‘alu ‘o ‘ikai pongia.
“Pea ko au ko e ‘Eikí, ‘oku ou fai ‘a e tala‘ofa kiate kinautolu, ‘e laka ‘iate kinautolu ‘a e ‘āngelo faka‘auhá ‘o ‘ikai tāmate‘i ‘a kinautolu, ‘o hangē ko e fānau ‘a ‘Isilelí” [T&F 89:18–21]…
Kuo ‘osi folofola mai ‘a e ‘Eikí ‘o fakafou he Palōfita ko Siosefa Sāmitá:
“Pea kapau ‘e ma‘u ‘e ha toko taha ‘i ha‘ane fai velenga mo e talangofua ha ‘ilo mo e poto lahi ange ‘i ha toko taha kehe, te ne ma‘u ha tu‘ungamālie lahi ange pehē ‘i he maama kaha‘u” [T&F 130:19].
He ‘ikai lava ‘e ha tangata ia ‘okú ne maumau‘i ‘a e Lea ‘o e Potó ‘o ma‘u ha ‘ilo mo ha poto tatau he māmaní mo ha tangata ‘oku talangofua ki he fono ko iá. ‘E tatau ai pē ia kiate au pe ko hai pe ko ‘ene ha‘ú mei fē, he ‘ikai ke teitei maama ‘ene fakakaukaú, pea he ‘ikai ke laka ia ki mu‘a mo vave pea mo mapukepuke ‘a hono mālohí ‘o tatau mo ia na‘á ne mei lava ‘o kapau na‘e talangofua ki he Lea ‘o e Potó.8
Ko e ‘uhinga ‘e taha ‘oku ou tokanga ai ke tauhi ‘e he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘a e Lea ‘o e Potó he kuo tala mai ‘e he ‘Eikí na‘e ‘omi ia kiate kitautolu ko hotau fakamo‘ui fakaetu‘asino [vakai, T&F 89:2]. ‘Oku ou fie ma‘u ke ‘ilo‘i kapau he ‘ikai ke ngāue ‘aki ‘e kitautolú ni ha efuefu‘i tī pe kofi pe tapaka pe kava mālohi, te tau hoko ko e kakai koloa‘ia lahi taha ‘i he māmaní. Koe‘uhí ko e hā? Koe‘uhí he ‘e hiki hake ai ‘a e longomo‘ui ‘o e sinó, longomo‘ui mo e ‘atamaí; te tau tupulaki fakalaumālie, te tau ma‘u ha laine fetu‘utaki hangatonu mo e ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní, pea te tau lava ‘o lava‘i ha ngaahi me‘a lahi ange ai. …
‘Oku tokolahi ha kakai tangata Siasi kuo mole honau fale na‘á ne fakamalumalu honau uaifí mo ‘enau fānaú he taimi faingata‘á, ka ‘o kapau ne nau tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, ne nau mei lava ‘o fakahaofi ia. ‘Oku hanga ‘e he maumau‘i ‘o e Lea ‘o e Potó ‘o fakafaikehekehe‘i ‘enau lavame‘á mo ‘enau ta‘e lava‘i ha me‘á. Kapau na‘e tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, ne mei ma‘u ha pa‘anga fe‘unga ke totongi ‘aki ‘a e tupu pea mo e noó, pea kau atu ki ai mo ha tokoni makehe ki hono tauhi hono fāmilí mo ‘enau fāmá.9
‘Oku ‘ikai ke u fie kaunoa atu au ‘i he totonu mo e ngaahi faingamālie ‘o ha tangata. ‘Oku ‘ikai ke u fie tu‘utu‘uni atu au ki ha tangata. Ka ‘i he taimi ‘oku tuku mai ai ‘e he ‘Eikí ha fakahā mo tala mai ‘a e me‘a te u lelei fakapa‘anga ai mo tu‘u lelei fakapa‘anga ai ‘a e kakaí ni, koe‘uhí ko e “ngaahi kovi mo e ngaahi palani ‘oku hoko pea ‘e hoko ‘i he loto ‘oku fa‘ufa‘u kākā ‘i he kau tangata he ngaahi ‘aho faka‘osí, ” [vakai, T&F 89:4] te u pehē ai ‘oku totonu ke fakafanongo ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ki he me‘a kuo folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí10
‘Oku ‘ikai ha tangata ia pe fefine ‘okú ne tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó ‘e toe kumi ‘uhinga. Koe‘uhí ko e hā? Koe‘uhí he ‘oku nau ‘ilo‘i ‘a e mo‘ui lelei ‘oku nau ma‘ú, ‘oku nau ‘ilo ‘a e nonga, mo e fiefia, mo e fiemālie, pea mo e tokamālie ‘oku hoko ki honau lotó ‘i he taimi ‘oku nau fakahoko ai ‘a e me‘a ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke nau faí.11
‘Oku hala ke teitei ma‘u ha lelei ‘e ha tangata ‘okú ne maumau‘i ‘a e Lea ‘o e Potó, ka ‘okú ne ma‘u ‘a e lelei fakaesino, faka‘atamai, fakaetu‘asino, pea mo fakalaumālie kotoa pē ‘i he‘ene talangofua ki aí.12
Ko e fono ‘o e mo‘uí mo e mo‘ui leleí ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke nau talangofua ki he Lea ‘o e Potó.13
Ko kinautolu ‘oku talangata‘a ki he Lea ‘o e Potó ‘oku fakavaivai‘i fakaetu‘asino mo fakalaumālie.
‘Oku ‘ai ‘apē mo tau tu‘u ‘o fakakaukau kuo ‘osi fetu‘utaki mai ‘a e Tupu‘anga ‘o e langí mo māmaní, ‘a e Tupu‘anga ‘o e me‘a kotoa pē ‘oku tau māta‘ia ‘i he ‘univeesi faka‘ofo‘ofá ni, ko e Tamai ‘a hotau laumālié, ko e Tamai ‘a hotau ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí ‘i he laumālié pea ‘i he kakanó, pea kuó ne ‘osi ‘omi ha fale‘i mo ha na‘ina‘i ke ne taki atu kitautolu ki hono ‘aó, pea te ne ‘omi ha longomo‘ui ki hotau sinó mo hotau ‘atamaí?
Lolotonga iá ‘oku laungeau, pea lauiafe ha Kāingalotu kuo foaki kiate kinautolu ‘e he ‘Eiki ko e ‘Otua Fungani Māfimafí ha fakamo‘oni mo ha ‘ilo ‘okú Ne mo‘ui, ha ‘ilo ko Sīsū ko e Kalaisí ia, ha ‘ilo ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ‘a e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí, pea ‘oku nau lava ke fakamo‘oni mo fakapapau‘i ia ‘i he fonuá ni pea mo muli, ka ‘i he taimi ‘oku fakahā ange ai ‘e he ‘Eiki ko e ‘Otua Fungani Māfimafí, ‘e he Tupu‘anga ‘o e langí mo e māmaní, ‘a e me‘a ‘oku lelei kiate kinautolu fakaetu‘asino mo fakalaumālié, mo fai ha tohi kiate kinautolu, ‘oku ‘ikai pē ke nau tokanga kinautolu ki ai. ‘Oku ou fakame‘apango‘ia ke tala atu ko e ‘aho ní, ‘oku tokolahi ha ngaahi foha mo ha ngaahi ‘ofefine ‘i he Kāingalotú—ko ha ni‘ihi ‘o e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ‘o e kau tangata mo e kakai fefine tu‘ukimu‘a he Siasí ni, ‘oku fakahoko ha‘anau ngaahi fakataha‘anga feohi pea ‘oku nau pehē ‘oku ngali tau‘atāina ange mo lelei ke inu uaine mo inu ‘enau tií mo ‘enau kofí pea mo nau pele, mo fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko ē kuo ako‘i kitautolu ‘oku ‘ikai lelei kiate kitautolú. Te u lau atu ha tohi mei he ‘Eikí ki he Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. [Hili ‘ene leá, ne lau leva ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 89.]14
Ko e kovi fakamā taha ‘o e kuongá i ko e ‘ikai ha angama‘á. ‘Oku taha pē ‘a e tu‘unga anga-ma‘a ‘i he Siasi ‘o Kalaisí. Kuo ‘osi ako‘i kitautolu, ha lauiafe ‘o kitautolu kuo ohi hake ‘i he Siasí ni talu mei he‘etau kei īkí, ko e me‘a fika ua hake ki he fakapoó ko e angahala ko ia ‘o e mole ‘o e angama‘á; pea ‘oku ou fie lea atu ai ki he ngaahi tamaí mo e ngaahi fa‘eé, ki he ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefiné, ‘oku ‘i he‘etau Palaimelí, pea ‘oku ‘i he‘etau Mutualé, ‘i he‘etau seminelí mo e ‘inisititiutí, ‘i he Lautohi Faka-Sāpaté, ‘i he Fine‘ofá pea ‘i hono kotoa ‘o ‘etau ngaahi kōlomu he Lakanga Fakataula‘eikí—‘oku ou loto ke mahino ko hono faka‘aonga‘i ko ia ‘o e kava mālohí mo e tapaká ko e taha ia ‘o e ngaahi tefito‘i founga ‘oku ma‘u ‘e he filí ke ne lava ‘o tohoaki‘i atu ai ‘a e fānau tangatá mo e fānau fefiné mei he mo‘ui angama‘á.
‘Oku meimei ke hoko ma‘u pē, ko kinautolu ko ia ‘oku mole honau angama‘á ‘oku nau fuofua ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ko ‘eni ‘okú ne langaki ‘enau holí pe fakavaivai‘i ‘enau kātakí mo fakahee‘i ‘enau fakakaukaú … Ko e talavou mo e finemui he ‘ahó ni ‘okú fakakaukau ‘oku poto ange ‘aki ha‘ane inu ha ki‘i mei uaine pe ki‘i me‘i kava mālohi ‘i honau ‘apí, mo fai ‘a e ngaahi me‘a ko ē ‘oku tala ange ‘e he ‘Eikí ke tukú, ‘oku nau fakatoka ha tu‘unga ‘e iku ai ke nau ‘auha. He ‘ikai ke nau kei maumau‘i ai pē ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí ‘o ta‘e tō ki he ngaahi mata‘aú. Pea ko e hā leva ‘a e ngaahi mata‘au ko ‘ení? Ko e mata‘au ‘o e fakalahilahi ange ‘o e inú [taimi lahi] ‘oku fa‘a fakaiku ke tōtu‘a ange ‘a e inú, pea ‘oku fakaiku leva ‘a e inu ‘o tōtu‘á ki he maumau‘i ‘o e sinó mo e ‘atamaí pea mo ‘ene tuí.15
Ko e taimi ‘oku ‘ohofia ai ‘e ha mahaki ha sino ‘o ha taha kuo ma‘u ‘e he tapaká mo e kava mālohí, pe ko ha taha ne tofanga ‘i hono ngāue hala ‘aki ‘i ha konga ‘o ‘ene mo‘uí, ‘oku ‘ikai leva ha‘ane totonu ki he ngaahi tala‘ofa ko ‘ení [‘uhinga ki he T&F 89:18–21].16
‘I he tokoni ‘a e ‘Eikí, ‘e lava ai ‘e he mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ‘o tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó.
Kuo te‘eki ke fakakoloa‘i ‘aki au ‘e he ‘Eikí ha me‘afoaki, ha mālohi, ha ivi, pe ha talēniti, ka ko ia pē te ne ‘eke ke u fakamatala‘i ange ‘a ‘eku faka‘aonga‘í; kuó ne fakakoloa‘i ‘a e tangata mo e fe-fine pea mo e fānau kotoa pē ‘i he Siasí ‘aki ha mālohi mo ha ivi ke tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó.17
“Ko ha Lea ‘o e Poto, ke ‘aonga ki he fakataha alēlea ‘o e kau taula‘eiki lahi, ne fakataha ‘i Ketilaní, mo e Siasí, pea mo e Kāingalotu foki ‘i Saioné—
“Ke ‘oatu ko e pōpoaki ‘ofa; kae ‘ikai ‘i he fekau pe kouna fakamālohi—”
‘Oku pehē ‘e ha ni‘ihi, “Si‘i, ko e founga ‘ena ‘oku ou hao ai mei aí. ‘Oku ‘ikai ‘omi ko ha fekau pe ke ta‘ofi.” Ka ko e hā? Te u tala atu leva ia—
“ka ‘i he fakahā pea mo e lea ‘o e poto, pea fakahā ‘a e founga mo e finangalo ‘o e ‘Otuá” [T&F 89:1–2].
Ko e taimi ‘oku fakahā atu ai ‘e he ‘Eikí ‘ene ngāué mo hono finangaló, ‘oua ‘e toe feinga ha taha ‘iate kimoutolu ‘okú ne maumau‘i ‘a e Lea ‘o e Potó ke fakahōhōloto‘i ho konisēnisí.18
‘I ha Sāpate ‘e taha ne u ‘alu ai ki he houa fakamo‘oni ‘i he taimi pongipongí, pea mo ha taha ‘i he houa efiafí. Ko e taha ‘o e kau lea he houa fakamo‘oni efiafí ko Sisitā ‘Ana Sinou. …
Ko ‘ene ha‘ú mei Sikenitinēvia pea talu mei he‘ene kei si‘í mo hono ma‘u ia ‘e he inu kofí, peá ne pehē he ‘ikai ke toe lava ia ‘o mavahe mei ai. Kae fāifai, hili ‘ene a‘u ki hono ta‘u valungofulu mā uá, na‘e ongo ki ai kuo ‘ikai ke ne lava fakahoko hono fatongia ‘i he tafa‘aki ko ‘ení peá ne pehē leva, ‘i he hoko hono ta‘u valungofulu mā tolú, te ne tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó ke haohaoa ange kae ta‘ofi ‘ene inu kofí. Na‘e hangē ka maté, ka na‘e fāi pē ‘o ne ikuna‘i ‘a e me‘á ni. Na‘e tu‘u ai ‘i he loto fakatōkilalo ‘i he ‘ao ‘o e kakaí, ‘o fakahaa‘i ‘a ‘ene ta‘e malava ke tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó pea mo fakahaa‘i foki ‘a ‘ene hounga‘ia ‘i he ‘Eikí he‘ene foaki ange ha ivi, ‘o a‘u mai ki ha ta‘u motu‘a peheni, ke ne ikuna‘i ‘a e me‘a na‘e tōnounou aí. Na‘á ne fakamo‘oni‘i heni ‘a e lelei kuó ne ma‘u tu‘unga ‘i he fakalakalaka ‘i he‘ene mo‘uí mei he‘ene talangofua ki he fono ‘a e ‘Otuá.
Na‘e ongo mo‘oni kiate au ‘a ‘ene fakamo‘oni faka‘ofo‘ofá ni. Pehē ange mai ‘e leva ke fanongo ki he‘ene fakamo‘oní ‘a hotau kau tangata mo fafine kotoa pē ‘oku nau kei hokohoko ta‘u hono maumau‘i ‘a e fekau faingofua ko ‘eni ‘a e ‘Eikí.
‘Oku ou ‘ilo ha kakai toko lahi kuo nau toutou fanongo ki he ngaahi malanga ‘o e Lea ‘o e Potó ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ka ‘oku ‘ikai pē ke teitei ‘i ai ha‘ane ‘aonga kiate kinautolu. ‘Oku ‘ikai ke u teitei ‘ilo ‘e au pe ‘e toe anga fēfē ha‘atau lava ‘o ‘ai ke ongo ki ha kakai pehē. ‘Oku ou ‘ilo ha ni‘ihi fakafo‘ituitui toko lahi ‘oku nau ngāue faivelenga ‘o ‘ikai fakatokanga‘i, pea pehē ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí ke ako‘i mo na‘ina‘i. Ka ‘oku ‘ikai pē hano ‘aonga ‘o e ngāue ko ‘ení kia kinautolu. ‘Oku ongo‘i ‘e hoku lotó ko hoku fatongia ke u feinga ke ‘ilo‘i ‘a e tafa‘aki ‘oku vaivai ‘i hoku angá, peá u lotu ki he ‘Eikí ke tokoni mai ke u ikuna‘i ia. ‘I he‘eku lau ‘a e Lea ‘o e Potó, ‘oku ou ‘ilo ai ta ‘oku ‘omi ia ma‘á e kau vaivaitaha ‘i he kakai kotoa pē ‘e lava ke ui ko ha Kāingalotú [vakai, T&F 89:3]. Pea ‘oku ou tui ‘e hoko ko ha tokoni lelei mo‘oni ‘i hono ‘unuaki atu ki mu‘a ‘o e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘o kapau ‘e talangofua ‘a e Kāingalotú ki he fekau faingofua ko ‘eni ‘a e ‘Eikí. ‘I he taimi ne u fanongo ai ki he fakamo‘oni ‘a e fefine motu‘á ni na‘á ne kei lava pē ‘i hono ta‘u motu‘á ‘o ikuna‘í, ne u faka‘amu pehē ange mai ‘e lava ‘a e Siasí kotoa ‘o fanongo ki he fakamo‘oni ko iá mo ongo kiate kinautolu.19
He ‘ikai ha tangata pe fefine ia ‘i he Siasí te ne ta‘e malava ke tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó ‘o kapau te nau tū‘ulutui. …‘o lotu ki he ‘Otuá ke ma‘u ha tokoni.20
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í
-
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he‘etau talangofua pe ta‘e talangofua ki he Lea ‘o e Potó ‘o tokoni‘i pe uesia ‘etau feinga ki he potó? ‘a ‘etau malava ke ma‘u ‘a e fakahā fakafo‘i-tuituí? ‘a ‘etau mo‘ui taau ke hū ki he temipalé? pea mo ‘etau mo‘ui fakatu‘asinó?
-
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hanga ai ‘e he‘etau talangofua ki he Lea ‘o e Potó ‘o fakatupulaki ‘etau tu‘umālié, ‘o fakatoutatau pē ‘i he me‘a fakatu‘asinó mo fakalaumālié? Ko e hā ‘oku faingata‘a ai ki ha taha ke tu‘umālie mo‘oni kapau ‘oku ‘ikai ke nau tali ‘a e ngaahi mo‘oni ‘o e Lea ‘o e Potó?
-
‘Oku lava fēfē ke hoko e ta‘e tauhi ki he Lea ‘o e Potó ‘o iku ki he mole ‘o e angama‘á?
-
Kapau ‘oku lolotonga faingata‘a‘ia ha taha ‘i he tauhi ‘o e Lea ‘o e Potó, ko e hā te ne lava ‘o fai ke ne ma‘u ai ha ivi pe mālohi ke tauhi ‘aki e fekaú ni?
‘I he fakahā ko ia ‘oku ‘iloa ko e Lea ‘o e Potó, ‘oku folofola ai ‘a e ‘Eikí, “ ‘Oku lelei ‘a e tenga‘i ‘akau kotoa pē [mo e] fa‘ahinga [‘o e] koané ki he kai ‘a e tangatá; ‘o hangē foki ko e fua ‘o e vainé; ko e me‘a ‘a ia ‘oku tupu ai ha fua neongo pe ‘oku ‘i he kelekelé pe ‘i ‘olunga ‘i he kelekelé” (T&F 89:16)