Vahe 24
Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua Mo‘uí
Ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo mo‘oni Ia ‘o e ‘Otuá, ko e Huhu‘i Ia ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea ko e ‘ulu Ia ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite, “ ‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fu‘u mahu‘inga ange ki he loto ‘o e tangatá ‘o tatau mo ha fakamo‘oni kia Sīsū Kalaisi.”1 Na‘e hoha‘a lahi fau ‘a Palesiteni Kalānite kiate kinautolu na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘anau fakamo‘oni pau ki he Fakamo‘uí. Na‘á ne pehē, “Ko e me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e māmani he ‘ahó ni ‘o laka ange ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a pē, “ko ha tui ta‘e toe fehu‘ia ki he ‘Otua ko ‘etau Tamaí, pea mo Sīsū Kalaisi ko Hono ‘Alo, ko e Huhu‘i ‘o e māmaní.”2 Na‘á ne fakatokanga‘i ‘a e fiema‘u kāfakafá ni ‘i he‘ene fononga‘ia ‘a māmani ke malanga‘i ‘a e ongoongoleleí pea fepaki ai mo e ngaahi akonaki hala fekau‘aki mo e mo‘ui mo e misiona ‘o Sīsū Kalaisí. Na‘e fakamamahi‘i ia ‘e he me‘a na‘á ne lau ko e “ta‘e ma‘u ha tui ki he ‘Otuá, pea mo hono fakalangi ‘o Sīsū Kalaisí.” Hangē ko ‘ení, na‘á ne fakamatala fekau‘aki mo ha fakamatala ‘i ha nusipepa ‘a ia na‘e fokotu‘u ai ‘e ha tangata ke “tukuange ‘e he kakaí ‘a e ‘fakasesele’ ko ia tokua ko Sīsū Kalaisi ko ha ‘Otua he māmaní pea ko ha Huhu‘i ia ‘o e māmaní.” Na‘e vave ma‘u pē ‘a Palesiteni Kalānite ke fakafepaki‘i ‘a e fakakaukau pehení mo fakamo‘oni ke taukapo‘i ‘a e mo‘oní. Na‘á ne pehē:
“Ko e taimi pē ‘oku ou lau ai ‘a e kupu‘i lea ko iá—pea kuó u lau foki ia ‘i ha ngaahi feitu‘u lahi—‘oku ou feinga ke fakahā ki he kakaí ‘i ha ngaahi feitu‘u kehekehe ‘oku ou malanga ai, ‘a e tu‘unga ‘o e tui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí.
“ ‘Oku ou tala ange ‘i he ngaahi fakataha ko iá, ‘a ia, ‘i ha ngaahi fakataha ‘e ni‘ihi ‘oku tokolahi ange ai ha kakai na‘e te‘eki kau ki he Siasí, kuo pau ke poupou ma‘u pē ‘a e Kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ki he tokāteline ko ia, na‘e ‘a‘ahi tonu ‘a e ‘Otuá ki he tamasi‘i ko Siosefa Sāmitá, pea ko e ‘Otuá tonu pē na‘á Ne fakafe‘iloaki ange ‘a Sīsū Kalaisi ki he tamasi‘í, ko Hono ‘Alo ‘ofa‘angá.”3
Na‘e fakahaa‘i ‘e he fo‘i lea kotoa pē na‘e fai ‘e Palesiteni Kalānite fekau‘aki mo e Fakamo‘uí, ‘a ‘ene ‘ofa mo ‘ene fiefia ‘i he ‘Eikí. Na‘á ne pehē, “Ko ha fo‘i mo‘oni fakaofo mo‘oni ia—he ‘ikai ke tau teitei lava ‘o lau mo ongona ‘a e ngaahi ngāue ‘a hotau ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí, ‘o ta‘e ma‘u ai ha fiefia, ka ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, ‘oku ‘ikai ha me‘a mahu‘inga ia ‘i he mo‘ui mo e hisitōlia ‘o ha taha, te tau toutou fanongoa mo lau—‘o tau ta‘e pāhia ai. Ko e talanoa ‘o Sīsū Kalaisí ko ha talanoa ia ‘o e kuo hilí ‘oku kei fo‘ou ma‘u pē. Ko e lahi ange ‘o ‘eku lau fekau‘aki mo ‘Ene mo‘uí pea mo ‘Ene ngāué ko e lahi ange ia ‘o e fiefia, nonga, mo e nēkeneka, pea mo e fiemālie ‘oku fakafonu ‘aki ‘eku mo‘uí. ‘Oku ou ma‘u ma‘u pē ha maama fo‘ou ‘i he taimi ‘oku ou fakalaulaulotoa ai ‘a ‘Ene ngaahi folofolá mo e palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ‘a ia na‘á Ne ako‘i ki he tangatá he lolotonga ‘o ‘Ene mo‘ui ‘i māmaní.”4
‘Oku fakamahino ‘a e natula ‘o Palesiteni Kalānité ‘e he‘ene fakamo‘oni ki he Fakamo‘uí pea mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. Na‘e tohi ‘e ‘Eletā Sione ‘A. Uitisou, ‘a ia na‘e fakanofo ‘aposetolo ‘e Palesiteni Kalānite, ‘o pehē: “Ko e tangata ‘okú ne a‘usia ‘a e lelei mo‘oní ‘oku tauhi mo‘oni ia ki he ngaahi tefito‘i mo‘oní mo e ngaahi fakahinohinó. Na‘e hoko mo‘oni ‘eni ‘i he mo‘ui ‘a Palesiteni Kalānité. Na‘e tataki hake ia ‘e he tui ki he ‘Otuá mo hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí pea mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí —mei he‘ene kei si‘í. ‘Oku faingata‘a ke mahino ‘a ‘ene tefito‘i ngāué kae ‘oua kuo fakahinohino ‘e he mālohi ‘o e tuí ni … ‘Oku hanga ‘e he fakamātoato ‘o ‘ene fakamo‘oni ki hono faka‘otua ‘o Sīsū Kalaisí pea mo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ‘o fakatupu ha ongo‘i mahuhuhuhu ‘o e lotó.”5
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
Ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo Mo‘oni ia ‘o e ‘Otuá.
‘Oku tau tui mo‘oni ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo ia ‘o e ‘Otuá, na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá, ko e ‘uluaki ‘alo ‘i he tu‘unga fakalaumālié pea ko e ‘alo pē taha ia na‘e fakatupu ‘i he kakanó; ko e ‘Alo mo‘oni ia ‘o e ‘Otuá ‘o tatau tofu pē mo ‘etau hoko ko e foha ‘o ‘etau tamaí.6
‘Oku ou fiefia ‘i hono fakava‘e ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí ‘i he ‘uluaki me‘a hā mai na‘e ma‘u ‘e he tamasi‘i ko Siosefa Sāmitá he ta‘u ‘e teau tupu kuo hilí. Na‘á ne fakamo‘oni‘i na‘e mamata ki ha ongo Tangata Fakalangi, ko hona ngingilá mo hona nāunaú ‘oku ‘ikai lava ‘e ha mālohi ‘o e tangatá ke fakamatala‘i, pea folofola ange ‘a e taha ‘o ne ui ia ‘i hono hingoá ‘o pehē: “Ko hoku ‘Alo ‘ofa‘angá ‘eni, fanongo kiate Ia” [Vakai, Siosefa Sāmita—2:17]. ‘Oku ‘ikai totonu ke ‘i ai ha toe veiveiua ‘i he loto ‘o ha taha Siasi fekau‘aki mo Sīsū Kalaisi ‘i he‘ene hoko ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí, koe‘uhí he na‘e fakafe‘iloaki tonu pē ia ‘e he ‘Otuá kia Siosefa Sāmita.7
Na‘e pehē ‘e he kōvana Loma ‘i Siutea ko Ponitusi Pailató, “Vakai ki he tangatá!” ‘i hono fakatui ‘ia Sīsū ha kalauni talatalá pea manuki‘i mo luma‘i ia ‘o fakakofu ‘aki ha pulupulu lanu fisi‘i fekiká, ‘o Ne tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e kau fakatanga na‘e kaila, “Tutuki ia, tutuki iá!” [Sione 19:5–6.]
Ko e me‘a pē na‘e lau ‘e he kakaí ‘i he tangatá ni tokua ko ha taha fai hia, ko ha taha ‘okú ne maumau‘i ‘a e ngaahi fono tukufakaholó, ko ha taha fie‘otua; ko ha taha kuo nau fakahalaia‘i mo‘oni ke tautau he kolosí, koe‘uhí he na‘e fakakuihi kinautolu ‘e he ta‘e ‘iló, ta‘e fakamolemolé, mo e meheká. Ko ha kau tangata mo ha kau fefine tokosi‘i pē ne nau ‘ilo‘i mo‘oni Ia—ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, ko e Huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá!
Kuo senituli ‘aki ‘eni ‘e 19 hono fakamanatua ‘e he ngaahi pule‘anga ‘oku nau lau ko e Kalisitiane kinautolú, ‘a e ‘alo‘i ‘o Kalaisí. ‘Oku fakahoko fakata‘u hono tā ‘o e ngaahi fafangú, ongo-mālie ‘o e ngaahi fasí, pea mo toe talaki fakataha ai pē ‘a e pōpoaki ‘a e ‘āngeló “kuo ‘i māmani ‘a e melinó, ko e ongoongolelei ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá” [vakai, Luke 2:14].
Ka neongo ia, kuo kehekehe ma‘u pē ‘a e vakai kiate Ia ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘o hangē ko ia ne hoko ‘i hono fakamāu‘í, pea pehē ai pē ‘i he ngaahi kuongá. Kuo lau ‘e ha ni‘ihi ne nau ta‘e tali Ia mo tāufehi‘a ki ai ‘o hangē ko e kau fakatangá, tokua ko Ia mo ‘Ene kau ākongá ko ha “tupu‘anga kinautolu ‘o e founga faka-Kalisitiané, pea ‘okú ne fakavaivai‘i ‘a e mālohi ‘o e maama fakaonopooni ‘o ‘Iulopé.” ‘Oku lau ‘e ha ni‘ihi kehe ia ‘oku maama ange ‘enau fakakaukaú, tupu mei he ngaahi me‘a kuo nau fouá, tokua ko e tupu‘anga ia ‘o e me‘a ‘okú ne “fakatupu ‘a e mo‘umo‘uá, faitotonú, mo‘oní, haohaoá, anga‘ofá; pea ‘okú ne poupou‘i ‘a e laó, tau‘atāiná, mo ia ‘oku fie ma‘u ki aí, pea te ne fakataha‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i ha feohi‘anga fakaetokoua pē taha.”
‘Oku lau ia ‘e ha tokolahi ko ha “tangata haohaoa pē taha—‘oku ta‘e ilifia ‘i he hisitōliá, ” ka ‘oku nau faka‘ikai‘i hono fakalangí.
‘Oku tali ia ‘e ha lauimiliona ko e Faiako Ma‘ongo‘onga, ka ‘oku ‘ikai ‘aonga ‘ene ngaahi akonakí ki he ngaahi tu‘unga fakasōsiale ‘o onopōní. Ka ‘oku tokosi‘i fau—‘o mātu‘aki tokosi‘i!—ha … kakai ‘o e kolopé, ‘oku nau tali Ia ‘i Hono tu‘unga totonú—“ko e ‘Alo pē taha ‘o e Tamaí na‘e Fakatupu; na‘e hifo mai ki māmani, ‘a ia ko Sīsū, ke tutuki ma‘a māmani, mo ne fuesia ‘a e ngaahi angahala ‘a māmaní, pea ke ne fakamā‘oni‘oni‘i ‘a māmani, mo fakama‘a ia mei he angahala kotoa pē.” [Vakai, T&F 76:23, 41.]8
Na‘e hifo mai ‘a Sīsū Kalaisi ki māmaní ke ne huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá.
‘Oku mau pehē ki he kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ‘i he funga māmaní, pea mo e kakai kotoa ‘oku manako ‘i he melinó he potu kotoa pē, vakai ko e Tangata ‘eni ‘o Kālelí—‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he‘ene hoko ko ha Faiako Ma‘ongo‘onga pe Takimu‘a fisifisimu‘á, ka ko e Pilinisi Ia ‘o e Melinó, ko e Tupu‘anga ‘o e Fakamo‘uí, ‘o Ne hoko he lolotongá ni mo e taimí ni, ko e Fakamo‘ui mo‘oni pē ‘e taha ‘o e Māmaní!9
‘Oku tau fie ma‘u ke fakalakalaka ‘a e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá, pea ‘oku tau lotua ai ke tāpuekina ‘e he ‘Otuá ‘a e tangata kotoa ‘oku feinga ke toe lelei ange ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘i ha fa‘ahinga tūkunga pē ‘o e mo‘uí; pea ‘oku tau pehē ai ki he tangata kotoa ‘oku tui kia Sīsū ko e Kalaisí mo pehē: ‘E ‘Otua, tāpuaki‘i mu‘a ‘a e tangatá.… Ko Sīsuú ko e Huhu‘i ia ‘o e māmani, ko e Fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, na‘e hifo mai ki māmani mo ha misiona fakalangi kuo fokotu‘u ki ai ke ne pekia ke huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá. Ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo mo‘oni ia ‘o e ‘Otuá, ko e ‘Alo pē Taha na‘e Fakatupu ‘i he kakanó. Ko hotau Huhu‘í ia, pea ‘oku tau hū ki ai, mo fakahīkihiki‘i ‘a e ‘Otuá koe‘uhí ko e taha fakafo‘ituitui kotoa pē he māmaní ‘oku hū ki hotau ‘Eiki ko e ‘Eiki mo e Huhu‘i ‘o e māmaní.10
Talu mei he kamata‘anga ‘o taimí, ‘o fakatatau mo ‘etau laú, ‘o a‘u mai ki he lolotongá ni, mo hono toutou fakahā mai ‘e he le‘o ‘o e ‘Otua ko ‘etau Tamaí, ‘i ha ngaahi taimi kehekehe, ‘o fai ia ‘i hono le‘o pē ‘o ‘oná pe ‘i he le‘o ‘o ‘ene kau palōfita kuo fakahinohino‘i fakalaumālié, te ne fekau‘i mai ki māmani ‘a hono ‘Alo pē taha ‘e fakatupú, ke lava ‘iate Ia, ‘o fakafou ‘i he toetu‘ú, ‘a ē na‘e hoko ai ‘a hotau ‘Eikí ko e polopolo ‘o e toetu‘ú, ‘o huhu‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá mei he tautea ‘o e maté, ‘a ia ‘oku hu‘u ki ai ‘a e kakano kotoa peé, pea tu‘unga ‘i he talangofua ki he fono ‘o e mo‘ui anga-tonú, ‘a ē na‘á ne ako‘i mo fakafōtunga ‘i he‘ene mo‘uí, ‘e fakama‘a ai mei he angahala fakafo‘ituitui kotoa pea mo ngaohi ke hoko ko e kau ‘ea hoko ‘i he Pule‘anga ‘o e Langí.11
‘Oku ‘ikai ko ha me‘a noa pē hono ‘alo‘i ‘o Kalaisi ko hotau ‘Eikí, ko ha ‘ēpoki ia ‘i he hisitōlia ‘o māmaní na‘e nofo ‘amanaki mai ki ai ‘a e kau palōfitá, pea ne hiva ki ai ‘a e kau fa‘u ta‘angá, pea kau mai ki ai mo e kau ‘āngeló ‘i he hiva fakahīkihiki ki he ‘Otuá, fakataha mo e kakai ‘o māmaní. Ko ha ‘aho na‘e tofa mo tomu‘a fokotu‘u ‘e he‘etau Tamai ‘oku ‘i he langí te ne fakahaa‘i ai Ia ki he‘ene fānau he māmaní, ‘i he fōtunga ‘o Hono ‘Alo pē Taha Ne Fakatupú. …
Na‘e hā‘ele mai ke lava ‘a e tangatá ‘o mamata mo ‘ilo ‘a e tu‘unga mo‘oni ‘o e ‘Otuá, he na‘á ne fakamo‘oni‘i ko ia ia kuó ne mamata kiate Ia kuo mamata ia ki he Tamaí, he ko e tatau tofu pē ia ‘o e Tamaí [vakai, Sione 14:7–9; Hepelū 1:3].
Na‘e hā‘ele mai ke ne ako‘i kitautolu ‘i he ‘ulungāanga ‘o e ‘Otuá, mo ne fakamahino‘i mai ‘a e halá ‘i he akonaki mo e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei, ‘a ia kapau te tau fou ai, te ne taki fakafoki atu ai kitautolu ki hono ‘afio‘angá. Na‘e hā‘ele mai ke maumau‘i ‘a e ngaahi ha‘i ‘o e maté ne ha‘isia ai ‘a e tangatá, mo faka‘atā ‘a e toetu‘ú ke ‘oua na‘a lava ‘e fa‘itoka ‘o ikuna pea mole mo e huhu ‘o e maté.12
‘I he ngāue fakalangi ‘o ‘Ene mo‘uí, na‘e fakahaa‘i ai ‘e he ‘Eikí ‘a e Ongoongoleleí, pea ‘i he‘ene hoko ko e tangata ‘i he kakanó, na‘á Ne tā ma‘atautolu ‘a e sīpinga ‘o e tangata haohaoá.
Ko e Ongoongoleleí ko ha palani ia ‘o e fakahinohino ki he tangatá ‘i he‘enau feohi fakataha heni ko e kakai fakamatelié, pea ko ha fakahinohino ia ki he‘enau mo‘ui fakalaumālié ‘o a‘u ki he ngata‘angá ke lava ‘o fakahaofi mo hakeaki‘i kinautolu ‘i he maama ka hoko maí.13
‘I he lolotonga ‘o e vaha‘a taimi nounou ‘o ‘ene ngāué na‘á ne fakahoko ai hono fokotu‘u ‘o hono Siasí, fili mo ha kau ‘aposetolo, ‘o hoko ai ‘a Pita ko e taki, peá ne foaki ki ai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí, mo ne fakamahino ange ki ai ‘a e fa‘unga ‘o hono Siasí mo e ngaahi tokāteline ‘o ‘ene ongoongoleleí, pea ka talangofua ki ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘e ala huhu‘i kinautolu mo ‘omi ki he ‘ao ‘o e ‘Otuá.14
Ko e mo‘ui ‘a Sīsū Kalaisí, ‘a ia na‘e ‘alo‘i ‘i he fale ‘o e fanga monumanú pea fakatokoto ‘i he ‘ai‘anga kai ‘o e manú mo tutuki ‘i he vaha‘a ‘o e ongo tangata kaiha‘á, ko e taha ia ‘o e ngaahi ngāue pango tahá ‘i he anga e vakai ki ai ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ka na‘e hifo mai hotau ‘Eiki mo hotau Takimu‘á ki māmani ‘o ‘ikai ke fai ki hono finangaló ka ko e finangalo ‘o ‘Ene Tamaí, pea na‘á ne fakahoko lelei hono misioná. Na‘á ne ikuna ‘a e maté, heli pea mo fa‘itoka, pea kuó ne ma‘u ai ‘a e pale ko ha taloni ‘i he nima to‘omata‘u ‘o ‘Ene Tamaí.15
“ ‘Oku mau tui ‘e lava fakamo‘ui‘i ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangata kotoa pē ‘i he Fakalelei ‘a Kalaisí, tu‘unga ‘i he talangofua ki he ngaahi fono pea mo e ngaahi ouau ‘o e Ongoongoleleí” [Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:3].
‘Oku tau tui ko Kalaisí, na‘e fakatupu fakalangi ia, ‘o fanau‘i ‘i ha fefine, ‘o ne mo‘ui he tu‘unga fakamatelié, na‘e tutuki ia ‘i he kolosí, ‘o Ne pekia, pea tuku ai hono sinó ‘o telio, pea ‘i he ‘aho hono tolú ne toetu‘u, ‘o toe fakataha‘i Hono laumālié mo Hono sinó …
‘Oku tau fakamo‘oni‘i ko e ongo tangata [ko Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni] ‘a ē na‘e hā ki ai ‘a Sīsū ‘i He‘ene fakakakato ‘a e fokotu‘u ‘o Hono Siasí, na‘á na tuku mai ‘a e lekooti ‘o e me‘a hā mai nāunau‘iá ni:
“Pea lolotonga ‘ema fifili ki he ngaahi me‘á ni, na‘e ala mai ‘a e ‘Eikí ki he mata ‘o homa ‘atamaí pea na‘e fakaava ia, pea na‘e malama takatakai ‘a e nāunau ‘o e ‘Eikí.
“Pea ma vakai ki he nāunau ‘o e ‘Aló, ‘i he nima to‘omata‘u ‘o e Tamaí ‘o ma ma‘u mei hono fonú;
“Pea ma mamata ki he kau ‘āngelo mā‘oni‘oní pea mo kinautolu kuo fakamā‘oni‘oni‘í ‘i hono ‘afio‘angá, ‘oku nau hū ki he ‘Otuá pea mo e Lamí, ‘a ia ‘oku nau hū ki ai ‘o ta‘engata pea ta‘engata.
“Pea ko ‘eni, hili ‘a e ngaahi fakamo‘oni lahi kuo fai ‘o kau kiate iá, ko e fakamo‘oni fakamuimui taha ‘eni ‘okú ma fai ‘o kau kiate iá: ‘Okú ne mo‘ui!
“He ne ma mamata kiate Ia, ‘io, ‘i he nima to‘omata‘u ‘o e ‘Otuá; pea ma fanongo ki he le‘o ‘oku fakamo‘oni‘i ko e ‘Alo pē taha ia na‘e fakatupu ‘e he Tamaí—
“Pea kuo fakatupu, pea na‘e fakatupu ‘a e ngaahi māmá ‘e ia, pea ‘iate ia, pea meiate ia, pea ‘oku fakatupu ‘a hono kakai ‘o iá ko e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine ki he ‘Otuá” [T&F 76:19–24].
… ‘Oku mau tānaki atu ‘emau fakamo‘oní ‘i he loto mā‘ulalo: ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, ko ha Taha ia kuo toetu‘u, pea ‘i he hala kuó Ne taá, ‘e toe tu‘u ai ‘a e tangata mo e fefine kotoa, pea mo e fānau kotoa pē kuo mo‘ui, mei he fa‘itoká ko ha taha kuo toetu‘u, ‘o hangē ko e tu‘unga toetu‘u ‘o Kalaisí, mo e kau anga-tonú ki he mo‘ui nāunau‘ia ‘o e fiefia mo fakalakalaka ta‘engata.16
‘Oku ou fiefia ‘i he ‘ilo ko ia ko Sīsū ko e Huhu‘i ia ‘o māmaní, ko hotau tokoua lahi, pea ko Hono huafá ‘a ia ko e huafa pē taha ia, ‘i he lalo langí ‘e lava ke fakamo‘ui ai kitautolu mo foki atu ‘o nofo fakataha mo ‘etau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamo‘uí, kae ‘uma‘ā hotau ngaahi ‘ofa‘anga ne mu‘aki pekiá.17
Tu‘unga ‘i he Fakaleleí, ne foaki mai ai ‘e he Fakamo‘uí ha nonga, fakafiemālie, pea mo ha fiefia ‘oku tu‘uloá.
‘I hono mo‘ui ‘aki ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pea ‘i he fiefia ‘oku ma‘u mei he tokoni ki He‘ene ngāué, ‘oku ma‘u ai ‘a e nonga ‘oku tu‘uloá.
Na‘e folofola ‘a Sīsū ki he kakaí:
“Ha‘u kiate au ‘akimoutolu kotoa pē ‘oku feinga mo mafasiá, pea te u foaki ‘a e fiemālie kiate kimoutolu.
“To‘o ‘eku ha‘amongá kiate kimoutolu, pea mou ako ‘iate au; he ‘oku ou anga-vaivai mo anga- malū: pea te mou ‘ilo ai ‘a e fiemālie ki homou laumālié.
“He ‘oku faingofua pē ‘eku ha‘amongá, pea ‘oku ma‘ama‘a ‘eku kavengá.” [Mātiu 11:28–30.]
Na‘á ne pehē ki He‘ene kau ‘Aposetoló ‘i he loki ‘o e Laka Atú:
“ ‘Oku ou tuku ‘a e melinó kiate kimoutolu: ko ‘eku melino ‘oku ou foaki kiate kimoutolú ‘oku ‘ikai hangē ko e foaki ‘a māmaní ‘a ‘eku foaki kiate kimoutolú. ‘Oua na‘a mamahi homou lotó pea ‘oua na‘a manavahē ia.” [Sione 14:27.]
‘E fakama‘ama‘a ‘e he‘ene melinó ‘a hotau faingata‘a‘iá, fakamo‘ui hotau ngaahi loto laveá, to‘o atu hotau loto tāufehi‘á, pea fakatupu ‘iate kitautolu ha ‘ofa ki hotau kāingá ‘o ne fakafonu hotau lotó ‘aki ha nonga mo ha fiefia.
‘Oku a‘u atu ‘a ‘ene pōpoakí mo e haohaoa ‘o ‘Ene feilaulau fakaleleí ki he ngaahi tuliki taupotu taha ‘o e māmaní; ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi potu tahi lingolingoá. Ko e fē pē feitu‘u ‘oku ‘a‘ahi ki ai ‘a e tangatá, ‘e lava ke kei fetu‘utaki ai pē mo Iá. Ko e potu ‘okú ne ‘i aí, ‘e ma‘u ai mo e Laumālie Mā‘oni‘oní foki, fakataha mo e fua ‘o e “ ‘ofá, fiefiá, melinó, kātaki fuoloá, angavaivaí, pea mo e tuí.” [Kalētia 5:22.]
Te ne hoko ko hotau fakanonga mo hotau fakafiemālie, ko hotau fai fakahinohino mo hotau fale‘i, ko hotau fakamo‘ui mo hotau hākeaki‘i, he “ ‘oku ‘ikai ke tuku mo ha toe hingoa ‘i he lalo langí kuo tuku ke mo‘ui ai ‘a e tangatá” [Ngāue 4:12.]
‘Oku tupu mei hono poto fakalangí ‘a e fo‘i mo‘oni ta‘engata ko ‘ení: “He ko e hā hano ‘aonga ki he tangatá, ‘o kapau te ne ma‘u ‘a māmani kotoa pē, kae mole ai hono laumālie ‘o‘oná? pe ko e hā ‘e foaki ‘e ha tangata ke fetongi ‘aki hono laumālié?” [Mātiu 16:26.] Hangē ko e lea ‘a Paulá, “He, ko e pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘oku ‘ikai ko e me‘akai pe ko e me‘a inu; ka ko e mā‘oni‘oni mo e melino, mo e fiefia ‘i he Laumālie Mā‘oni‘oní.” [Vakai, Loma 14:17.]
Ki mu‘a peá ne fakahoko ‘a e lotu fakalangí [vakai, Sione 17], na‘e pehē ‘e Sīsū ‘i he‘ene ako‘i ‘a e kau ‘aposetoló: “Kuó u tala ‘a e ngaahi me‘á ni kiate kimoutolu, koe‘uhí ke mou ma‘u ‘a e fiemālié ‘iate au. Te mou ma‘u ‘a e mamahí ‘i māmani: ka mou loto to‘a; kuó u iku‘i ‘a māmani” [Sione 16:33.]18
‘Oku mo‘ui ‘a Sīsū Kalaisi pea ‘okú ne tataki hono Siasí.
Ko Sīsū Kalaisí ko e ‘Alo ia ‘o e ‘Otua mo‘uí. … ‘Oku tau talaki ki māmani kotoa ‘oku tau ‘ilo ‘okú Ne mo‘ui.1919
Ko e Siasí ni … ko ha ngāue lahi mo fakaofo. ‘Oku ‘ikai hano tatau ‘i māmani, he na‘e fokotu‘u ia ‘e Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea ko Ia ‘oku ‘ulu ki aí.20
Ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, ko e fungani maka-tuliki ‘o e ngāue ma‘ongo‘ongá ni—Ko Ia ‘oku tatakí, pea te ne kei taki ai pē ia.21
‘Oku mau fakamo‘oni na‘e hā ‘a e ‘Otua ko e Tamaí mo Hono ‘Alo Ko Sīsū Kalaisí ‘i hotau kuongá ni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke toe fokotu‘u Hono Siasí ke ‘oua na‘a toe holoki, pea na‘e fakafoki mai ‘e ha kau talafekau fakalangi ‘a Hono lakanga fakataula‘eikí mo e mafai mā‘oni‘oní.22
Kuo mahulu hake ‘eku fiefiá ‘o ‘ikai ke u lava ‘o fakamatala‘i, ‘i hono hiki hake hoku le‘ó, ‘i hono fakamo‘oni‘i kiate kinautolu kuo mau fetaulakí ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ‘oku ou ‘ilo ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, ko e Fakamo‘ui ‘o e māmaní, ko e Huhu‘i ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá; ‘oku ou ‘ilo ko Siosefa Sāmitá na‘e hoko pea ‘oku kei hoko ko e palōfita ‘a e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí, ‘oku ou ma‘u ha fakamo‘oni mālohi ‘i hoku lotó ko Pilikihami ‘Iongí ko ha me‘angāue ia ne fili ‘a e ‘Otua mo‘uí, pea ko Sione Teila, Uilifooti Utalafi, mo Lolenisou Sinoú ne nau hoko ‘o hangē ko Siosefa F. Sāmita he ‘aho ní, ko e fakafofonga ‘o e ‘Otua mo‘uí, ko e le‘o ‘o e ‘Otuá he funga māmaní. [Na‘e fakahoko ‘e Palesiteni Kalānite ‘ene fakamo‘oni ko ‘ení ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Okatopa 1918, ko ha meimei uike ia ‘e fitu ki mu‘a peá ne fetongi ‘a Siosefa F. Sāmita ‘o hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí.]23
‘Oku mau kole heni ki he kakai ‘o māmaní ke nau omi kia Kalaisi, ‘a e taha ‘oku hoko mai ai ‘a e huhu‘í ki he taha kotoa ‘oku to‘o kiate kinautolu hono huafá, mo tauhi ‘ene ngaahi fekau kuó ne foakí. ‘Oku mau fakamo‘oni kuo ‘osi toe fakafoki mai ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí, pea kuo fokotu‘u ai ‘a e Siasí ni, pea ‘e hoko atu ‘o mafola kae ‘oua ke toka ‘a e melinó he lotolotonga ‘o e tangatá, pea hoko mai hono pule‘angá mo fakahoko hono finangaló ‘o hangē ko ia ‘i he langí. ‘E ‘Eikí, fakavave‘i mu‘a ‘a e ‘aho nāunau‘ia ko iá.24
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í
-
Ko e hā ‘oku hoko ai ‘a e tui ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ko e “me‘a mahu‘inga taha ia ‘oku fie ma‘u ‘e māmani he ‘aho ní ‘o laka ange ‘i ha toe me‘á?” Ko e hā ha mālohi fakamāmani te ne lava ke fakafe‘ātungia‘i e tui ‘a e kakaí kia Sīsū Kalaisi ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke fakatupulaki ai ‘etau tui ki he Fakamo‘uí?
-
Ko e hā ha fakalakalaka kuo hoko ‘i ho‘o mo‘ui faka‘ahó ko e tupu mei ho‘o fakamo‘oni ki he Fakamo‘uí? Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ‘e he ‘ilo ko ia na‘e ikuna‘i ‘e he Fakamo‘uí ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi kotoa pē ‘o e mo‘uí, ‘o ‘oatu kiate koe ha ‘amanaki lelei ‘i ho‘o fehangahangai mo e ngaahi faingata‘á?
-
Ko e hā na‘e hifo mai ai ‘a Sīsū Kalaisi ki māmaní? ‘E lava fēfē ke tau tokoni lelei ange ki he ‘Eikí ‘i he‘ene ngaahi taumu‘á?
-
Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ‘e he fakalakalaka ‘a e Siasí ‘o fakamo‘oni‘i ‘oku kei hokohoko atu ‘a e misiona ‘a Sīsū Kalaisí? Ko e hā ha founga ‘oku hanga ai ‘e he ‘ilo ko ia ko Sīsū Kalaisi ‘oku ‘ulu ki he Siasí, ‘o fakatupulaki ‘a ho‘o tukupā ke kau ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá?
-
Ko e hā ha founga ‘e lava ke hanga ai ‘e he mahino ‘oku tau ma‘u ki he misiona ‘a e Fakamo‘uí, ‘o takiekina pe tokoni‘i ‘a ‘etau fengāue‘aki mo kinautolu ‘oku ‘ikai ke tau tui tataú?
“Na‘e hifo mai hotau ‘Eikí mo hotau Takimu‘á ki māmani ‘o ‘ikai ke fakahoko hono finangaló ka ko e finangalo ‘o ‘Ene Tamaí, pea na‘á ne fakahoko kakato Hono misioná. Kuó Ne ikuna‘i ‘a e maté, heli pea mo fa‘itoka ‘o Ne ma‘u ‘a e pale ko e nofo‘anga ‘i he nima to‘omata‘u ‘o ‘Ene Tamaí.”