Vahe 15
Ngāue Ke Fiefia Ai ‘a e Ni‘ihi Kehé
‘I he taimi ‘oku tau tokoni ai mo fakalotolahi‘i ‘a e kakai kehé, ‘oku tau ‘ilo ai ‘a e kī mo‘oni ki he fiefia ‘i he mo‘uí.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Na‘e tātātaha ke lea ‘a Palesiteni Kalānite ‘o fekau‘aki mo ‘ene ngaahi tokoní, ka na‘e ‘i ai ha ngaahi taimi na‘e fakamatala‘i ai ‘e ha kakai kehe ‘a e ngaahi ngāue lelei ne nau mamata ‘okú ne fakahokó. Na‘e hoko hono fāmilí ko e kau fakamo‘oni tonu pea ‘aonga fakahangatonu ki ai ‘a ‘ene tokoní. Na‘e fakamatala‘i ‘e hono ‘ofefine ko Lusi Kalānite Kēnoní ‘a ‘ene foaki ‘ofa mo ‘ene manava‘ofa ki he‘ene fānaú mo hono ngaahi makapuná.
“Ko e lī‘oa ‘a ‘emau tamaí ki hono fāmilí ‘oku ta‘e hano tatau. ‘Oku hāsino ma‘u pē ‘a ‘ene tokanga fakafo‘ituitui kiate kinautolu mo honau ngaahi ‘apí. Na‘e tokoni kiate kinautolu neongo ko ha feilaulau lahi ia ki ai. Na‘á ne fa‘a pehē, ‘Tokoni ki he ‘akau īkí; ‘e lava pē ‘e he ‘akau lalahí ia ‘o tauhi kinautolu.’
“Ko e ‘aho fā‘ele‘i ‘o e taha kotoa pē ‘i he fānaú mo e ngaahi makapuná, ‘oku tau mai ha tohi mo ha sieke ‘o fakafou mai ‘i he meilí pe te ne ‘omi fakahangatonu pē ‘e ‘ia. ‘I he Kilisimasí mo e Faka‘osi Ta‘ú pea mo ha toe ngaahi taimi kehe pē, ‘oku tau mai ha ngaahi tohi mo ha ngaahi sieke, ngaahi fakatātā pe fanga ki‘i me‘a‘ofa mahu‘inga. ‘Oku ‘alu fakataha pē ‘a ‘ene ‘ofá mo ‘ene ngaahi tāpuakí mo e ngaahi me‘a‘ofá ni pea ‘oku tō ia kiate kimautolu ‘o hangē hano lotua kimautolú.”1
Ne fakamatala‘i foki ‘e Lusi ‘a e ‘ofa ongongofua ‘a ‘ene tamaí ‘i he taimi na‘e puke ai ‘i he ngalo‘afú:
“Neongo kuo ‘osi ha ta‘u ‘eni ‘e fāngofulu mā tolu, ka ‘i he‘eku hiki ‘ení, ‘oku kei tō pē mei hoku matá ha lo‘imata ‘o e fiefia mo e hounga‘ia ‘i he‘eku fakakaukau ki he‘ene fai‘ofa kiate au he taimi ne u puke aí. Kuo fanongo ha tokolahi ki he‘ene fakamatala‘i, ne u puke lahi ‘i hoku ta‘u hongofulu mā uá; na‘a mau ‘i Uāsingatoni D. C. he taimi ko iá. Ka ne ta‘e ‘oua e faingāue kiate au ‘a e kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Eikí mo kolea ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá ke u mo‘uí pehē ne u mei mate ai pē. ‘I he ngaahi uike ne u puke aí, neongo ne mau ma‘u ha ongo neesi ako lelei, ka na‘e tātaitaha ke mavahe ‘eku tamaí mei he lokí he ‘aho pe pō. Pea ‘i he‘eku fakaakeaké, na‘e lauhoua ‘ene laukonga ma‘akú. Na‘á ne ‘omi ha ngaahi me‘a‘ofa mo ha fanga ki‘i me‘a mahu‘inga ma‘aku ‘i he taimi ne u lava ai ‘o fakamahu‘inga‘í pea na‘á ne fakahoko ‘i ha ngaahi founga lelei ha ngaahi me‘a lahi ‘oku ala fakahoko ‘e he fa‘ē ‘ofa tahá.
“Na‘á ku kei fu‘u vaivai pē ke u lava ‘o luelue he taimi ne mau mavahe ai mei Uāsingatoní. Ka na‘e fua pē au ‘e he‘eku tamaí ki he lēlué mo tokanga‘i au ‘i he lolotonga ‘o ‘emau fononga ki ‘apí. Kapau ko ha neesi ia na‘e ako‘i, he ‘ikai pe ke toe kehe ‘a ‘ene alá mo ‘ene tokangá. Ne mau a‘u taimi tonu atu ki Sōleki mo hono fakatapui ‘o e temipalé. Na‘e tātu‘olahi ‘ene fua takai pē au ‘i he loto temipalé kotoa. Na‘e laulau uike ‘eku fakaakeake ‘i he hili ‘eku a‘u mai ki ‘apí, pea neongo na‘e fie tokanga‘i au ‘e he fāmilí kotoa, ka na‘á ku fie ma‘u pē ‘e au ke ofi mai pea na‘e fiemālie pē ke ma nofo. Ko e me‘a ‘oku ou fakamatala‘i fekau‘aki mo aú ‘oku tatau pehē pē mo hoku ngaahi tokouá he taimi ne nau puke aí.”2
Na‘e toe ope atu ‘a e tokoni ‘a Palesiteni Kalānité mei hono fāmilí. Na‘e fakamatala ‘e Lusi ‘o pehē:
“ ‘I he toe ha ngaahi ‘aho si‘i ki he Kilisimasí ne u lolotonga teuteu ha fanga ki‘i me‘a‘ofa ma‘a ha ki‘i fāmili masiva, na‘e hū mai ‘eku tamaí peá u faka‘ali‘ali ange ki ai ‘a e fanga ki‘i me‘á, mo fakamatala ange ‘a e fāmilí ‘o fakatatau mo e fakamatala ne u ma‘u mei he fa‘eé. Na‘á ku talaange kuo pau ke u teuteu hoku vala temipalé; ko e ‘ai ke ‘oange ke faka‘aonga‘i ‘e he fefiné ‘i he pongipongi hono hokó. ‘I he‘ene foki mai ‘i he ‘aho hono hokó ke fakafoki mai hoku teungá, na‘á ne tala mai ko e taimi na‘e ‘alu atu ai ki he matapā ‘o e temipalé na‘e ‘osi talitali mai ai ‘eku tangata‘eikí. Na‘e te‘eki ke sio ‘eku tangata‘eiki ia ‘a‘aku ai ki mu‘a, ka na‘á ne ‘ilo pē ia mei he‘eku fakamatala‘í, ‘o ne ta‘ofi ia mo mono ange ha sila mo fakahoko ange ha‘ane talamonū ki he fāmilí ‘i he Kilisimasí. Na‘e ‘i he silá ha pa‘anga ‘e uofulu.”3
Neongo na‘e fekuki mo ha ngaahi pā-kālava lalahi, ka ne kei hoko atu pē ‘a Palesiteni Kalānite ‘i hono kumi ha founga ke tokoni ai. Pea ‘i he fakangatangata ‘o ‘ene ngaahi ngāue fakaetu‘asinó, na‘e hoko leva ‘a e heka me‘alelé ko ha ‘ekitivitī ki ai. Na‘e ‘alu ma‘u pē ‘o ‘eva ‘i he meimei ‘aho kotoa, pea na‘á ne fakaafe‘i ma‘u pē kau mēmipa ‘o e fāmilí mo hano ngaahi kaungāme‘a ke nau ō. ‘I he lolotonga ‘o e ngaahi ‘eva ko ‘ení, na‘á ne fa‘a fakahaa‘i ai ‘ene ‘ofa ki he kakaí ‘aki ha‘ane afe ‘i ha ngaahi fale mahaki pe ‘api ‘o e kakaí.4
‘I ha‘ane fakalāngilangi kia Palesiteni Kalānite, na‘e tohi ai ‘e ‘Eletā Sione A. Uitisou ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ‘o pehē: “Na‘e ‘ofa lahi taha ma‘u pē ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá. Na‘e hoko ‘a e fānau ‘a ‘ene Tamai he langí ko e me‘a ke tokanga ma‘u pē ki ai ‘ene mo‘uí. … Kuo hāsino ‘a e ‘ofa ko ‘ení, ‘o ‘ikai ‘i he tokanga fakalūkufua pē ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá, ka ki he fakafo‘ituituí. ‘Oku ma‘u lahi ‘a e paeá mo e masivá mei he‘ene koloá. Kuo hoko ‘ene ngaue vave hono lotó kiate kinautolu faingata‘a‘iá ko ha me‘a anga-maheni ki hono kaungā ngāué. Na‘e foaki ha pa‘anga, pea pehē ki he ngaahi tokoni fakafo‘ituitui ‘oku taau ke fai ‘e he kakai mālohí ki he kau vaivaí. ‘Oku meimei ke fu‘u tōtu‘a ‘a e foaki ‘ofa ‘a Palesiteni Kalānité, he ‘oku foaki ‘o a‘u ki he ngata‘anga mo‘oni ‘o hono mālohí, pea ‘i he anga- mahení, ‘oku mo‘ui totonu ki hono ngaahi kaungā-me‘á pea mo ‘ofa ki hono fāmilí. ‘Oku tu‘u ‘i hono lakanga mā‘olungá mo ha ‘ofa ‘oku ‘i hono lotó ki he kakai kotoa pē, mo kole ki he kakai kotoa pē ke nau teke‘i ki tu‘a ‘a e holi siokitá.”5
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
‘Oku totonu ke hāsino ‘etau ‘ofa ki he ‘Eikí ko ha tokoni faka-Kalaisi.
‘Oku totonu ke tau hoko ko ha kau tangata pe kau fefine fēfē nai, ‘i he‘etau hoko ko e Kau Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘i he‘etau fakakaukau atu ki he ‘ilo fakaofo kuo tau ma‘u, ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, pea ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá? ‘Oku totonu ke tau hoko ko e kakai faitotonu taha, angama‘a taha, ‘ofa faka-Kalaisi lahi taha, pea mo e kakai lelei taha ‘i he funga ‘o e māmaní.6
‘Oua mu‘a na‘a ngalo ‘iate kitautolu ‘a e ngafa kuo hilifaki kiate kitautolú ke tau mateaki‘i mo tokoni ki he ‘Eikí, pea ko e tokoni ko ē ‘oku ‘aongá kiate Ia, he ‘ikai ke lava ia ‘o fakahoko ta‘e kau ai hano tokoni‘i ‘o hotau kāingá.7
‘Oku mau kole fakamātoato ki he kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke nau ‘ofa ‘i honau ngaahi tuonga‘ané mo honau tuofāfiné, pea mo e kakai kotoa pē ‘o tatau ai pē pe ko hai kinautolu pe ko e fē ‘a e feitu‘u ‘oku nau ‘i aí; ke to‘o faka‘aufuli ‘a e tāufehi‘á mei he‘enau mo‘uí, ke fakafonu ‘aki honau lotó ‘a e ‘ofa faka-Kalaisí, fa‘akātakí, kātaki fuoloá, mo e fa‘a fakamolemolé.8
Ko e ongoongolelei ‘o Kalaisí ko ha ongoongolelei ia ‘o e ‘ofa mo e melino, ‘o e fa‘a kātaki mo e kātaki fuoloa, ‘o e kātekina mo e fakamolemole, ‘o e anga‘ofa mo e ngāue lelei, ‘o e ‘ofa faka-Kalaisi mo e ‘ofa fakatokoua. ‘Oku ‘ikai tonu ke ‘i he loto ‘o e Kāingalotu ‘o e Siasí pe ‘i he kakai manavahē ‘Otua ‘i he potu kotoa pē, ‘a e mānumanú, siokitá, holi koví, fie pulé, mo e pule ta‘e mā‘oni‘oni ki hotau kāingá.9
‘E lava ke hiki hake mo fakalotolahi‘i ‘a e ni‘ihi kehé ‘e he‘etau tokoní.
Ne u fanongo ‘i ha talanoa ‘o ha tangata (kuo ngalo ‘iate au hono hingoá) na‘e ‘alu ki ha fakataha he kamata mai ‘o e Siasí. Na‘e kole ai ‘a Palesiteni ‘Iongi ki ha tokoni ke ‘oatu ki he Vaitafe Misulí ke tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ‘i hono tānaki mai ki Saioné. Na‘á ne fie ma‘u ‘a e taha kotoa pē te ne lavá, ke ne foaki ha pulu tangata pe pulu fefine pe ko ha toe tokoni pē. Na‘e puna hake ai ha tangata ‘e taha ‘o ne tala ange, “Te u foaki atu ‘e au ha pulu fe-fine.” Tu‘u hake mo ha tangata ‘e taha ‘o tala ange, “Te u ‘oatu ‘e au mo ha pulu fefine.” Ko e ‘uluaki tangatá na‘e ‘i ai ha‘ane pulu fefine pē ‘e ua ka ‘oku tokolahi hono fāmilí; ko e tangata ‘e tahá na‘e toko ono ‘ene fanga pulú pea tokosi‘i mo hono fāmilí. Pea, ne hū heni ‘a e laumālie [‘o e tēvoló] ‘i he tangata ‘uluakí ‘o ne [talaange, ] “Sio mai, ‘oku ‘ikai ke ke lava ‘o matauhi ho fu‘u fāmilí; pea he ‘ikai ke ke lava ‘o mo‘ui ‘i ha pulu pē taha. Ko e tangata ‘e tahá ‘oku tokosi‘i hono fāmilí pea ‘oku toko ono ‘ene fanga pulú; te ne ala foaki ‘e ia ha pulu ‘e ua pe tolu pea kei matauhi lelei pē ho‘oná.” ‘I he‘ene kamata foki ki ‘apí, na‘e lue mai ‘i ha ‘otu ‘api ‘e fā pe nima nai, ka na‘á ne ongo‘i ‘oku faka‘au ke toe hōloa ange hono lotó. Fāifai pea fakakaukau, “Mahalo pē he ‘ikai ke u foaki ‘e au, ” peá ne toki fakatokanga‘i heni hono faikehekehe ‘i he laumālie na‘á ne fakatauvele‘i iá pea mo ia na‘á ne ue‘i ke ne palōmesi ki he Palesiteni ‘o e Siasí te ne foaki ange ha pulu fefiné. Ko ha laumālie ‘eni ‘okú ne tala ange ke ‘oua te ne fakahoko ‘e ia hono fatongiá, ke ‘oua ‘e faitotonu, ke ‘oua te ne tauhi ‘e ia ‘ene palōmesí. Na‘á ne tu‘u fakafokifā heni pea tafoki ‘o pehē ange, “ ‘E Tēvolo, fakalongolongo pe teu foki ki he ‘ōfisi ‘o Misa Pilikihamí ‘o foaki ange mo e pulu ‘e tahá.” Na‘e ngata ai ‘o ‘ikai toe fakatauele‘i.
Ka ko ‘eni, ‘oku totonu ke hoko ‘a e Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí, ko ha taha langaki hake kae ‘ikai ko ha taha fakafalala.10
‘Oku ou manatu‘i ha‘aku tangutu ‘e taha ‘i he Pangikē Fakasiteití (State Bank) ‘o u fakatokanga‘i ha tangata‘eiki toulekeleka ko Sione Fesitā (John Furster) ‘oku ‘alu hake. Ko e taha ia ‘o e kau fuofua tangata na‘e papitaiso ‘i Sikenitinēviá. ‘I he‘ene fakalaka hake he matapā sio‘ata ‘o e pangikeé, na‘e fanafana mai ‘a e Laumālié kiate au “ ‘Oange ki he tangata ko ‘ená ha pa‘anga ‘e uanoa.” Na‘á ku laka atu leva ki he tauhi pa‘anga he pangikeé, ‘o mono ange ‘eku la‘i pepa tohó ki ha pa‘anga ‘e $20, peá u lue mai he halá ‘o fakalaka ‘ia Misa Fesitā fe‘unga mo e falekoloa Z. C. M. I.. Na‘á ma lulululu peá u mono ange ‘a e pa‘anga ‘e uanoá ki hono nimá. Na‘á ku toki ‘ilo ‘i ha ngaahi ta‘u ki mui ange ko e pongipongi ko iá ne lotua ‘e Misa Fesitā ke ma‘u ha pa‘anga fe‘unga ke lava ‘o ‘alu ki Lōkani ‘o fakahoko ha ki‘i ngāue ‘i he temipalé. Na‘e te‘eki foki ke ‘osi ‘a e Temipale Sōlekí ia he taimi ko iá. Ko e pa‘anga ‘e uanoá, ko e lahi totonu ia ‘o e pa‘anga na‘á ne fie ma‘ú, pea na‘e toki fakamālō mai ‘i ha ngaahi ta‘u ki mui ange mo lele noa pē hono lo‘i matá ‘i hono kou‘ahé, ‘i he‘eku foaki ange ‘a e pa‘angá ni.
‘I he lolotonga ‘o ‘eku tangutu he ‘ōfisí ‘i ha ‘aho ‘e taha na‘e ongo mai kiate au ke u ‘alu kia Sisitā ‘Ēmili Utimenisī (Emily Woodmansee) ‘o ‘oange ki ai ha pa‘anga ‘e nimangofulu. Na‘á ku fai ia, ‘o u toki ‘ilo ta na‘á ne si‘i fie ma‘u mo‘oni ‘a e ngaahi me‘a vivili ‘o e mo‘uí. …‘Oku ‘ikai ha me‘a ia te u faka‘ānaua lahi ange ki ai ka ke ongo‘ingofua ‘e hoku ‘atamaí ‘a e ngaahi ue‘i pehení.11
‘Oku ‘oatu ‘e he fo‘i lea ‘ofa kotoa pē ‘okú ke lea ‘aki ha ivi lahi ange ke ke lea ‘aki ha fo‘i lea ‘e taha. ‘Oku ‘oatu ‘e he tokoni kotoa pē ‘okú ke fai, tu‘unga ‘i he ‘ilo ‘okú ke ma‘ú, ke ke tokoni‘i ha taha ‘o ho kāingá, ha ivi lahi ange ke ke tokoni‘i ‘a e taha hoko maí. ‘Oku fakautuutu ‘a e ngāue leleí ia ‘i ha taha pē. Kuó u fa‘a fakakaukau au he taimi ‘e ni‘ihi ‘i he‘eku sio ki he si‘i ‘o ‘enau anga‘ofá mo ‘enau ta‘e fie tokoni ki ha tahá, ‘oku tokolahi ha kau tangata, kapau te nau fakakaukau ke fai ha ngāue pe lea ‘ofa, te ne holoki honau ivi ke fai ha ngāue ‘ofa pe lea ‘ofa ‘i he kaha‘ú. Kapau ‘oku ‘i ai hao feleoko fonu keleni, pea ‘okú ke foaki mei ai ha tangai keleni ‘e taha pe ua, ‘oku holo pehē hifo ai pē ‘a e toenga ‘i ho feleokó, ka ‘o kapau te ke fai ha tokoni ‘ofa pe fai ha lea fakalotolahi ki ha taha faingata‘a‘ia, ‘oku fāifeinga ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí, ‘e lahi ange ai ho‘o malava ke toe fakahoko ia ‘i he kaha‘ú. ‘Oua te ke fononga fakalongolongo pē he mo‘uí ‘o ta‘e fakahoko ha ngaahi lea ‘ofa mo fakalotolahí, pea ta‘ofi ho lotó mei hono fakahoko ha ngaahi ngāue ma‘á e kakai kehé. Fokotu‘u ha‘o moto ‘i he mo‘uí: feinga ma‘u pē mo tokoni‘i ha taha kehe ke fuesia ‘ene kavenga mafasiá.12
Ko e tokoní ko e kī mo‘oni ia ki he fiefia ‘i he mo‘uí.
He ‘ikai ke teitei lava ‘e ha taha ia ‘o tala pe ko hā ‘a e ola ‘o e ngāue faivelenga ‘oku fakahokó, pe te tau ‘ilo‘i pe te tau ma‘u ia ‘a fē pe ko kinautolu ‘oku tau feohí. Mahalo he ‘ikai hoko mai ‘a e palé ‘i he taimi totonú, ka ‘e toki hoko mai he ngaahi ta‘u ki muí mo ha pale ‘oku lahi ange. ‘Oku ou tui he ‘ikai teitei mole meiate kitautolu ha me‘a ‘i he mo‘uí ‘o kapau te tau tokoni, feilaulau, mo fai ‘a e me‘a ‘oku totonú.13
Ko e kī mo‘oni ki he fiefia ‘i he mo‘uí ke ngāue ke fiefia ‘a e kakai kehé. ‘Oku ou faka‘ofa‘ia au ‘i ha tangata siokita kuo te‘eki ke ne ongo‘i ‘a e fiefia ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e fakamālō mo e loto hounga‘ia ‘a e kakai ne nau tokoni‘i ‘i he ngaahi fefa‘uhi ‘o e mo‘uí.14
Ko e fakapulipuli mo‘oni ki he fiefia ‘i he mo‘uí pea mo e founga ke tau teuteu‘i ai kitautolu ki he mo‘ui ka hoko maí ko e tokoni.15
Kuó u ului au ki he fo‘i fakakaukau ko ia ko e founga pē ki he melinó mo e fiefia ‘i he mo‘uí ke fai ha tokoni. ‘Oku ou tui ko e tokoní ko e kī mo‘oni ia ki he fiefiá, koe‘uhí ko e taimi ko ia ‘oku tau fai ai ha ngaahi ngāue ‘o hangē ko e ngāue fakafaifekaú, te tau lava ‘o sio fakafoki mai ‘i he toenga ‘o ‘etau mo‘uí ki he ngaahi lavame‘a ‘i he mala‘e ‘o e ngāue fakafaifekaú. Ko e taimi ‘oku tau fai ai ha ngāue ‘ofa, ‘okú ne ‘omi ha ongo‘i fiemālie mo nonga ki hotau lotó, kae molengofua pē ngaahi me‘a fakafiefia kehé ia.16
Ko ha fono ia na‘e fai ‘e he ‘Otuá te tau tupulaki ‘i he kelesi ‘a e ‘Otuá pea ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá, mo tupulekina ‘i hono fakahoko ‘o e ngaahi taumu‘a na‘e tuku ai kitautolu ki he māmaní, ‘o fakatatau mo e tokoni ‘oku tau fakahokó, fakatatau mo e me‘a ‘oku tau fakahoko ‘i he Siasí ni pea mo tu‘a foki—‘i he me‘a ‘oku tau fie feilaulau‘i ma‘á e Siasí pea mo kinautolu ‘oku tau faka‘apa‘apa‘i ‘o mavahe mei he ngaahi ‘ekitivitī ‘o e Siasí.17
‘Ofa ke ‘iate kimoutolu kotoa ma‘u pē ‘a e ‘Eikí, ko hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine, ko fē pē ha feitu‘u te mou ‘i ai. ‘Ofa ke ‘i homou lotó ‘a ‘Ene melinó; pea ‘ofa ke ue‘i kimoutolu ‘e Hono Laumālié ke mou a‘usia ha ngaahi lavame‘a fo‘ou ‘i he tokoni fakaetokoua mo fakakaungā‘apí.18
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í
-
Ko e hā ‘oku tau ‘ilo ai ‘a e “kī mo‘oni ki he fiefiá” ‘i he taimi ‘oku tau “ngāue ai ke fiefia ‘a e kakai kehé?”
-
Ko e hā ‘oku tau fa‘a momou ai ke tokoni‘i ta‘e tuku ‘a e ni‘ihi kehé? Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau ongo‘i ai ha fiefia lahi ange ‘i he‘etau fai ‘a e tokoní?
-
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tokoni‘i ai e fānaú mo e to‘u tupú ke nau ma‘u ha holi ke tokoní?
-
Ko e hā ha founga ‘e lava ke tau fakalelei‘i ai ‘etau malava ke ongo‘i e ngaahi fiema‘u ‘a e kakai kehé?
-
Ko e hā hono ‘uhinga ‘o e hoko ko ha “taha langaki hake kae ‘ikai fakafalalá?”
-
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku tokoni ai ‘a e ngāue tokoní ke tau “teuteu‘i kitautolu ki he mo‘ui kaha‘ú?”
-
Ko e hā ha ni‘ihi ‘o e ngaahi me‘a pau mo mahinongofua te tau lava ‘o fakahoko ke tau muimui ai ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Palesiteni Kalānite ‘i he tokoní? Te tau lava fēfē ‘o fai ha tokoni neongo pe ko e hā e tu‘unga ‘oku tau ‘i aí?
“Ko e kī mo‘oni ki he fiefia ‘i he mo‘uí, ko e ngāue ke fiefia ‘a e kakai kehé.”