Vahe 5

Ko e Fiemālie ‘i he Houa ‘o e Maté

‘E lava ke hoko ‘a e ivi fakanonga mo fakafiemālie ‘a ‘etau Tamai ‘i he Langí ko ha ivi fakamo‘ui kiate kinautolu kotoa ‘oku nau tēngihia hanau ‘ofa‘anga.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e tohi ‘e Lusi Kalānite Kēnoni, ko ha ‘ofefine ‘o Palesiteni Hiipa J. Kalānite, ‘o pehē, “ ‘I he taimi ‘o e mahamahakí mo e maté, ne fakaofo mo‘oni ‘a e ivi ‘ūkuma ‘a ‘emau tamaí. ‘I he taimi na‘e tokoto ai hono foha [ta‘u 7 ko Hiipa Situlingihemi Kalānité] ‘o laka ‘i he ta‘u ‘e tahá, pea ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi māhina ne felāngaaki lahi ai si‘ene mo‘uí, ne laulau houa ‘a e tangutu si‘emau tamaí hono ki‘i ve‘e mohengá ‘o feinga ke fakafiemālie‘i. Na‘e ‘i hono lokí mo ia ‘i he faingamālie kotoa pē na‘á ne lava ke ma‘ú, pea ‘i he taimi ne si‘i mālōlō aí ne tali pē ‘e he‘emau tamaí ‘ene hiki atú neongo na‘á ne ‘ilo mahalo he ‘ikai ke ‘i ai hano toe foha ke hoko atu hono hingoa fakafāmilí ‘o fakatatau mo e tukufakaholo ‘o e māmaní. Na‘e hoko ‘a ‘ene tui lahí, ‘a ia ne ngali haohaoa kiate kimautolu, ko ha ivi mo ha me‘a ke ne pukepuke kotoa ‘emau mo‘uí.”¹

Ko e taimi ‘oku lea ai ‘a Palesiteni Kalānite fekau‘aki mo e mamahi ‘oku hoko ‘i ha mālōlō ha taha ‘ofa‘i, ‘oku lea ‘i he loto ongo‘i tupu ‘i he me‘a kuo hoko tonu ki ai. Makehe mei hono foha ko Hiipá, ne toe mu‘omu‘a atu ‘i ai ha toko ono ‘o hono fāmilí ‘o nau mālōlō. ‘I hono ‘aho hiva pē mei hono fā‘ele‘í, ne si‘i mālōlō ai ‘ene tangata‘eikí. ‘I he 1893, ne mālōlō ai hono uaifi ko Lusí ‘i hono ta‘u 34 pē, ko e ‘osi ia ha ta‘u ‘e tolu mo si‘ene fekuki mo ha mahaki faingata‘a mo‘oni. Na‘e hoko atu ai pē mo e mālōlō hono ki‘i foha ta‘u 5 ko Taniela Uelo Kalānité, ‘i ha ‘osi pē ta‘u ‘e ua mei ai. ‘I he 1908, ‘osi pē taimi nounou mei he toki ‘osi mai e ngāue fakafaifekau ‘a Palesiteni Kalānite mo hono uaifi ko ‘Emilií mei ‘Iulopé, ne si‘i mālōlō ‘a ‘Emilī ‘i he kanisā ‘o e keté. ‘Osi mei ai ha ta‘u ‘e taha, kuo tēngihia ‘e Palesiteni Kalānite si‘i mole atu ‘o ‘ene fine‘eikí. ‘I he 1929, ko e ta‘u ia ‘e hongofulu mā taha mei hono vahe‘i ko e Palesiteni ‘o e Siasí, kuo toe mālōlō atu mo hono ‘ofefine ta‘u 33 ko ‘Emilií.

Na‘e ongo‘i mo‘oni ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e ngaahi molé ni. ‘I he lolotonga ‘o e kei puke ‘a Lusí, na‘á ne hiki ‘i he‘ene tohi noá ‘a e me‘a ko ‘ení: “ ‘Oku ongo‘i ‘e Lusi mahalo pē he ‘ikai toe taufonua pea na‘á ma talanoa fakamātoato he ‘ahó ni ‘o a‘u ‘o ma fakatou tangi ‘i he fakakaukau atu ki ha‘ama māvae. Me‘apango he ‘oku ou manavasi‘i na‘a ‘ikai toe haofaki si‘ene mo‘uí.”²

Neongo ‘a e ngaahi manavasi‘í ni, ka na‘e ma‘u ‘e Palesiteni Kalānite ha ‘amanaki lelei mo ha nonga ‘i he‘ene fakafalala ki he ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. Na‘á ne pehē kuo te‘eki ke ‘alu ia ki ha me‘afaka‘eiki ‘o ha taha faivelenga ‘i he Siasí ‘o ta‘e fakafeta‘i ki he ‘Eikí “koe‘uhí ko e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, kae ‘uma‘ā ‘a e fakanonga mo e fakafiemālie ‘oku tau ma‘u ‘i he taimi ‘o ‘etau ngaahi mamahí mo e maté.”³ Na‘á ne fakamatala ‘a ‘ene ma‘u ‘a e “fakanonga mo e fakafiemālie” ko ‘ení ‘i he mālōlō hono foha ko Hīpá ‘o pehē: “Na‘á ku ‘ilo ‘i he hiki atu hoku foha fakamuimuí (he na‘e toko ua pē hoku ongo fohá) na‘e ‘i hoku ‘apí he taimi ko iá ha ivi fakanonga, ha fakafiemālie mo ha fiefia ‘oku ‘ikai teitei mahino ia kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e Ongoongoleleí pea mo e fiemālie ‘okú ne ‘omi ki hotau lotó.”⁴

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘E lava ‘o fakafiemālie‘i kitautolu ‘e he ngaahi mo‘oni ta‘engatá he taimi ‘oku mole atu ai hotau ‘ofa‘angá.

Kuo pau pē ‘oku fakamamahi ‘a e faingata‘a‘ia mo e mamahi ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau toe ‘ilo ha me‘a ‘oku mahulu atu ‘i he maté ka ko ha kamata‘anga pē ‘o ha po‘uli ta‘engata mo e kaupō‘uli. Ko e tui ‘a kinautolu peheé, ‘oku ‘i ai ‘a e huhu ‘o e maté pea ikuna mo fa‘itoka. Pea na‘a mo e nāunau ‘o e māmaní ‘oku hoko pē ia kiate kinautolu ko ha kihi‘i ulo poipoila ‘o ha fo‘i te‘elango ‘i ha fakapo‘uli ta‘e ‘i ai hano ngata‘anga.

Ka, ko e tangata ‘o e tuí, ko e maté ia ko hano toe hoko atu ‘o ha mo‘ui na‘e māvae mo ia ‘i he‘ene ha‘u ki māmaní.⁵

He ‘ikai ke u fakakaukau au ki hoku ngaahi ‘ofa‘angá, mo ‘eku fa‘ē ‘ofeiná pea mo kinautolu kuo nau hiki atú, ‘oku nau ‘i he fa‘itoka. ‘Oku ou fiefia au ‘i he feohi ‘oku nau ma‘ú pea mo e fiefia ‘oku nau ma‘u he‘enau fe‘iloaki mo honau ngaahi ‘ofa‘anga ‘i he tafa‘aki ‘e tahá.⁶

‘Oku ‘ikai foki ke tau mateuteu kakato kitautolu ki he maté ‘o tatau ai pē pe ko e fē taimi ‘oku hoko mai aí. ‘Oku ou ‘ilo ia he‘ene hoko tonu kiate au ‘ou pehē ‘e mo‘ui ‘eku fine‘eikí ‘o a‘u ki hano ta‘u teau he ‘oku mo‘ui lelei, ka na‘e hoko ko ha me‘a faka‘ohovale mo‘oni si‘ene mālōlō ‘oku toe ha ta‘u ‘e hongofulu mā ua pea toki hoko hono ta‘u teaú.

‘Oku ou hounga‘ia ma‘u pē ‘i he Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘i he palani ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, ka ‘oku ‘ikai te u fu‘u hounga‘ia ‘i he me‘a mo‘oni ko ia ‘o ‘eku fa‘a ‘i ha ngaahi me‘afaka‘eikí. Ko e ‘ilo haohaoa ko ia ‘oku tau ma‘u ko e Kāingalotu ‘o e Siasí ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau ki aí, ‘a e ‘ilo haohaoa ko ia ka ngata ‘a e mo‘uí te tau ma‘u ha fiefia mo ha faingamālie ke foki ki he ‘ao ‘o kinautolu ne tau ‘ofa ai pea kuo nau mu‘omu‘a atú, pea te tau feohi ai mo ‘etau Tamai Hēvaní, mo hotau Huhu‘í, mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mo e Pēteliake ko Hailamé pea fakataha mo e kau tangata mo e kau fefine ma‘ongo‘onga kotoa ne foaki ‘enau mo‘uí ki he ngāué ni, te ne ‘omi ha nonga mo ha fiefia ‘i he fa‘ahinga me‘a pehení ki hotau lotó, ‘a ia ‘oku ou tui ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ha lea fe‘unga pea ko ha toe fa‘ahinga lea ‘e ma‘u ‘e ha taha ke fakamatala‘i kakato ia.⁷

Ki he Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, neongo ‘oku ‘omi ‘e he maté ha mamahi ki hotau ngaahi ‘apí mo hotau lotó, ka ‘oku meimei tatau pē ‘a e mamahi ia ko iá mo e ongo ‘oku tau ma‘u he taimi ‘oku ui ai ke tau māvae fakataimi mo hotau ‘ofa‘anga ‘oku ō ki he mala‘e ‘o e ngāue fakafaifekaú pe hiki atu ‘i ha kihi‘i vaha‘a taimí. Ko e fa‘ahinga mamahi ta‘eoli ko ia kuó u mamata ‘oku hā meiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní, ‘oku ou tui ‘oku ‘ikai tetei hoko ia ki he loto ‘o e Kāingalotu mo‘oni ‘o e Siasí.⁸

‘Oku ou fa‘a fakame‘apango‘ia he taimi lahi, he taimi ‘oku hoko mai ai ‘a e me‘a fakamamahí mo e faingata‘á kiate kinautolu ‘oku tau faka‘apa‘apa‘i mo ‘ofa aí, ‘i he ‘ikai ke tau lava ‘o to‘o atu mei honau umá ‘a e mamahi ko ia ‘oku nau tofanga aí, ‘i he taimi ‘oku ui ai ke nau māvae mo kinautolu ‘oku nau ‘ofa aí.

Ka ‘oku tau ‘ilo ‘e lava ‘e he‘etau Tamai ‘i he langí ke fakamo‘ui ‘a e loto ‘oku laveá pea te Ne lava ‘o teke‘i atu ‘a e loto mamahí mo Ne fakamahino‘i mai ‘i he fiefia mo e nonga, ‘a e ngaahi tāpuaki ‘e hoko mai tu‘unga ‘i he talangofua ki he Ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, he ‘oku mahino kiate kitautolu pea ‘oku tau ma‘u ha tui ko e finangalo ‘o ‘etau Tamai ‘i he langí ke tau toe mo‘ui atu pea ‘oku te‘eki ke ‘osi ‘etau mo‘uí ‘i he taimi ‘oku fakatokoto ai ‘a e ngaahi sino fakamatelié ni ki he fa‘itoká.

Ko ha tāpuaki fisifisimu‘a mo‘oni ia, tu‘unga ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí pea mo e ngaahi fakahā ne foaki mai ‘e he‘etau Tamai ‘i he langí, ‘a ‘etau ma‘u ha ‘ilo pau ‘e toe fakataha‘i ‘a e laumālié mo e sinó ‘i hono taimi totonu, neongo ‘a e ta‘e tui ‘oku hoko ‘i he māmaní he ‘aho ní——pea ‘oku lahi mo‘oni ha veiveiua mo ha ta‘e tui ki he me‘á ni. Ka neongo ia, kuo tau ma‘u ha tui mo‘oni tu‘unga ‘i he ngaahi fakahā kuo foaki mai ‘e he ‘Eiki ko hotau ‘Otuá, ko e taumu‘a ‘eni ‘a e ‘Otuá, kuo pau ke toe fakataha‘i ‘a e laumālié mo e sinó ‘o ta‘engata pea ‘e hokosia ha taimi, ‘o makatu‘unga ‘i he tāpuaki mo e ‘alo‘ofa ‘a e ‘Otuá, he ‘ikai ke tau toe mamahi ai ka ‘i he taimi te tau ikuna‘i ai ‘a e ngaahi me‘á ni kotoa ‘oku natula faingata‘a mo fakamamahí, te tau toe tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otua mo‘uí, kuo tau fonu fiefia mo nonga pea mo fiemālie.⁹

‘E fakaivia kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘i he‘etau fakamo‘oni‘i Hono to‘ukupú mo tali Hono finangaló.

‘Oku lahi fau ha ngaahi me‘a ‘i he māmaní ‘oku ‘ikai lava ‘o fakamatala‘i. Ko ha me‘a faingata‘a ia ke mahino kiate au pe ‘oku fēfē ‘i he ‘alo‘ofa ‘a e ‘Eikí, … ne toe ui atu ai hoku ongo ki‘i foha pē ‘e toko ua ne u ma‘ú pea pau ai ke ngata pē hoku hingoa fakafāmilí ‘iate au ‘o fakatatau mo e anga ‘o māmaní. Ka ‘i he tafa‘aki ‘e tahá, ‘oku natula langaki mo‘ui ‘a e Ongoongoleleí pea neongo ‘a e mole atu hoku ongo fohá, ‘oku ‘ikai ke hanu ai hoku lotó pe te u tukuaki‘i ha taha. ‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga me‘a ‘i he ‘ongoongoleleí ‘okú ne ‘ai ‘a e tangatá mo e fefiné ke na fakamo‘oni‘i ‘a e ‘Otuá ‘i he mo‘uí pea mo e maté, ‘i he fiefiá mo e mamahí, ‘i he tu‘umālié pea mo e masivá. Na‘e folofola ‘a e ‘Eikí ‘oku hōifua kiate kinautolu ‘oku nau fakamo‘oni‘i ‘a e kau mai hono to‘ukupú ‘i he me‘a kotoa pē [vakai, T&F 59:21].¹⁰

Te u lava ‘o fakamo‘oni‘i ‘a ‘eku ‘ilo pau ‘oku ‘ikai ha toe me‘a ia ka ko e Laumālie pē ‘o e ‘Eikí na‘á ne ‘omi ‘a e nonga mo e fakafiemālie ‘a ia ne u ma‘u he taimi ne mālōlō ai si‘oku foha ko Hīpá. ‘Oku ou natula anga‘ofa. ‘Oku ou ‘ofa ‘i hoku foha pē taha ‘oku kei toé ‘aki hoku lotó kotoa. Kuó u ma‘u ha ‘amanaki lelei ‘i he me‘a ‘oku ou ‘amanaki ke ne a‘usiá. ‘Oku ou ‘amanaki ke u sio ki ai ko ha faifekau ‘okú ne malanga‘i ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pea ‘oku ou fakatauange te ne mo‘ui ‘o hoko ko ha mālohi ki he leleí ‘i he funga māmaní; ka neongo, ‘a e ngaahi faka‘ānua kotoa ko ‘eni ‘oku ou ma‘u ki hoku fohá, tu‘unga ‘i he ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí, ne u kei lava ai ‘o mamata pē ki si‘ene maté ‘o ta‘e tō haku lo‘i mata. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha fa‘ahinga mālohi ia he māmaní te ne lava ‘o ‘omi kiate au ‘a e nonga ko ‘ení. Na‘e mei he ‘Otuá ia. Pea kuo te‘eki ke u lava ‘o tohi fakamatala‘i ia pe lea fekau‘aki mo ia ‘o ta‘e ma‘u ha loto hounga‘ia, ‘o mahulu hake ‘i ha toe fa‘ahinga mālohi pē kuo fakakoloa‘i ‘aki au.¹¹

‘Ofa ke tau manatu‘i ma‘u pē, koe‘uhí he ‘oku fakatou mo‘oni mo fakanonga, ko e mate ‘a e tangata angatonú ‘oku ‘ikai ke lava ‘o fakafehoanaki ia ki he mole ‘o e fakahinohino fakalaumālie ‘a e laumālie leleí. Ko e mo‘ui ta‘engatá ko ha pale ma‘ongo‘onga ia, pea ‘e ‘atautolu ia, pea ‘e lahi mo e fiefia ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí ‘i he‘ene talitali lelei kitautolú, ‘o kapau te tau faitotonu; pea ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a ia ‘e toe ma‘ongo‘onga ange ‘e lava ke fakahoko he mo‘uí ni ‘e ha taha, ka ko e faitotonu pē. ‘E fanongo mo tali ‘e he ‘Eikí ‘a e ngaahi lotu ‘oku tau fai kiate Iá mo foaki mai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku tau lotuá ‘o kapau ko e lelei taha ia kiate kitautolú. He ‘ikai ke ne teitei li‘aki pe kuó ne li‘aki kinautolu ko ē ‘oku tauhi kiate Ia ‘aki ‘a e loto mo‘oní; ka kuo pau ke tau mateuteu ma‘u pē ke pehē “ ‘E Tamai, ke fai pē ho finangaló.”¹²

Na‘á ku tui mo‘oni ‘i he‘eku fakakaukaú mo hoku lotó, ‘i he mālōlō hoku ‘uluaki malí, ko e fingalo pē ‘o e ‘Eikí ke ui atu ia. Na‘á ku punou pē ‘i he loto fakatōkilalo ‘i he‘ene mālōloó. Ka ne ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí ne taau ‘i he me‘á ni ke foaki ai ki ha taha ‘o ‘eku fānaú ha fakamo‘oni ko e mālōlō ‘a ‘ene fa‘eé ko e finangalo pē ia ‘o e ‘Eikí.

‘I he meimei toe nai ha houa ‘e taha pea mālōlō si‘oku uaifí, ne u ui mai leva ‘eku fānaú ki hono lokí ‘o fakahā ‘e mālōlō ‘enau fa‘eé pea ke nau fe‘iloaki mo ia. Na‘e pehē mai leva ha taha ‘o e fānau fefine īkí, mahalo ne ta‘u hongofulu mā ua he taimi ko iá: “Papa, ‘Oku ‘ikai ke u loto au ke mate ‘eku fa‘eé. Ne u nofo mo koe ‘i he falemahaki ‘i Seni Felenisisikoú ‘i ha māhina ‘e ono; ‘i he faingata‘a‘ia ‘eku fa‘eé na‘á ke faingāue ki ai pea na‘e nonga ‘a e langá pea mohe ai pē. ‘Oku ou loto au ke hilifaki ho ongo nimá ki he‘eku fa‘eé ‘o fakamo‘ui.”

Na‘á ku tala ange ki he‘eku ki‘i ta‘ahiné kuo pau ke tau mate kotoa ‘i ha taimi, pea ‘oku ou ongo‘i loto kuo hokosia ‘a e taimi ki he‘ene fa‘eé. Na‘e hū atu leva ki tu‘a mo e toenga ‘o e fānaú.

Na‘á ku tū‘ulutui leva he ve‘e mohenga ‘o hoku uaifí (‘i he taimi foki ko ‘ení kuo ‘ikai ke ne toe ‘ilo ha taha) ‘o u fakahā ki he ‘Eikí ‘oku ou fakamo‘oni‘i Hono to‘ukupú ‘o tatau pē ‘i he mo‘uí, ‘i he maté, ‘i he fiefiá, ‘i he mamahí, ‘i he tu‘umālié, pea ‘i he faingata‘a‘iá. Na‘á ku fakafeta‘i kiate Ia ‘i he‘eku ‘ilo ‘oku ‘a‘aku hoku uaifí ‘o a‘u ki ‘itānití kotoa, pea kuo ‘osi fakafoki mai ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pea ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku makatu‘unga ‘i he mālohi mo e mafai ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí kuo ‘i he māmaní ‘a ‘eku malava pea mo e pau ke u toe ma‘u hoku uaifí ‘o ta‘engata ‘o kapau te u angatonu ‘o hangē ko ia na‘á ne faí. Ka ne u toe fakahā ange ki he ‘Eikí ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ha ivi fe‘unga ‘i he ‘amanaki mālōlō si‘oku uaifí ‘o ka ne ka uesia ‘a e tui si‘eku fānau īkí ki he ngaahi ouau ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí; pea ne u kole ai ki he ‘Eikí ‘aki hoku ivi kotoa ne u ma‘ú, ke ne foaki mu‘a ki he ki‘i ta‘ahiné ha ‘ilo ko ‘Ene fakakaukau mo Hono finangalo ke mālōlō si‘ene fa‘eé.

Ne te‘eki ‘osi ha houa ‘e taha kuo si‘i mālōlō hoku uaifí, peá u toe ui mai leva ‘a e fānaú ki he lokí. Na‘e tangi lahi ‘eku ki‘i tamasi‘í he na‘e ta‘u nima mo e konga pe ono nai ‘i he taimi ko iá, ka ne puke atu hono nimá ‘e he ki‘i ta‘ahine ta‘u hongofulu mā uá mo ne talaange: “ ‘Oua te ke tangí, ‘oua te ke tangi Hiipa; he na‘e talu ‘etau hū ki tu‘a ‘ane nai mo hono fakahā mai ‘e he le‘o ‘o e ‘Eiki ‘i he langí kiate au, ‘Fekau‘aki mo e mālōlō ho‘o fine‘eikí, kuo pau ke fakahoko pē ‘a e finangalo ‘o e ‘Eikí.’ ”

Tala mai ā ‘e hoku ngaahi kaume‘a pe ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘oku fanongo mo tali ‘e he ‘Otuá ‘a e lotú! Tala mai ā pe ‘oku ‘ikai ke fakanonga mo tāpuaki‘i pea mo fakafiemālie‘i ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ‘i he houa ‘o e mamahí ‘o laka ange ‘i ha toe kakai!¹³

Ko e maté ko ha konga mahu‘inga ia ‘o e mo‘ui fakamatelié pea mo ha sitepu ‘i he‘etau fakalakalaka ta‘engatá.

‘Ofa ke ‘oatu ‘e he nonga mo e fakafiemālie ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí ‘a hono ivi fakamo‘uí kiate kinautolu kotoa ‘oku tangi pea mo fuesia ‘a e faingata‘á. Pea ‘ofa ke fakamālohia kitautolu ‘aki ‘a e mahino ko ia ‘oku ‘ikai ‘uhinga hono tāpuaki‘i kitautolú te tau hao ma‘u ai pē mei he ngaahi ta‘efiemālie mo e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí. ‘Oku tau ‘inasi tatau kotoa ai, neongo ‘oku kehekehe hotau ngaahi faingata‘a‘iá. Kuo te‘eki ke u foua ‘e au ‘a e ngaahi faingata‘a ne pau ke foua ‘e he ni‘hi kehé, ka kuó u ma‘u hoku ‘inasi ‘o‘okú. ‘I he taimi ne mole ai hoku uaifí mo hoku ongo fohá ‘i he‘eku kei talavoú, ne u lolotonga feinga lahi ke u tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Eikí, pea na‘á ku tauhi mo hoku fāmilí ‘a e Lea ‘o e Potó mo ma‘u ‘a e totonu ki he ngaahi tāpuaki ‘o e mo‘uí. Kuo sivi‘i mo ‘ahi‘ahi‘i lahi fau au, ka ‘oku ou fakafeta‘i ke u lava ‘o pehē ne ‘ikai ke lahi ange ‘a e ngaahi siví mo e ngaahi ‘ahi‘ahí ‘i he me‘a ne u malava ke kātaki‘í, pea ‘oku ou faka‘amu ‘aki hoku lotó kotoa he ‘ikai ke ‘i ai ha me‘a te tau foua ‘e ta‘e tāpuekina ai kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘aki ha ivi ke tau malava ‘o ikuna‘i.¹⁴

Kuo ‘osi fakahā kiate kitautolu ‘i he Siasí ni ne ki mu‘a pea tau omi ki māmāní na‘a tau tomu‘a mo‘ui ‘i he kamata‘anga ‘o ‘itānití; pea ‘i hotau tu‘unga ko e laumālié ne tau mo‘ui ki mu‘a pea tau toki omi ki hení, ‘o tau teuteu ai kitautolu ki he mo‘ui ‘i māmaní; pea ‘i he‘etau tauhi hotau mu‘aki tu‘ungá, na‘a tau omi ai ki māmani ke ma‘u ha ‘ilo mo ha poto, mo ha taukei, pea ongo‘i ‘a e felāngākí, kātekina ‘a e fakatauelé, pea ikuna‘i ‘a e mo‘ui fakamatelié; pea ka tuku atu ‘e hotau sino fakamatelié ‘a e mo‘uí, ‘e foki atu hotau laumālié ke toe ma‘u ‘a e mo‘ui fakalaumālie ne tau mavahe mei ai ‘o mo‘ui ‘i māmaní, pea te tau hokohoko atu ai pē, ‘o langa ‘i he ngaahi lava-me‘a ‘o ‘etau ‘uluaki mo‘ui fakalaumālié, ‘a ia ko hotau ‘uluaki tu‘ungá ia, pea mo ‘etau mo‘ui fakamatelié, pe ko hotau tu‘unga hono uá, ‘o fakalakalaka ‘i ‘itāniti ‘e hoko maí, kae ‘oua kuo tau a‘usia ‘a e taumu‘a kuo ‘osi fokotu‘u ‘e he ‘Eikí: “Ke mou haohaoa, he ‘oku haohaoa ho‘omou Tamai ‘oku ‘i he langí” [Mātiu 5:48].¹⁵

Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Alea‘í

Ko e taimi ‘oku tau tēngihia ai ha mālōlō hatau ‘ofa‘anga, ko e hā ha tefito‘i mo‘oni ‘o e palani ‘o e fakamo‘uí te tau lava ke ma‘u mei ai ha fakafiemālie?
Na‘e fakamatala ‘e Palesiteni Hiipa J. Kalānite fekau‘aki mo hono ‘ofefine ko ia na‘á ne ma‘u ha fakafiemālie mei he “le‘o ‘o e ‘Eiki ‘i he langí” ‘i he houa ne mālōlō ai si‘ene fa‘eé. Ko e hā mo ha toe ngaahi founga ‘oku fakafiemālie‘i ai kitautolu ‘e he ‘Eikí? Na‘e anga fēfē hano fakafiemālie‘i koe ‘i ha mole hao ‘ofa‘anga?
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘oku ma‘u ‘i hono fakamo‘oni‘i ‘a e to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i he‘etau mo‘uí, ‘o a‘u ai pē ki he taimi ‘oku sivi‘i ai kitautolú?
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘a e “tāpuaki‘í ia ke pehē te tau hao ma‘u ai pē mei he ta‘e fiemālié mo e ngaahi faingata‘a ‘o e mo‘uí.” Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke mahino kiate kitautolu ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e iku hoko ai hotau sivi‘í ko ha tāpuakí?
Ko e hā ha founga te tau ala teuteu ai he taimí ni ke ma‘u ‘a e “nonga mo e fakafiemālie ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí” pea mo Hono “ivi fakamo‘uí” ‘i he taimi hono sivi‘i kitautolú pea mo ‘etau mamahí?

family at cemetery — “ ‘Ofa ke ‘oatu ‘e he nonga mo e fakafiemālie ‘a ‘etau Tamai ‘i he langí ‘a hono ivi fakamo‘uí kiate kinautolu kotoa ‘oku tangi pea mo fuesia ‘a e faingata‘á.”