Vahe 2
Ko e Misiona ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá
‘Oku fakafalala mo‘oni ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ‘i he ngaahi fakahā ne fakafou mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.
Mei he Mo’ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Na‘e kamata ‘a e fakamo‘oni ‘a Hiipa J. Kalānite ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he‘ene kei si‘í ‘i hono fakamatala ange ki ai ‘e he‘ene fine‘eikí mo hono kaume‘a ko ‘Ilaisa R. Sinoú ‘a e ngaahi me‘a ne na ‘ilo fakatāutaha fekau‘aki mo e Palōfitá. Na‘e toe tokoni‘i foki ‘ene fakamo‘oni ki he Palōfitá ‘e he ngaahi fakamo‘oni ‘a Palesiteni Pilikihami ‘Iongí, Sione Teilá, Uilifooti Utalafí, Lōlenisou Sinoú, pea mo Siosefa F. Sāmitá—ko ha kau tangata ne maheni tonu mo Siosefa Sāmita. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite, “Tu‘unga ‘i he fakamo‘oni ‘a ‘eku fa‘eé pea mo ha ni‘ihi kehe ‘e laungeau na‘a nau ‘ilo ‘a e Palōfita ko Siosefá, fakataha mo e ngaahi fakahā kiate au ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ‘oku ou ‘ilo ai ko Siosefa Sāmitá ko ha Palōfita ia ‘a e ‘Otuá.”1
‘I he‘ene ngāue ko e ‘Aposetolo mo e Palesiteni ‘o e Siasí, ne manako ‘a Hiipa J. Kalānite ke ne fakamo‘oni‘i ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí. Na‘á ne fakahā: “Kuo te‘eki ai ha tangata te ne ma‘u ha fiefia mo‘oni ‘i hono fakamo‘oni‘i ‘a ‘ene ‘ilo ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá pea ko Sīsū ‘a e Kalaisí, mo Siosefa Sāmita ko e Palōfita ‘a e ‘Otuá, ‘o laka ange ‘iate au. ‘Oku ou fiefia au ai.”2
‘I he lolotonga ‘o e ngāue ‘a ‘Eletā Kalānite ‘i he Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, ne tokoni ‘ene fakamo‘oni ki he Palōfita ko Siosefá ki hono fakaului hono tokoua na‘á na tamai taha ko Feletí, “he na‘e ta‘e tokanga, talatalakehe, mo mavahe, pea ‘ikai hā mei ai ha‘ane tokanga ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.”3 Na‘e ‘i he Tāpanekale Sōlekí ‘a ‘Eletā Kalānite ‘i ha ‘aho ‘e taha, ‘o teuteu ke fai ha‘ane malanga, fe‘unga mo ha‘ane fakatokanga‘i atu ‘a Feleti ‘oku hū mai ki loto. Na‘á ne fakamatala ‘o pehē:
“ ‘I he taimi … na‘á ku mamata ai ki he fuofua hū mai ‘a Feleti ki he Tāpanekalé, ‘o u ‘ilo‘i ‘oku fekumi ke ne ma‘u ha maama mo ha ‘ilo mei he ‘Otuá fekau‘aki mo hono fakalangi ‘o e ngāué ni, na‘á ku punou ‘o lotu kapau ‘e fie ma‘u au ke u lea ki he kakaí, ke tataki mu‘a au ‘e he ‘Eikí ‘aki ‘a e fakahā ‘a Hono Laumālié, ke u lea ‘i ha fa‘ahinga founga ‘e lava ke tala mai ai ‘e hoku tokouá ni kiate au ne u lea ‘o mahulu hake ‘i he me‘a ‘oku ou lava fakaetangatá, ka na‘e ue‘i au ‘e he ‘Eikí. Na‘á ku ‘ilo‘i kapau te ne lava ‘o tala mai ‘eni kiate au, te u lava ‘o fakamahino ange kiate ia kuo foaki ange ki ai ‘e he ‘Otuá ha fakamo‘oni ki he fakalangi ‘o e ngāué ni.”
‘I he taimi ke lea aí, ne luelue atu ‘a ‘Eletā Kalānite ki he tu‘unga malangá ‘o ne fakaava ha tohi ke tokoni ki he lea na‘á ne teuteu ke faí. Hili ia pea pehē ange leva ki he kakaí, “He ‘ikai ke u lava ‘o tala atu hono ‘uhingá, ka kuo te‘eki ai ke u fie ma‘u pehē ‘i ha taimi ki mu‘a ‘i he‘eku mo‘uí ‘a e fakahinohino ‘a e ‘Eikí ‘o tatau mo e ‘ahó ni.” Na‘á ne kolea ai ‘a e “tui mo e lotu ‘a e kakaí” pea hoko ai mo ha‘ane kole fakalongolongo pē ‘i hono lotó ha tataki fakalaumālie. Ne lea ‘i ha miniti ‘e 30 pea toki foki leva ki hono nofo‘angá. Na‘á ne toki fakamatala ki mui ‘o pehē:
“ ‘I he taimi ne u tangutu ai ki lalo he ‘osi ‘eku leá, na‘á ku toki manatu‘i ‘oku kei tuku fakaava pē ‘eku tohí ‘i he tu‘unga malangá. Na‘e tangutu ‘a Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni [Tokoni ‘Uluaki ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí] ‘i hoku tu‘á. …, peá u fanongo atu ki he‘ene pehē: ‘Fakafeta‘i ‘Otua ‘i he mālohi ‘o e fakamo‘oni ko iá!’ ‘I he taimi ne u fanongo ai ki hení, ne u toki manatu‘i ne ngalo ‘iate au ia ‘a e malanga na‘á ku teuteu ke faí, pea ne tafe noa ai hoku lo‘imatá ‘o hangē ha ‘uhá, pea talu ai ‘eku tekenaki hoku ongo tui‘inimá ‘i hoku tuí ‘o puke hoku matá, koe‘uhí ke ‘oua na‘a fakatokanga‘i ‘e he kakai ‘i hoku tafa‘akí ‘a ‘eku tangi hangē ha ki‘i tamasi‘í. Na‘á ku ‘ilo ‘i he taimi na‘á ku fanongo ai ki he ngaahi lea ko ‘eni ‘a Siaosi Q. Kēnoní ne ongona mo tali ‘e he ‘Otuá ‘eku lotú. Na‘á ku ‘ilo ne ongo ‘eni ki he loto hoku tokouá.
“Na‘á ku fakamoleki ‘a e meimei kotoa ‘o e miniti ‘e tolungofulu na‘á ku ma‘ú ki hono fakamo‘oni‘i ‘a ‘eku ‘ilo ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Sīsuú ko e Kalaisí ia, kae ‘uma‘ā ‘a e ngāue fakafaka‘ofo‘ofa mo fakaofo ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, peá u fakamo‘oni ki he ‘ilo kuo foaki mai kiate au ‘e he ‘Otuá ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita mo‘oni ia ‘a e ‘Otua mo‘oni mo mo‘uí.
“ ‘I he pongipongi hono hokó, ne hū ange hoku tokouá ki hoku ‘ōfisí ‘o pehē ange, ‘Hiipa, na‘á ku ‘i he fakatahá ‘aneafi peá u fanongo ki ho‘o malangá.’
“Peá u pehē ange leva, ‘Mahalo ko e fuofua taimi ‘eni ke ke fanongo ai ki he malanga ho tokouá?’
Tala mai ‘e ia, “ ‘Ikai, kuo tu‘o lahi pē ‘eku fa‘a fanongo kiate koe. Ka na‘á ku fa‘a hū tōmui atu pē ‘o nofo ‘i he tafa‘akí. Pea na‘á ku fa‘a toe hū pē au ki tu‘a ‘oku te‘eki ‘osi e ngaahi fakatahá. Ka na‘e te‘eki ke ke lea ‘o hangē ko ho‘o lea ‘aneafí. Na‘á ke lea ‘o mahulu hake ‘i ho ivi fakaetangatá. Na‘e ue‘i koe ‘e he ‘Eikí.’ Ko e ngaahi fo‘i lea tofu pē ‘eni na‘á ku kolea he ‘aho atú, ‘i he‘eku lotu ki he ‘Eikí!
“Na‘á ku tala ange leva ki ai, ‘‘Okú ke kei lotua pē ha fakamo‘oni ki he ongoongoleleí?’
“Tala mai ‘e ia, ‘‘Io, pea ‘oku ‘ikai ke u kei fa‘a tatali.’
“Peá u fehu‘i ange leva, ‘Ko e hā na‘á ku malanga ‘o kau ki ai ‘aneafí?’
“Na‘á ne tali mai, ‘‘Okú ke ‘ilo pē me‘a na‘á ke lea ki aí.’
“Ka na‘á ku pehē ange, ‘Tala mai ‘e koe.’
“‘Na‘á ke malanga ‘i he misiona fakalangi ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.’
“Peá u faka‘osi atu ‘e au, ‘pea na‘e ue‘i au ‘o mahulu hake ‘i hoku poto fakaetangatá, pea na‘e te‘eki ke ke fanongo kuó u lea pehē ‘i ha taimi ki mu‘a ‘o hangē ko ia ‘aneafí. ‘Okú ke loto ke hanga ‘e he ‘Eikí ‘o to‘o mai ha pōvai ‘o hapo‘i ‘aki koe ke ke tō ki lalo? Ko e hā ha toe fakamo‘oni ‘okú ke fie ma‘u ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘o laka ange ‘i ha tangata kuo lea ‘o mahulu hake ‘i hono poto fakaetangatá pea ‘i he tataki fakalaumālie ‘a e ‘Otuá, ‘i he taimi ‘oku fakamo‘oni ai ki he misiona fakalangi ‘a e Palōfita ko Siosefa Sāmitá?’
“ ‘I he Sāpate pē hono hokó na‘á ne kole mai leva kiate au ke papitaiso ia.”4
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
Na‘e fakafoki mai ‘e he ‘Otuá ‘a hono kakato ‘o e ongoongoleleí ‘o fakafou mai he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.
Ko e pōpoaki ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ki he māmaní ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, ko Hono ‘Aló ‘a Sīsū Kalaisi pea na‘á Na hā ki he tamasi‘i ko Siosefa Sāmitá, mo tala‘ofa ange ‘oku tonu ke ne hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Eikí ‘i hono fakafoki mai ‘o e ongoongolelei mo‘oní ki māmani.5
Hili hono tutuki ‘o [Sīsuú] pea mate mo e kau ‘aposetolo na‘á Ne filí, ‘a ia na‘e fakapoongi ‘e he nima ‘o kinautolu na‘a nau fakafepaki‘i ‘a e ngaahi mo‘oni na‘á ne ako‘í, na‘e hangē ne mole ta‘e‘aonga hono misioná mo ‘ene ngāué; ka ‘i he fakalau atu ‘o e taimí, pea kamata ke toe mahino lelei ange ‘a e tokāteline ‘o e lotu faka-Kalisitiané, ne tafoki ai ha kau tangata fakakaukau lelei kiate ia ko ha ma‘u‘anga ‘o ha maama mo ha ivi, ‘o paotoloaki mai ai ‘a e tui ki hono misioná mo ‘ene ngāué, pea iku ai ‘o hoko ‘a e lotu faka-Kalisitiané ko e ivi mālohi taha ‘i he sivilaise mo e fakalakalaka ‘a māmaní.
‘I he fakalau atu ‘o e taimí ne hoko ha ngaahi fakafekiki ‘i he ‘uluaki siasí. Na‘e maumau‘i ‘a e ngaahi fono ko ia ne fokotu‘u ‘e he Huhui‘í ke ne pule‘i ‘a e Siasí, liliu mo e ngaahi ouaú, pea maumau‘i mo e fuakava ta‘engatá [vakai, ‘Īsaia 24:5]. Na‘e kamata leva ‘a e tangatá ke ne ako‘i ‘a ‘ene ngaahi fekau pē ‘a‘ana ke hoko ko e tokāteline [vakai, Mātiu 15:9]; fokotu‘u mo ha fa‘ahinga lotu ne ui ko e lotu faka-Kalisitiane, ka na‘e ‘ikai ke ‘i ai ‘a e mālohi ‘o e ‘Otuá ‘o hangē ko ia na‘e ‘i he ‘uluaki Siasí. Na‘e ‘u‘ufi ai ‘e ha fakapo‘uli fakalaumālie ‘a e funga ‘o māmaní mo ne mātu‘aki fakapo‘uli‘i ‘a e ‘atamai ‘o e kakaí [vakai, ‘Īsaia 60:2].
Na‘e hoko mai leva ha kuonga mahu‘inga ‘i he hisitōlia ‘o e māmaní. Kuo hokosia ‘a e kuonga, ne tomu‘a fakanofo ‘e he ‘Eikí, mo tomu‘a fakahā ‘e he‘ene kau palōfitá, ‘a ia ‘e kamata ai ha kuonga fakakosipeli kehe, ‘o fakafoki mai ai ‘a e ongoongolelei ‘o e pule‘angá, mo malanga‘i ki māmani kotoa, ko ha fakamo‘oni ki he kakai kotoa ki mu‘a pea toki hoko mai ‘a e ngata‘angá.
Na‘e toe fiefia ‘a e ngaahi langí, pea toe fakahoko mai ‘e ha kakai fakalangi ‘a e finangalo ‘o e Tamaí ki he‘ene fānau ‘i he māmaní, pea fakafiefia‘i ai ‘a e tangatá ‘i hono fakahoko mai ‘a e Kuonga Fakakosipeli ‘o e Kakato ‘o e Ngaahi Kuongá.
Na‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko ha fakafofonga ia ne ‘afio‘i ‘e he ‘Eikí ‘oku taau ke ne kamata ‘a e ngāue ma‘ongo‘onga ‘i he ngaahi aho ki mui ní. Na‘e hā kiate ia ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ‘i ha vīsone fakalangi, pea foaki ki ai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eiki ta‘engatá, mo ha mafai ke ne foaki ia ki ha ni‘ihi kehe, pea fakataha mo ha tala‘ofa he ‘ikai ke toe ‘ave ‘a e lakanga fakataula‘eikí mei māmani, kae ‘oua kuo fakakakato ‘a e ngaahi taumu‘a ‘a e Tamaí.6
Kuó u fetaulaki ‘i ha ngaahi feitu‘u lahi mo ha kakai kuo nau fakatotolo‘i ‘etau tui fakalotú. ‘Oku fa‘a pehē ‘e hanau ni‘ihi: “Te u hanga ‘o tali lelei ha fa‘ahinga me‘a pē ‘oku mou ako‘i, tuku kehe pē ‘a e tangata ko Siosefa Sāmitá. Kapau pē te mou lava ‘o tukuange ia mo ‘ene ngaahi akonakí!”
He ‘ikai teitei hokosia e ‘aho ia te tau lava ke fakahoko ai e me‘a ko iá. ‘E hangē pē ia ha‘atau tukuange ‘a Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí. Kapau na‘e ‘ikai mamata mo‘oni ‘a Siosefa Sāmita ki he ‘Otuá mo fefolofolai mo‘oni mo Ia, pea ‘ikai fakafe‘iloaki mo‘oni ‘e he ‘Otuá ‘a Sīsū Kalaisi ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, pea mo fakahā mo‘oni ‘e Sīsū Kalaisi kia Siosefa Sāmita ‘e hoko ko e me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono toe fokotu‘u he funga māmaní ‘a e ongoongolelei mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí–ta ko e me‘a ko ia ‘oku ui ko e tui faka-Māmongá, ko e loi. Ka ‘oku ‘ikai ko ha loi ‘a e tui faka-Māmongá! Ko e mālohi ia ‘o e ‘Otuá ki he fakamo‘uí. Ko e Siasi ia ‘o Sīsū Kalaisí, kuo fokotu‘u ‘o fakatatau mo ‘Ene fakahinohinó, pea he ‘ikai ke lava ‘e he ta‘etui ‘o e māmaní ke liliu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.
‘Oku tui ‘a e Kāingalotu kotoa ‘o e Siasí ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní na‘e hā ‘a e ‘Otuá ki he talavou ko Siosefa Sāmitá, pea ‘oku nau tui foki na‘e fakafe‘iloaki ‘e he ‘Otuá tonu pē ‘a Sīsū Kalaisi ki he talavou ko Siosefa Sāmitá ‘o peheni: “Ko hoku ‘Alo ‘ofa‘angá ‘eni: Fanongo kiate Ia.” [Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá 2:17.]7
‘Oku fakafalala mo‘oni ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he ngaahi fakahā ne fakafou mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.8
Na‘e faka‘ilonga‘i ‘e he ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Mai ‘a Siosefa Sāmitá ‘a e kamata‘anga ‘o ha “ngāue lahi mo fakaofo.“
Ko e me‘a nāunau‘ia taha kuo faifaiangé pea hoko ‘i he hisitōlia ‘o e māmaní talu mei he mo‘ui ‘a e Fakamo‘uí ‘i māmaní, ko e ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá kuo taau ke ‘a‘ahi mai mo Hono ‘Alo ‘ofa‘angá ki māmani, ‘a ia ko e ‘Alo pē taha na‘e fakatupu, ko hotau Huhu‘i mo e Fakamo‘ui, ‘o Na hā ki he tamasi‘i ko Siosefá.9
Na‘e fakamalumalu ‘e he nāunau ‘o e ‘Eikí ‘a Siosefa Sāmita, pea toki fakahā ‘e he ‘Otuá ‘a ia, ‘i he nāunau mo e ngeia ‘o hono tu‘unga totonú, fakataha mo hono ‘Alo pē Taha ne Fakatupú, ‘a Sihova, kiate ia ‘i ha vīsone, mo Ne fakahā ‘i Hono le‘o tonu pē ‘o ‘Oná ‘e hoko ‘a Siosefa Sāmita ko e me‘angāue ‘e fakahoko mai ai ‘a e kuonga fakakōsipeli ma‘ongo‘onga taha ‘i he hisitōliá.
Na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha founga fakahāhā ia, pe ‘ai ke ‘ilolahia pe fakafōtunga ‘iloa; ka ko ha me‘a mahino, molumalu, mo nāunau‘ia mo‘oni pea makehe ‘oku ‘ikai malava ke fakamatala‘i.
Na‘e toe ongona ‘a e le‘o ‘o e ‘Eikí, ‘a ia ne ‘ikai toe ongona ‘i ha ngaahi ta‘u lahí. Pea na‘e toe fakahoko ‘a e pōpoaki fakalangi ko ia kuo toutou lea‘akí: “Ko hoku ‘Alo ‘Ofa‘angá ‘eni. Fanongo kiate Ia!” Na‘e toe fakahaa‘i heni ‘a e natula ‘o e Tamaí mo Hono ‘Alo pē Taha ne Fakatupú ke ‘ilo‘i ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá hona tu‘unga totonú.10
Na‘e faka‘ilonga‘i ‘e he me‘á ni ‘a e kamata‘anga ‘o e “ngāue lahi mo fakaofo, ” ko ia ne tomu‘a kikite‘i ‘e he Palōfita ko ‘Īsaiá [vakai, ‘Īsaia 29:13–14], pea toe fakamo‘oni‘i ‘e Taniela [vakai, Taniela 2:29–44], pea toe kikite‘i foki ‘e Sione Fakahā [vakai, Fakahā 14:6–7]. Ko e ‘a‘ahi fakahangatonu mai ko ‘eni ‘a e Tamaí mo e ‘Aló, ‘o fili ‘a Siosefa Sāmita ke hoko ko e taki ‘o e Kuonga ‘o e Kakato ‘o e Ngaahi Kuongá, na‘á ne faka‘ilonga‘i ‘a e kamata‘anga ‘o e ngāué ni, pea na‘e toe fakalahi ki heni ha ‘a‘ahi mai ‘a ha kau ‘āngelo mo ha kau talafekau mā‘oni‘oni kehe, ‘o foaki kia Siosefa ‘a e ngaahi mālohi ‘o e Lakanga Fakataula‘eikí, ‘a e mafai ke ngāue ‘i he huafa ‘o e ‘Otuá—ke fakahoko mai ‘a e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí ‘aki ‘a e mafai fakalangi ki he fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea mo fokotu‘u ‘a e Siasi mo‘oni ‘o Sīsū Kalaisí ‘i he ngaahi ‘aho ki mui ní ‘i he fakahinohino fakalangi.11
‘Oku tau fakamo‘oni ki he kakai ‘o māmaní ‘i he loto fakatōkilalo, pea ‘i he mahino kiate kitautolu ‘a e fatongia fekau‘aki mo ‘ení, ne kamata ‘a e kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga tahá ‘i he hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1820, ko ha kuonga fakakosipeli ‘o e maama, ne huhulu mei he ‘afio‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘o ne fakamaamangia ‘a e ‘atamai ‘o e tangatá, fakalahi ‘enau potó mo ‘enau ‘iló, he ko e nāunau ia ‘o e ‘Otuá.12
Na‘e fakafoki mai ‘a e ngaahi kī ‘o e lakanga fakataula‘eikí ‘o fakafou mai ‘i he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.
“ ‘Oku mau tui kuo pau ke uiui‘i ‘a e tangatá ‘e he ‘Otuá, ‘i he ki-kite pea mo e hilifaki ‘o e nima ‘e kinautolu pē ‘oku ma‘u ‘a e mafaí, koe‘uhí ke malanga‘aki ‘a e ongoongoleleí mo fai hono ngaahi ouaú” [Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:5].
‘Oku tau fakahā ki māmani kotoa… ‘oku tau ma‘u ‘a e mafaí. ‘Oku tau fakahā ko e tangata tatau pē na‘á ne papitaiso ‘a e Fakamo‘ui ‘o e māmaní, ‘a ia ne ‘iloa ko Sione Papitaisó, ne toe foki ki māmani, ‘o hilifaki hono nimá ki he ‘ulu ‘o Siosefa Sāmita mo ‘Ōliva Kautelé, ‘o foaki ange ‘a e Lakanga Taula‘eiki Faka-‘Ēloné, pe Lakanga Fakataula‘eiki si‘i angé, ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e mafai ke fai papitaisó. ‘I he hili ‘o ‘ene fakanofo kinauá, na‘á ne talaange leva ke na fepapitaiso ‘aki, peá ne tala‘ofa ange ‘e ha‘u ‘a Pita, Sēmisi, mo Sione, ko e kau ‘Aposetolo ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí, ‘a ia na‘a nau taki ‘a e Siasí ‘i he hili Hono tutukí, ‘o ‘a‘ahi mai kiate kinaua ‘a mui ange mo foaki ange ‘a e tu‘unga fakae‘aposetoló, Lakanga Taula‘eiki Faka-Melekisētekí, pe ko e Lakanga Taula‘eiki mā‘olunga angé.
‘Oku tau talaki ki māmani na‘a nau omi mo‘oni pea kuo tau ma‘u ‘a e mafai ko iá, pea he ‘ikai ke lava ‘e he kau ta‘etui kotoa ‘o māmaní ke liliu ‘a e mo‘oni ‘o e ongo ‘a‘ahi mai ko iá, —‘a e ongo fakanofo ko ia ‘e uá. Kapau ‘oku mo‘oni ‘a e ongo me‘á ni, he ‘ikai ke lava ‘o liliu ia ‘e he kau ta‘e tuí. ‘Oku tau talaki ‘oku mo‘oni fakatou‘osi ‘eni.13
‘Oku fakamo‘oni‘i ‘e he ngaahi fua ‘o e Ongoongolelei kuo fakafoki maí, ‘a e misiona ‘o Siosefa Sāmitá.
Ko e fakamo‘oni ma‘ongo‘onga taha ki hono fakalangi ‘o e ‘uluaki mata me‘a hā maí, pea pehē ki he ‘a‘ahi mai ‘a e kau ‘āngeló mo e kau talafekau kehé ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he ‘osi ‘o e ‘uluaki mata me‘a hā-maí, ko e ola ia ‘o e ngaahi pōpoaki na‘e ‘omaí pea mo e mafai na‘e foakí. Kuo toe fakafoki mai ‘a e ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga haohaoá ki māmani. Kuo ‘omi mo e lekooti faka‘ofo‘ofa ‘o e kakai he kuonga mu‘á ‘o e konitinēnití ni, ‘a e Tohi ‘a Molomoná, mei hono fūfu‘anga ‘i he Mo‘unga ko Komolá, ‘oku ‘i ai ‘a e kakato ‘o e ongoongoleleí ‘o hangē ko ia na‘e ako‘i ‘e he Fakamo‘ui ko Sīsū Kalaisí ‘i he konitinēniti ko ‘eni ‘o ‘Ameliká. Na‘e fokotu‘u ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1830, ‘i he kolo ko Feietí, he Vahefonua Seneká ‘i Niu ‘Ioke, pea kuo tupulekina …, pea neongo ‘a e fakatangá mo e ngaahi faingata‘á ka kuó ne tuiaki mai pē.14
‘I he‘etau tu‘u ‘o fakakaukau ki he ngāue fakaofo ne fakahoko ‘e he Palōfita ko Siosefá, ‘oku ou fa‘a fakakaukau he taimi ‘e ni‘ihi pe ‘e anga fēfē ha vakai ‘a ha tangata poto ki he mo‘ui ‘a e tangatá ni, ‘o ‘ilo hono tuku pōpulá, ‘a hono kapusí, fakatanga‘í, valitaa‘i mo fakapipiki ai ‘a e fulufulu‘i moá, ‘a hono tautea mate iá, pea hili iá peá ne toe lau ‘a e ngaahi me‘a lelei ‘oku tau ma‘u ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ta‘e te ne malava ke fakamo‘oni‘i hono tataki fakalaumālie ia ‘e he ‘Eikí ‘i he ngaahi ngāue lavame‘a na‘á ne fakahokó.
‘Oku ‘ikai ke mahino ia kiate au pe ‘oku anga fēfē ke pehē ‘e ha tangata poto ‘e lava ‘e ha taha pē ‘o fa‘u ‘a e Tohi ‘a Molomoná ‘o ta‘e kau ai ‘a e tokoni ‘a e ‘Eikí, ‘a ia kuo tau ma‘u ‘eni ‘i ha ta‘u ‘e teau tupu pea kuo te‘eki ke lava ‘o fakahalaki ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi kuonga kotoa ko ‘ení, neongo e ngaahi fakaanga kuo fai ki aí, ‘i ha ngaahi ‘uhinga kehekehe. ‘Oku tu‘umo‘unga ‘a e tohi ko ‘eni ne liliu ‘e Siosefa Sāmita ko e me‘angāue ‘a e ‘Eikí. ‘Oku hoko he ‘ahó ni ko e me‘angāue fakafaifekau ma‘ongo‘onga taha ia ‘oku tau ma‘u ke ne malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ni; pea ‘oku ‘ikai ha me‘a ke ne fakatataua.15
Ko e Siasí ni … ko ha ngāue lahi mo fakaofo. ‘Oku ‘ikai hano tatau ‘i māmani kotoa, koe‘uhí he na‘e fokotu‘u ia ‘e Sīsū Kalaisi, ko e ‘Alo ‘o e ‘Otuá, pea ko e ‘ulu ia ki aí; koe‘uhí he na‘e fakahā ‘e Sīsū Kalaisi Ia ki he Palōfitá mo ‘Ōliva Kautele, fakataha mo ha ni‘ihi kehe; pea koe‘uhí he kuo foaki ‘e he ‘Otuá ki he kakai kotoa ‘o māmani kuo mafola ki ai ‘a e Ongoongoleleí, ‘i he tali ‘o ‘ene lotú, ha ‘ilo pea mo ha fakamo‘oni fakafo‘ituitui ki hono fakalangi ‘o e ngāue ‘oku tau kau ki aí.16
Kuo fokotu‘u ‘a e mo‘unga ‘o e fale ‘o e ‘Eikí ‘i he tumutumu ‘o e ngaahi mo‘ungá, pea kuo omi ki ai ‘a e kakai mei he ngaahi pule‘anga kotoa pē [vakai, ‘Īsaia 2:2]. Tu‘unga ‘i hono tāpuaki‘i ‘e he ‘Eikí ‘a ‘enau ngaahi ngāué kuo liliu ai ‘a e toafá ‘o matala hangē ha losé. Kuo ngaohi ‘a e ngaahi potu lalá ke fiefia koe‘uhí ko kinautolu. [Vakai, ‘Īsaia 35:1.] Kuo fokotu‘u ha ngaahi kolo lalahi, keli mo ha ngaahi matavai ‘o ne foaki mo‘ui ki he kelekele pakukaá, ongona mo e ngaahi fasí pea pehē ki he le‘o ‘o e fānaú ‘i he ngaahi hala ne lōngonoa mo li‘ekina laulaui-kuongá.
Kuo fokotu‘u mo e ngaahi temipalé ‘o fakahoko ai ‘a e ngāue ‘o e fakamo‘uí ki ha kakai mo‘ui mo ha kau pekia ta‘e fa‘alaua. …
‘I he‘etau vakai atu ki hono fokotu‘u ‘o e Siasí, ‘a ia ne fakahoko ‘i he tu‘unga masivesiva tahá, pea ki māmani, mo hono tu‘unga ta‘e ‘iloá, pea tau muimui mai ai ‘i hono hisitōliá ‘i he ngaahi fakatangá, masivá, mo e faingata‘a‘iá, ‘e lava nai ‘o toe faka‘ikai‘i kuo fakahoko ha ngāue lahi mo fakaofo, pea kuo fakahoko ‘a e ngaahi tala‘ofa ‘a e ‘Eikí, pea kuo fakahaa‘i ‘a hono mālohi ke fakahoko ‘ení ‘aki hono to‘ukupú?
Tuku pē mu‘a ‘a e nāunaú mo e lāngilangí ke ‘a e ‘Otua ko ‘etau Tamaí, ‘o fakafou ‘ia Sīsū Kalaisi ko Hono ‘Aló, ‘o ta‘engata, he ko ia na‘á Ne fa‘u kotoa ‘ení.17
Ko e ongoongolelei ko ‘eni ‘o Sīsū Kalaisi kuo tau pukenimaá ko e palani mo‘oni pē ia ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí kuo toe fakahā mai ki he māmaní. Ko e ongoongolelei tatau pē ia ne fakahā ‘e hotau ‘Eikí mo hotau Takimu‘a ko Sīsū Kalaisí. …
‘Oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ou ‘ilo ko Sīsuú ko e Kalaisí ia. ‘Oku ou ‘ilo ko Siosefa Sāmitá ko ha palōfita ia ‘a e ‘Otuá. Kuó u fakamafao atu hoku nimá. Pea kuó u toli ‘a e ngaahi fua ‘o e ongoongoleleí. Kuó u kai kinautolu, pea ‘oku nau melie, ‘io, ‘o mahulu hake ‘i ha toe me‘a melie. ‘Oku ou ‘ilo‘i na‘e fili ‘e he ‘Otuá ‘Ene palōfita ko Siosefa Sāmitá mo foaki kiate ia ‘a e ngaahi fakahinohino pea mo e mafai ke fokotu‘u ‘a e ngāué ni, pea ko e mālohi mo e ivi ko ia ‘o Siosefa Sāmitá ‘oku ongo‘i ia he lolotongá ni ‘o hangē ko ia ne tala‘ofa ‘e he ‘āngelo [ko Molonaí]. ‘Oku ‘iloa hono hingoá ‘i he leleí pe koví ‘i māmani kotoa [vakai, Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá 2:33], ka ko e koví ‘oku ‘iloa pē ia ‘iate kinautolu ‘oku nau fakakehe‘i iá. Ko kinautolu ‘oku nau ‘ilo‘i lelei iá, ko kinautolu ‘oku nau ‘ilo‘i ‘ene ngaahi akonakí, ‘o ‘ilo ‘ene mo‘uí, na‘e ma‘a mo haohaoa pea ko ‘ene ngaahi akonakí ko e ngaahi fono mo‘oni ia ‘a e ‘Otuá. …
Te u toe pehē: Ko e ongoongolelei tatau pē ‘eni na‘e malanga‘i ‘e hotau ‘Eiki mo hotau Takimu‘a ko Sīsū Kalaisí, ‘a ē na‘á Ne foaki ‘Ene mo‘uí ko e fakamo‘oni ki aí, pea na‘e foaki ‘a e mo‘ui ‘a hotau Palōfitá mo hotau Pēteliaké [Siosefa mo Hailame Sāmita] ko e fakamo‘oni ki hono fakalangi ‘o e ngāue na‘á na fakahokó. Ko e tui faka-Māmongá, ‘o hangē ko hono uí, ko e ongoongolelei mo‘oni ia ‘a e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Kuo fakamo‘oni‘i kiate au ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘á ni.18
Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó mo hono Alea‘í
-
Ko e hā ‘oku hoko ai ha fakamo‘oni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko ha konga mahu‘inga ‘o ha fakamo‘oni ki he ongoongoleleí?
-
‘E anga fēfē ha‘atau ma‘u ha fakamo‘oni fakafo‘ituitui ki hono fakalangi ‘o e misiona ‘o Siosefa Sāmitá? Ko e hā ha me‘a kuó ne fakamālohia ho‘o fakamo‘oni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá?
-
Ko e hā ha liliu ‘oku hoko ‘i he‘etau mo‘ui faka‘ahó he ‘ahó ni ko e tupu mei he‘etau ma‘u ha fakamo‘oni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá?
-
Ko e hā ha ngaahi fo‘i mo‘oni na‘á ke ma‘u fekau‘aki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ‘i ho‘o fifili ki he fakamatala fekau‘aki mo e ‘Uluaki Mata Me‘a-hā Maí? (Vakai, Hisitōlia ‘o Siosefa Sāmitá 2:11–20.) ‘Oku anga fēfē ha‘ane tokoni kiate koe ke ke ‘ilo na‘e “ ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá kuo taau ke ‘a‘ahi mai mo Hono ‘Alo ‘ofa‘angá ki māmani”?
-
Ko e hā ha ngaahi founga ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi ‘aho ki mui ní ko ha “kuonga fakakosipeli ‘o e māmá?” Ko e hā ha ngaahi fakamo‘oni ‘o e māmá ‘oku mou fakatokanga‘i ‘i māmani he ‘ahó ni?
-
Ko e hā na‘e mahu‘inga ai ke toe fakafoki mai ‘a e lakanga fakataula‘eikí? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki ‘e lava ke tau ma‘u he ‘ahó ni tu‘unga ‘i hono fakafoki mai ‘o e lakanga fakataula‘eikí?
-
‘Oku ‘omi fēfē ‘e he fakamatala ki hono Fakafoki mai ‘o e Ongoongoleleí ha ‘amanaki lelei kiate kitautolu ‘i he‘etau mo‘ui ko ia he maama faingata‘á ni?
“Na‘e kamata e kuonga fakakosipeli ma‘ongo‘onga tahá ‘i he hā ‘a e Tamaí mo e ‘Aló ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ‘i he fa‘ahita‘u failau ‘o e 1820.”