Ko e Mo‘ui mo e Ngāue ‘a Hiipa J. Kalānité
‘I he konifelenisi lahi ‘a e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ‘i ‘Okatopa 1899, na‘á ne pehē ‘i he‘ene kei hoko ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, “‘Oku ‘ikai ha faingata‘a ia ‘e ta‘e malava ke ikuna‘i he taimi ‘oku fekau mai ai ‘a e ‘Otuá pea tau talangofuá. 1 Na‘e hoko ‘a e ki‘i kupu‘i leá ni ke toutou ongona ‘i he mo‘ui mo e ngāue ‘a e Hiipa J. Kalānité. Na‘e ‘ikai ke hao mei he ngaahi me‘a fakamamahí, ka na‘á ne fehangahangai mo e faingata‘a kotoa pē ‘i he tui, talangofua, faivelenga, pea mo loto vēkeveke.
Ko ha Kuonga ‘o e Liliu mo e Fakalakalaka
Na‘e mo‘ui ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ‘i ha kuonga ‘o e liliu lahi fau. Na‘e fā‘ele‘i ia ‘i he 1856 ki ha māmani ne ‘i ai ‘a e ngaahi saliote toho ‘aki ‘e pulú mo e hōsí, pea ko e lōloa ‘o ha ngaahi fononga lahi na‘e lau māhina. ‘I he‘ene pekia ‘i he 1945, na‘e mavahe atu ai mei ha māmani na‘e ‘i ai ‘a e ngaahi motokaá mo e vakapuná, pea na‘e lau houa pē ‘a e ngaahi fefononga‘akí. Na‘e liliu ‘a e fe‘aveaki meili he salioté ‘i he‘ene kei tupu haké ki ha ngaahi founga kehe ‘i he fetu‘utakí: ‘i he telefoní, letioó, mo e meili vakapuná.
Na‘e fā‘ele‘i ia ‘i ha ‘osi ha ta‘u ‘e 26 mei hono fokotu‘u ‘o e Siasí pea ‘i ha ta‘u ‘e 9 mei he tū‘uta ‘a e kau paioniá ki he Tele‘a Sōlekí, pea na‘e siotonu ‘a Hiipa J. Kalānite ‘i ha taimi ‘o e fakalakalaka lahi ‘i he pule‘anga ‘o e ‘Otuá he funga māmaní. ‘I he‘ene mo‘uí kotoa, na‘e feohi vāofi ai mo e Kau Palesiteni ‘o e Siasí, pea na‘e toe tokoni foki ‘i hono teuteu‘i ‘o ha kau tangata ke nau fetongi ia ‘i hono uiui‘í. ‘I he‘ene kei tupu haké na‘e fa‘a ‘a‘ahi ki he ‘api ‘o Palesiteni Pilikihami ‘Iongí. Pea ‘i he‘ene hoko ko e mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á ne ngāue ai ‘i he malumalu ‘o e taki ‘a Palesiteni Sione Teila, Uilifooti Utalafi, Lōlenisou Sinou, pea mo Siosefa F. Sāmitá. Na‘e ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá fakataha mo ha toko tolu kehe na‘a nau hoko ki mui ko ha Kau Palesiteni ‘o e Siasí: Ko Siaosi ‘Alipate Sāmita, Tēvita O. Makei, pea mo Siosefa Filitingi Sāmita. ‘I he lolotonga ‘o ‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e fakanofo ai ‘e Hiipa J. Kalānite ‘a ‘Eletā Hāloti B. Lī, Sipenisā W. Kimipolo, pea mo ‘Ēsela Tafu Penisoni ki he tu‘unga faka‘Aposetoló. Pea ‘i he 1935, na‘á ne fakangāue‘i ai mo hono ongo tokoni ‘i he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ha talavou toki ‘osi ngāue faifekau mai ko Kōtoni B. Hingikelií ke hoko ko ha sekelitali pule ‘i he Kōmiti Letiō, Fetu‘utaki, pea mo e Kōmiti ki he Ngaahi Nāunau Ngāue Fakafaifekau ‘a e Siasí.
Ko ha Vā Fe‘ofa‘aki ‘i ha Fa‘ē mo Ha‘ane Tama
Na‘e fā‘ele‘i ‘a Hiipa Seti Kalānite ‘i he ‘aho 22 ‘o Nōvema 1856 ‘i Sōleki Siti ‘i ‘Iutā, ko e tama pē ia ‘e toko taha ‘a Lesieli Litisiuei ‘Aivini mo Setataia Mōkai Kalānité, ‘a ia na‘e hoko ko e Tokoni Ua kia Palesiteni Pilikihami ‘Iongi. Hili pē ha ‘aho ‘e hiva mei hono fā‘ele‘i ‘o Hīpá, kuo mālōlō si‘ene tangata‘eikí ‘i he taifotí mo e niumōniá.
‘I he konga lahi ‘o ‘ene kei si‘í, na‘e faingata‘a‘ia fakapa‘anga lahi ‘a Hiipa mo si‘ene fa‘ē uitoú. Na‘á na fekuki mo ha “ngaahi pō momoko lahi ‘o ‘ikai si‘ana afi fakamāfana, lau māhina ‘ena hala he sū, ka ko e vala pē na‘e tuitui pē ‘i honau ‘apí mo ha ngaahi fo‘i mā mo ha kihi‘i me‘atokoni ‘a ia na‘e kau ai ha ngaahi kilokalami pata mo ha suka ki he ta‘ú kakato.”2
Ka na‘e tukupā ‘a Lesieli ke ne tauhi ia mo si‘ene tamá. Na‘e hoko ko ha fefine tuitui peá ne toe ‘ai ke nofo totongi honau ‘apí. Na‘e tala ange ‘e hono tuonga‘ané te ne tauhi ia mo ‘ai ke mo‘ui fiemālie kapau ‘e mavahe mei he Siasí, ka na‘e kei tu‘u ma‘u pē ‘i he‘ene tuí. Na‘e hoko ‘a e lī‘oa mo e feilaulau ko ‘ení ko ha me‘a ke nofo toka fuoloa ‘i he mo‘ui ‘a Hīpá, peá ne fakamatala ai ki mui ‘o pehē:
“Na‘e tu‘umālie fakapa‘anga ‘a e ngaahi tuonga‘ane ‘o ‘eku fine‘eikí pea nau tala ange te nau ‘oange fakamāhina pe fakata‘u ki ai ha pa‘anga kapau te ne faka‘ikai‘i ‘ene tui fakalotú. Na’e tala ange ‘e ha taha ‘o hono ngaahi tuonga‘ané: ‘Lesieli, kuó ke fakamaa‘i ‘a e hingoa ‘o e ha‘a ‘Aiviní. ‘Oku ‘ikai ke mau toe fie sio atu kimautolu kia koe kapau te ke kei nofo ai pē mo e kau Māmonga kovi ko ‘ená, ’—fe‘unga foki ‘eni mo e taimi na‘e mavahe ai ki ‘Iutaá— ’ka, ‘o kapau te ke foki mai ‘i ha ‘osi ha ta‘u ‘e taha, pe ta‘u ‘e nima, pe ‘i ha ta‘u ‘e hongofulu pe uonoa, ko e fē pē taimi te ke foki mai aí, ‘e talitali lelei koe, pea he ‘ikai ke toe ‘i ai ha‘o palopalema fakapa‘anga.
“Ka ne ta‘e ‘oua ‘ene ‘ilo‘i ko e palōfita ‘a e ‘Otuá ‘a Siosefa Sāmita pea ‘oku mo‘oni ‘a e ongoongoleleí, ‘i he hoko ki mui ‘a e masivá ko hano tufakangá, na‘e mei lava pē ia ke foki ki he hahaké pea tuku ke tauhi ia ‘e hono ngaahi tuonga‘ané. Ka ne ‘ikai toe foki ki hono kāinga tu‘umālie ‘i he hahaké ke tauhi lelei ia ai, ‘o ‘ikai ha‘ane toe faingata‘a‘ia mo ‘ene tamá, ka na‘e fili pē ke kumi si‘ene mo‘ui ‘i he lotolotonga ‘o kinautolu ne vāofi taha mo kinautolú kae ‘ikai ‘i hono kāinga ne ta‘e tui ki he‘ene tui fakalotú.”3
Na‘e masiva fakapa‘anga ‘a Lesieli Kalānite mo si‘ene tamá, ka na‘á na tu‘umālie ‘i he‘ena fe‘ofa‘akí kae ‘uma‘ā ‘ena li‘aki mo‘ui ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite, “Ko au foki, ‘oku ou mo‘ua ‘i he me‘a kotoa pē ki he‘eku fine‘eikí, koe‘uhí he na‘e mālōlō ‘eku tangata‘eikí ‘oku kei ‘aho hiva pē hoku motu‘á; ka kuo hoko ‘a e ngaahi akonaki fakaofo, tui, pea mo e anga faka‘ei‘eiki ‘eku fine‘eikí ko ha tataki fakalaumālie kiate au.”4
Tupu mei he‘ene fa‘eé, na‘e fakatupulaki ai ‘e Hiipa J. Kalānite ha ngaahi tō‘onga ‘ulungaanga na‘e iku ‘iloa ai ia ‘i he tupulaki mai ‘a e Siasí. Na‘e tokoni ‘a ‘ene faivelengá mo ‘ene loto fiengāué ke ne ikuna‘i ‘aki ‘ene ngaahi tōnounou fakanatulá. Hangē ko ‘ení, na‘e fa‘a manuki‘i ia ‘e ha tamaiki tangata ‘e ni‘ihi ‘i he‘ene alaalavale he‘enau fa‘a va‘inga peisipoló (baseball). Na‘á ne tali ‘aki ‘enau kata manukí ‘aki ha‘ane tānaki ha pa‘anga fe‘unga ‘o fakatau‘aki ha fo‘i pulu peisipolo pea fakamoleki mo ha taimi lahi ke ako teka ai ‘aki ha‘ane tolo ‘a e fo‘i pulú ki ha holisi ‘o e fale tuku‘anga me‘akai ‘a e fanga manú. Ko hono ola ‘o ‘ene vilitakí ni, na‘e hoko ai ki mui ange ‘o va‘inga ‘i he timi peisipolo na‘á ne tau‘i ‘a e haú. ‘I he akó, na‘e fa‘a fakamatalili‘i ai ‘e hano ngaahi kaungā ako ‘e ni‘ihi ‘i he pikopiko ‘o ‘ene tohinimá. Na‘á ne fakamatala ki mui ‘o pehē: “Neongo ko e ngaahi lau ko ‘ení, fakataha mo ha ngaahi lau kehe, na‘e ‘ikai fakataumu‘a ke fakalotomamahi‘i au ka ko e fakaoli pē, ka ne fu‘u ongo mo‘oni, pea fakatupu ai ‘iate au ha loto fakapapau mo‘oni. Na‘á ku tukupā kuo pau ke u tohi nima ha tatau ma‘á e tokotaha kotoa pē he ‘univēsití, pea mo hoko ko ha faiako ‘i he tohinimá mo e tauhi tohí ‘i he ako‘angá ni. … Na‘á ku kamata leva ke faka‘aonga‘i hoku taimi ‘ataá ‘i he ako tohinimá, ‘o ‘alu mei he ta‘u ki he ta‘u kae ‘oua kuo ui au ko e “taha tohinima lelei taha he māmaní.’” Na‘e iku ai ‘o ne ikuna ‘a e pale ‘uluaki ‘o e fe‘auhi tohinimá ‘i ha fe‘auhi fakavahe lahi pea hoko foki ko ha faiako ‘o e tohinimá mo e tauhi tohí ‘i he ‘Univēsiti Teseletí (kuo ui he taimí ni ko e ‘Univēsiti ‘o ‘Iutaá).5
“Ko ha Taki ‘o e Me‘a Fakapa‘angá mo e Fa‘a-ngāué”
Na‘e kamata ngāue fakapisinisi kei si‘i pē ‘a Hiipa J. Kalānite koe‘uhí ke lava ‘o tokoni ki si‘ene fine‘eikí. ‘I hono ta‘u 15, na‘e fakangāue‘i ai ia ke ne hoko ko ha taha tauhi tohi pea mo ha taha kalake ki he ngaahi faile ‘o e malu‘í (policy clerk) ‘i ha ‘ōfisi ‘o ha kautaha malu‘i. Na‘e toe ngāue foki ‘i he ngāue‘anga fakapangikeé, pea na‘e toe ngāue tu‘a taimi ke ma‘u ha pa‘anga ‘aki ha‘ane tā ha ngaahi kaati, ngaahi tohi fakaafe, pea mo ha ngaahi mape.
‘I he‘ene sioloto ki he ngaahi faingamālie ‘i he kaha‘ú, na‘á ne “faka‘amua lahi ke ma‘u hano faingamālie fakaako he ‘univēsití pea mo hano mata‘itohi mei ha ako‘anga ‘iloa.” Na‘á ne ongo‘i na‘e “si‘i hano faingamālie ke ma‘u ia, he na‘e ‘ikai ha pa‘anga pea toe ‘i ai foki mo si‘ene fine‘eiki uitoú ke tauhi, ” ka na‘e foaki ange ki ai ha tu‘unga ke lava ai ‘o ako ‘i he Ako‘anga ‘o e Tautahi ‘a ‘Ameliká (United States Naval Academy). Na‘á ne pehē:
“Ko e fuofua taimi ‘eni he‘eku mo‘uí ne ‘ikai ke u toe lava ai ‘o mamohe; na‘á ku tokoto ‘ā‘ā pē ‘i he meimei poó kakato, ‘o fiefia ‘i he ‘amanaki fakahoko e faka‘ānaua ‘o ‘eku mo‘uí. Na‘á ku toki mohe pē he ofi mafoa ‘a e atá; pea ne pau ai ke fafangu au ‘e he‘eku fine‘eikí.
“Na‘á ku tala ange: ‘Fine‘eiki, he toki me‘a faka‘ofo‘ofa mo‘oni ia ‘i he ‘amanaki ke u ma‘u ha tu‘unga fakaako tatau mo ha toe talavou pē ‘i ‘Iutaá ni kotoá. Na‘e ‘ikai ke u lava ‘o mohe; na‘á ku ‘ā pē ‘o ofi ki he mafoa mai ‘a e atá he pongipongí ni.’
“Na‘á ku vakai atu ki hono fofongá; ‘o u fakatokanga‘i na‘e tangi.
“Ne u ‘osi fanongo ‘i ha kakai, ko e taimi ne nau melemo aí, na‘e fakalau kotoa mai ‘enau mo‘uí ‘i ha lau mōmēniti pē. Na‘á ku sio loto atu ki ha‘aku hoko ko ha ‘amelali (admiral) ‘i he‘eku fakakaukaú. Peá u sioloto ki ha‘aku fefolau‘aki takai he māmaní ‘i ha vaka, ‘o mama‘o mei he‘eku fa‘ē uitoú. Ko ia, ne u kata peá u puke mai ia ‘o fa‘ōfua mo ‘uma ki ai peá u tala ange:
“’Fine‘eiki, ‘oku ‘ikai ke u fie ako au ki he folau tahí. Te u hoko au ko ha tangata pisinisi pea kuo pau ke u hū ki ha ‘ōfisi he taimí ni ‘o ngāue ke tauhi koe, kae tuku ā ho‘o tauhi ‘a e kau nofototongí ke ma‘u mei ai ‘etau mo‘uí.’
“Na‘e ‘ikai toe si‘i lava ‘o mapukepuke hono lotó kae tangi mo talamai na‘e ‘ikai ke mohe ka ne lotu he poó kakato ke ‘oua na‘á ku tulia ‘eku faka‘ānauá telia na‘á ne si‘i nofo tokotaha.”6
‘I he tulifua ‘e Hiipa ‘ene manako he pisinisí, ne lavame‘a kei si‘i, ‘o tautautefito ki he ngāue fakapangikeé mo e pisinisi malu‘í. Na‘e ‘iloa ia ko ha taha pisinisi faitotonu mo ngāue mālohi. Na‘e fakamatala ai ‘e Hiipa M. Uelesi (Heber M. Wells), ko e ‘uluaki kōvana ‘o e siteiti ‘o ‘Iutaá, “‘E lava pē ia ke hū hangatonu ki he ngaahi ‘ōfisi ‘o e kau pule mo e kau talēkita ‘o e ngaahi kautaha ngāue fakapa‘anga lalahi taha ‘i ‘Ameliká pea talitali lelei mo ‘ofa‘i ai ia ‘e he kau tangatá—‘o nau laukau ‘aki ‘enau ‘ilo‘i ko honau kaume‘a ia mo ha taki ‘o e me‘a fakapa‘angá mo e pisinisí.”7 Na‘e hā ‘i ha tohi ‘o e ngaahi me‘a fakapa‘angá ‘i he ta‘u 1921 ‘a e fakalāngilangi ko ‘eni fekau‘aki mo Palesiteni Kalānite: “‘Oku ma‘u ‘e Misa Kalānite ‘a e ngaahi tefito‘i ‘ulungaanga ‘o ha taki mo‘oni—tulifua ‘ene taumu‘á, faka‘ei‘eiki mo fakatōkilalo hono ‘ulungāngá, vēkeveke ki he ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku kau ki ai, pea mo vilitaki foki. ‘Oku ‘iloa ia mo faka‘apa‘apa‘i ‘e he kakai pisinisi ‘o e vahe fakahihifo ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ‘o tatau ai pē pe ko e hā ‘enau tui fakalotú.”8
Na‘e ‘ikai ke ola lelei ma‘u ai pē ‘a e feinga fakapisinisi ‘a Hiipa J. Kalānité. Hangē ko ‘ení, ‘i he 1893 na‘e hoko ha tōlalo faka‘ekonōmika ‘i he konga lahi ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ‘o maumau lahi fakapa‘anga ai ha ngaahi pangikē, ngaahi kautaha lēlue, ngaahi keli‘anga makakoloa, pea mo ha ngaahi pisinisi ‘e laungeau. Na‘e ta‘e‘amanekina e lavetukia ‘a ‘Eletā Kalānite ‘i he palopalemá ni, ‘a ia na‘e ui ko e Faingata‘a‘ia ‘o e 1893 (Panic of 1893), lolotonga ia ‘ene hoko ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘e fekuki ai mo ha ngaahi mo‘ua ‘a ia ne lau ta‘u ‘ene totongi fakafokí. ‘I he lolotonga ‘o e ngaahi taimi faingata‘a ko iá, ne fā‘ūtaha ai ‘a e ki‘i fāmili Kalānité ke tokoni ‘i hono feau ‘o e ngaahi fiema‘u honau fāmilí. ‘Oku manatu‘i ‘e ha taha ‘o e fānau fefiné ‘o pehē, “Ko e tuai pē ‘emau lalahi fe‘unga, kuo mau kamata ngāue leva…, pea ko e me‘a fakafiefia taha ia ‘o ‘emau tupu haké ke ongo‘i ‘oku mau tokoni ki ai ‘i hono tauhi kimautolú.”9
Ko hono iku‘angá, na‘e tu‘ulelei fakapa‘anga ‘a Hiipa J. Kalānite, pea na‘á ne faka‘aonga‘i ‘ene koloá ki hono tokoni‘i ‘o ha ni‘ihi fakafo‘ituitui, ngaahi fāmili, ‘a e Siasí, pea mo hono koló. Na‘á ne pehē: “Neongo kuó u ngāue mālohi ke ma‘u ha pa‘anga, ka ‘oku mou ‘ilo‘i, ‘o tatau mo e toenga ‘o hoku ngaahi kaungāme‘a ‘oku nau ‘ilo‘i lelei ‘a e anga hoku lotó, ‘oku te‘eki hoko ‘a e pa‘angá ia ko haku ‘otua pea kuo te‘eki ke tuku ai hoku lotó, ka ke fai ‘aki pē ha lelei ‘a e me‘a te u ma‘ú. ‘Oku ou faka‘amu mo‘oni te u ongo‘i pehē ma‘u ai pē.”10
Na‘e fiefia lahi ‘a Palesiteni Kalānite ‘i hono foaki ‘o ha ngaahi tohi. Na‘á ne foaki ha lauiafe ‘o kinautolu, ‘a ia ko honau konga lahi na‘á ne tohi nima pē ‘e ia. Na‘á ne pehē na‘á ne fakatau mai ‘a e ngaahi tohí ni ‘aki ‘ene “pa‘anga sikaá (cigar money), ” ‘a ia ko ‘ene ‘uhingá ne lahi tatau ‘a e pa‘anga na‘á ne fakamole ki he‘ene founga foakí ni mo ha pa‘anga na‘á ne mei fakamoleki ke fakatōli‘a ‘aki ha‘ane fie ifi sikā.11 ‘I he lahi fau ‘o ‘ene foaki me‘a‘ofá, na‘e ‘ikai ke ne fa‘a manatu‘i ai he taimi ‘e ni‘ihi ‘a e ngaahi me‘a na‘á ne ‘osi fakahokó. Na‘á ne pehē, “Ne u foaki ‘i ha taimi ‘e taha ha tohi ki ha tangata pea fakamālō lahi mai, mo pehē mai, ‘Misa Kalānite, ‘oku hounga mo‘oni ‘a e tohí ni kiate au. Ka ko e tatau ‘aki ia hono tolu kuó ke foaki mai kiate aú.’” Talu mei ai, mo hono tauhi ‘e Palesiteni Kalānite ha lekooti ‘o e ngaahi tohi kuó ne ‘osi foakí.12
Na‘e taku ‘o pehē “na‘e fa‘a foaki” ‘a Palesiteni Kalānité “koe‘uhí he na‘e manako ke foaki, —‘oku ngali ko ha tō‘onga pē ia ‘o ha loto lelei mo ‘ofa lahi.”13 Na‘e fakamatala‘i ia ‘e hono ‘ofefine ko Lusi Kalānite Kenioní ko e “tangata nimahomo taha ‘i he funga māmaní” pea fakamatala‘i ai ‘ene tokanga makehe ki he kau fefine uitoú mo e kau tamai maté— “‘a hono totongi faka‘osi e nō honau falé, fakahū ‘o ‘enau fānaú ki ha ngaahi faingamālie fakapisinisí, mo hono fakapapau‘i ‘oku tokanga‘i fakafaito‘o lelei kinautolu ne puké.” Na‘á ne pehē, “Na‘a mo e lotolotonga ‘o e ngaahi ta‘u faingata‘a ko ia ne hoko mai ‘i he faingata‘a‘ia faka‘ekonōmika ‘o e 1893, na‘e faingata‘a tatau pē ai hano foaki ‘o ha ki‘i sēniti maká mo hano foaki ‘o ha pa‘anga ‘e nima pe hongofulu ki mu‘a angé, ka na‘e kei tokoni pē ‘emau tangata‘eikí ki he kau faingata‘a‘iá.”14
“Ko ha Tangata Tokanga Makehe ki Hono Fāmilí”
Na‘e pehē ‘e he ‘ofefine ‘o Palesiteni Kalānite ko Falanisesi Kalānite Pēnetí, “Neongo hono ‘ilo lahia e lelei ‘o e ‘ulungaanga ‘o [‘eku tamaí], ka ko ha tokosi‘i pē na‘a nau ‘ilo ko ha tangata tokanga mekehe ia ki hono fāmilí.”15 Na‘e fie ma‘u ‘e hono ngaahi fatongia he Siasí ke toutou mavahe, ka na‘e kei vāofi pē mo e kau mēmipa ‘o hono fāmilí ‘aki ha‘ane fai ha ngaahi tohi mo ha fanga ki‘i tohi nounou ‘e lauafe kiate kinautolú. ‘Oku pehē ai ‘e hono mokopuna ko Tulūmeni G. Metisoní: “Ko ‘ene founga fakalatalata ‘i he vāmama‘o ne hoko ‘i he‘ene ngaahi fa‘a mavahé ko e faitohi. … na‘e lava pē ia ‘o faitohi mai mei he loto lēlué, mei he ngaahi loki tatali‘angá, mei he ngaahi hōtelé, pea mei he funga siteisí he vaha‘a ‘o e ngaahi fakataha‘angá, ke vahevahe mai ‘a e ngaahi me‘a na‘á ne fouá mo ‘ene ngaahi ongo‘í pea mo tali mai ‘enau ngaahi tohí.”16
‘Oku manatu‘i pē ‘e hono ‘ofefine ko Lusí ‘a e ngaahi taimi fakalata ko ia na‘á ne ma‘u mo hono ngaahi tokouá mo hono ngaahi tuonga‘ané mo ‘enau tamaí ‘i he taimi na‘e foki mai ai mei he‘ene tokoni ki he Kāingalotú:
“Ko ha toki taimi fakafiefia mo‘oni ia ne mau ma‘u ‘i he‘ene foki maí! Ne mau fa‘a ha‘oha‘o takai ‘o fanongo ki he ngaahi me‘a na‘á ne fouá. ‘Oku ou lava pē ke sioloto atu ki ai ‘i he‘ene lue takai ‘i fale kae tāupe taki taha ha ongo ki‘i tamaiki ‘o taki taha hono va‘é, pe ko ha‘ane va‘inga mo e fānaú ‘i hono fungá. …
“‘Oku foki ‘eku manatú ki he‘emau fa‘a heka he‘emau hoosi motu‘a ko Sioné. Neongo na‘a mau fu‘u tokolahi ki he‘emau ki‘i saliote nofo‘a uá ka ne pau ke mau ō kotoa. Na‘e angi atu leva ‘a e salioté ‘e he tangata‘eikí ‘o fakahoko ‘emau ‘evá he hala Uesi Temipoló pea toki hoko atu ki he Pa‘ake Lipetií. Na‘e ‘i ai foki ha ongo ‘otu ‘ulu‘akau vavae (cottonwood) he Hala Uesi Temipoló. Kapau ko e kamata‘anga ‘eni ‘o e fa‘ahita‘u failaú pea ‘oku kei litolito hono to‘í, na‘e fa‘a tu‘u leva ‘a e tangata‘eikí ‘o tu‘usi mai ha ki‘i va‘a kei litolito ‘o ngaohi mei ai ha‘amau ngaahi me‘aifi. Na‘a mau mata tokanga ki he founga ‘o ‘ene to‘o fakalelei hono kilí mo ‘ai e fanga ki‘i ava ‘i he va‘akaú; hili ia pea toe fakapipiki pē hono kilí pea hoko leva ia ko ‘emau me‘a‘ifi. Kae ‘uma‘ā foki ‘a e ongo ‘o e ngaahi me‘aifi ko iá ‘i he lolotonga ‘o ‘emau foki māmālie mai ki ‘apí. Na‘e hangē na‘e ki‘i ongo kehekehe kotoa ‘a e fanga ki‘i me‘aifí taki taha.”17
Na‘e lava pē foki ‘a Palesiteni Kalānite ke mapule‘i hono fāmilí ‘o ‘ikai ngāue‘aki ‘a e taá. Na‘e pehē ‘e hono ‘ofefine ko Lusí: “‘Oku ou ki‘i manavasi‘i he na‘e ‘ikai teitei fakakaukau ‘emau tamaí ‘amautolu ko ha fekau mamafa ‘a e ‘taá mo e fakanainai‘i ‘o e ki‘i tamasi‘í’…Teu pehē na‘e lahi ange ‘emau ongo‘i tautea he ‘ilo‘i ko ia ne mau fakamamahi‘i ‘emau ongo mātu‘á, ‘o laka ange ia ‘i ha‘amau ongo‘i mamahi hano mei taa‘i kimautolu.”18
Na‘e enginaki ‘a Palesiteni Kalānite ki he ngaahi mātu‘á ke nau “fakatonutonu ‘enau mo‘uí koe‘uhí ke hoko ‘enau fa‘ifa‘itaki‘anga leleí ko ha fakahinohino ki he‘enau fānaú, ”19 pea na‘e mo‘ui fakatatau mo ‘ene akonakí. Na‘e fakamatala‘i ‘e hono ‘ofefine ko Falanisesí ha taimi ‘e taha ne ako ai mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a ‘ene tangata‘eikí ‘o pehē:
“Na‘e hoko ‘a e me‘a ‘a ia ne ongo lahi fau kiate au pea kuó u manatu‘i ia he‘eku mo‘uí kotoa. Na‘á ku faka‘aonga‘i ha fa‘ahinga lea na‘e ‘ikai loto fiemālie ki ai ‘eku tangata‘eikí, peá ne tala mai kuo pau ke ne fufulu ke ‘osi ki tu‘a ‘a e fa‘ahinga lea ko iá mei hoku ngutú. Na‘á ne fufulu hoku loto‘i ngutú ‘aki ha koa mo tala mai, ’Ko ‘eni kuo ma‘a ho ngutú. ‘Oku ‘ikai ke u toe fie ma‘u ke ke toe faka‘uli‘i ia ‘aki ‘a e ngaahi lea peheé.’
“Lolotonga ‘emau ma‘u me‘atokoni pongipongi ‘i ha ‘osi ha ngaahi ‘aho si‘i mei ai, ne lolotonga fai ‘e he tangata‘eikí ha talanoa, pea ‘i he‘ene fakamatala‘i e lea ne fai ‘e ha taha, na‘á ne ngāue‘aki ai ha kupu‘i lea ta‘e taau. Ko au na‘e vave taha ‘eku fakatokanga‘í.
Ne u pehē atu leva, “’Papa, na‘á ke fufulu hoku ngutú ‘i he‘eku faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi lea peheé.’
Tali mai leva ‘e ia, “‘Io, ne u fakahoko ia. Pea ‘oku ‘ikai totonu ke u lea‘aki ia ‘o tatau pē mo koe. Te ke fie fufulu hoku ngutú?’
“Te u fakahoko leva ia. Ne u to‘o mai leva ha koa fō ‘o fakahoko ‘a e ngāue tatau pē mo ia na‘á ne fai mai kiate aú.
“Na‘e mei lava pē ‘eku tangata‘eikí ke kalo mei ai. Na‘e mei ma-lava pē ke ne pehē na‘e ‘ikai ko ha‘ane lea ta‘efe‘unga, he ko hono mo‘oní foki ia; ka ‘oku ‘ikai ko ‘ene foungá ia. He ‘oku ‘ikai ke lava ‘e ha taha kei si‘i ia ‘o tala ‘a e faikehekehe ‘o e to‘o hangatonu mai ‘o ha lea ‘a ha tahá mo e lea totonu pē ‘a‘atá, pea na‘e mahino ‘eni ki ai. Talu mei he mōmēniti ko iá mo ‘eku ‘ilo ‘e angatonu ma‘u pē ‘eku tangata‘eikí ‘i he‘ene fengāue‘aki mo aú, pea ne te‘eki pē ke u toe ‘ilo ha‘ane fai kehe mei ai. Talu mei ai, mo e te‘eki ke u toe fanongo ha‘ane faka‘aonga‘i ha lea ta‘e fe‘unga ‘a ha taha. Na‘e manako foki ‘i hono fai ‘o e ngaahi talanoa fakaolí peá ne fa‘a pehē, ‘ Na‘e pehē ‘e Sione, peá ne fakamamafa‘i leva, me‘a mo me‘a, ’ ka na‘e ‘ikai pē ke ne teitei toe pu‘aki ‘a e ngaahi fo‘i leá. Ko ha tui mo‘oni ‘i he faiako ‘aki ‘a e tāsīpingá pea na‘e te‘eki ke ne kole ‘e ia ke mau fai ha fa‘ahinga me‘a na‘e ‘ikai ke ne tomu‘a fakahoko ‘e ia.”20
Na‘e manatu‘i lelei ‘e Lusi ‘a e ‘ofa mo‘oni ‘a ‘ene tangata‘eikí ‘i he‘ene fine‘eikí, ‘a ia na‘e si‘i mālōlō ‘i hono ta‘u 34: “‘I he lolotonga ‘o e ngaahi ta‘u ‘o e puke si‘eku fine‘eikí, ‘a ia na‘e fuoloa ‘aupito si‘ene puké, na‘e tokanga ma‘u pē mo faka‘atu‘i pea na‘e ‘ikai ngata pē ‘i hono lea‘aki ‘eni ‘e hono fāmilí mo hono ngaahi kaungāme‘a ofí, kae pehē foki mo e kau sola mo e vūlangi na‘a nau fakatokanga‘i ‘ene tō‘onga li‘aki mo‘ui ko ‘ení. Ne u nofo mo ‘eku fine‘eikí ‘i ha māhina ‘e ono ‘i he lolotonga hono faito‘o ia ‘i ha falemahaki ‘i Kalefōnia, pea na‘á ma ‘i ai ma‘u pē mo ia ‘i he faingamālie lahi taha na‘á ne lava ‘o ma‘ú. Na‘e holo ange ma‘u pē ‘ene ‘oange matala‘i ‘akaú; fua‘i‘akaú, lolé, vala fo‘oú—pea mo e me‘a kotoa pē na‘á ne lava ke ‘oange ki ai ma‘ana. Na‘e meimei ke ma‘u ha tohi ‘i he ‘aho kotoa pē mei ai, pea kapau na‘e tōmui na‘e a‘u pē ki he kau nēsí na‘a nau fakatokanga‘i. ‘Oku ou manatu‘i ha tala ange ‘e he Tāupo‘ou Ma‘olunga Tahá (Sister Superior) (na‘á ma ‘i ha Falemahaki Katolika foki) ki he‘eku fine‘eikí kuo te‘eki ke ne ‘ilo ‘e ia ha tangata kuó ne tauhi ‘ofa pehē ki hono malí, ‘o hangē ko ia kuo fai ki he‘eku fa‘eé, ‘i he ngaahi ta‘u kotoa kuo ngāue fakaneesi aí.”21
Na‘e toe fakamatala‘i foki ‘e Lusi hono toe tokanga‘i ‘e he‘ene tangata‘eikí ‘a ‘ene fine‘eiki ‘a‘aná: “Kuo te‘eki keu mamata ‘i ha foha faka‘atu‘i mo ‘ofa pehē. ‘A ‘ene tokanga ke fiefia ma‘u pē ‘i hono ta‘u to‘ulekeleká, ‘a ‘ene fie vahevahe mo ia ‘a e me‘a kotoa na‘á ne ma‘ú pea mo e hangē na‘e manako ke ne ‘oange ‘a e me‘a lelei kotoa pē ma‘aná. Ko e ‘aho kotoa pē ne mau lotu fakafāmili ai pea ko ia ne lotú, na‘e tū‘ulutui ma‘u pē he tafa‘aki ‘o ‘emau kui fefiné ‘o lotu ke lava ‘o ne ongo‘i, ‘o a‘u ai pē ki he taimi ne ‘ikai ai ke ne lava ‘o toe ongo‘i ha me‘á. Na‘e talanoa ma‘u pē ki ai pea kei lava pē ‘emau kui fefiné ke ongo‘i hono le‘ó, neongo na‘e ‘ikai ke ne toe lava ‘e ia ‘o ongo‘i ha toe le‘o ‘o ha taha kehe. … ‘I he ta‘u faka‘osi ‘e fitu ‘o e mo‘ui ‘emau kui fefiné na‘á ne nofo pē ‘i hoku ‘apí, pea ‘oku te‘eki ke u manatu‘i ‘e au ha ‘aho ne ta‘e ‘a‘ahi pe ta‘e telefoni ange ai ‘eku tamaí pe ta‘e talanoa mo ‘eku kui fefiné. Na‘e laukau ma‘u pē ‘i he‘ene fa‘eé koe‘uhí ko ‘ene ngaahi tō‘onga faka‘ei‘eikí, ‘a e lelei ‘ene tu‘unga fakalaumālié, kae ‘uma‘ā si‘ono fofonga faka‘ofo‘ofa mo fiefiá—‘a ia ko ha fofonga na‘e hāsino mei ai ‘oku nonga mo fiemālie.”22
Ko ha Mo‘ui Lī‘oa mo e Tokoni ki he Siasí
Palesiteni Fakasiteiki
Ki mu‘a pea toki hoko hono ta‘u 24, na‘e ui ‘a Hiipa J. Kalānite ke mavahe mei hono ‘api ‘i Sōleki Sití ‘o hiki ki Tuila ‘i ‘Iutā, ‘o hoko ai ko ha palesiteni fakasiteiki. Na‘e fakamatala ki he taimi ko ‘eni ‘o ‘ene mo‘uí ‘o pehē, “Na‘e ‘ikai ke u ma‘u ha taukei ‘e taha, pea mafatukituki kiate au hoku vaivaí.”23Neongo ia, na‘e lī‘oa kakato ki hono fatongia fo‘oú. Na‘á ne pehē ki mui ange ai: “Na‘e ‘ikai ke teitei mahino kiate au te u iku nofo he toenga ‘o ‘eku mo‘uí ‘i Tuila. Ka na‘e ‘ikai ke u toe lau ha me‘a.”24
‘I he ‘aho 30 ‘o ‘Okatopa 1880, na‘e ‘ohovale lahi e kāingalotu ‘i he Siteiki Tuila ‘Iutaá ‘i hono fakahoko ange ‘a e hingoa ‘o e tokotaha ta‘u 23 ko Hiipa J. Kalānité, ko ha taha ‘oku ‘ikai ke nau maheni, ke hoko ko honau palesiteni fakasiteiki fo‘ou. Na‘á ne fakafe‘iloaki ia ki he fakataha‘angá ‘aki ha‘ane fai ha ki‘i lea nounou pē. Pea neongo na‘e nounou ange ‘a ‘ene pōpoakí ‘i he me‘a ne loto ki aí, ka na‘á ne fakafōtunga ki he kakaí ha kihi‘i ‘īmisi ‘o e tangata ‘e hoko ko honau taki lakanga fakataula‘eikí. ‘Osi mei ai ha ngaahi ta‘u, na‘á ne toe fakamanatu ange ‘a e tefito‘i pōpoaki ‘o ‘ene malangá:
“Na‘á ku fakahā ‘i ha lea ne fe‘unga pē mo ha miniti ‘e fitu mo e konga, he ‘ikai ke u teitei kole ki ha taha ‘i Tuila ke ne hoko ko ha taha totongi vahehongofulu totonu ‘o laka ange ‘iate au; pea he ‘ikai te u kole ki ha taha ke ne foaki lahi ange mei he‘ene koloá ‘o laka ange ‘i he me‘a te u foakí; he ‘ikai ke u kole ki ha taha ke ne mo‘ui ‘aki ‘a e Lea ‘o e Potó ‘o laka ange ‘iate au, pea te u foaki hoku lelei tahá ke ‘aonga ki he kakai ‘i he siteiki ko ‘eni ‘o Saioné.”25
Na‘e ngāue faivelenga ai ‘a Palesiteni Kalānite ko ha palesiteni fakasiteiki ‘i ha ta‘u ‘e ua ki mu‘a pea toki ui ki he tu‘unga fakae‘Aposetolo mā‘oni‘oní.
‘Aposetolo
‘I he ‘aho 16 ‘o ‘Okatopa 1882 ne fakanofo ai ‘a ‘Eletā Hiipa J. Kalānite ko ha ‘Aposetolo ‘e Palesiteni Siaosi Q. Kēnoni, ko e Tokoni ‘Uluaki kia Palesiteni Sione Teilá. ‘I he lolotonga ‘o e ta‘u ‘e 36 ‘o ‘ene ‘i he Kōlomu ‘o e Toko Hongofulu Mā Uá, ne tokoni ai ‘a ‘Eletā Kalānite ki he Siasí ‘i he‘ene hoko ko e taki, faiako, tangata pisinisi, pea mo e faifekaú. Na‘e hoko ko ha mēmipa ‘o e kau supiliteni lahi ‘o e houalotu ‘a e kau talavoú ‘i he Siasí pea ko e taha ia ‘o kinautolu na‘a nau fokotu‘u ‘a e makasini ko ia ‘a e Siasí ne ui ko e Improvement Era. Na‘e toe hoko foki ko e pule pa‘anga ki he Improvement Era.
‘I he‘ene hoko ko e ‘Aposetoló, na‘e hoko ai ‘a ‘Eletā Kalānite ko ha faifekau taimi kakato ‘i ha ta‘u ‘e nima. ‘I he‘ene tali e ui mei he Kau Palesitenisī ‘Uluakí, na‘á ne fokotu‘u mo pule‘i ai ‘a e ‘uluaki misiona ‘i Siapaní pea ne toe pule‘i ki mui ange ai mo e ongo Misiona Pilitāniá mo ‘Iulopé. ‘I he‘ene talatalaifale ki he kau faifekau na‘e ngāue fakataha mo iá, na‘á ne toutou fakamamafa‘i ha taumu‘a ‘e ua. ‘Uluakí, na‘á ne na‘ina‘i ke nau tauhi ‘a e ngaahi tu‘unga ‘ulungaanga mahu‘inga ‘o e misioná pea mo tauhi ‘a e ngaahi fekaú. Uá, na‘e na‘ina‘i kiate kinautolu ke nau ngāue mālohi. Na‘á ne tā ‘a e sīpingá ‘i he Misiona Pilitāniá ‘aki ha‘ane ngāue‘i ha ngaahi houa lahi ange ‘i he ‘aho kotoa pē, ‘o laka ange ia ‘i ha toe taimi ki mu‘a. Pea ‘i he misioná kotoa, ne tupulaki ‘a e olá neongo na‘e holo māmālie mei he ta‘u ki he ta‘u ‘a e tokolahi ‘o e kau faifekaú.26
Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní
Na‘e pekia ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmita ‘i he ‘aho 19 ‘o Nōvema 1918, kuó ne ‘osi ‘ilo‘i ‘e fetongi ‘e Hiipa J. Kalānite ia ko e Palesiteni ‘o e Siasí. Ko e ngaahi lea faka‘osi ‘eni ‘a Palesiteni Sāmita kia Palesiteni Kalānité: “‘Ofa ke tāpuekina koe ‘e he ‘Eikí, ‘e hoku foha, ke tāpuekina koe ‘e he ‘Eikí; ‘okú ke ma‘u ha fatongia kāfakafa. Manatu‘i ma‘u pē ko e ngāue ‘eni ‘a e ‘Eikí ka ‘oku ‘ikai ‘a e tangatá. ‘Oku mahulu hake ‘a e ‘Eikí ‘i ha toe tangata. ‘Okú Ne ‘afio‘i ‘a e taha ‘oku finangalo ke taki ‘i Hono Siasí, pea kuo te‘eki ke Ne fai ha fehālaaki. ‘Ofa ke tāpuekina koe ‘e he ‘Eikí.”27
Na‘e tuku ange heni ‘a e Kau Palesitenisī ‘Uluakí, pea hoko leva ‘a e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá ko e ma‘u mafai pule ia ‘i he Siasí, ‘o taki ai ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ko e Palesiteni ‘o e Kōlomu ko iá. ‘I he ‘aho 23 ‘o Nōvema 1918 ne vahe‘i ai ‘a Palesiteni Kalānite ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Na‘á ne faka‘aonga‘i pē ‘a e ongo tokoni tatau ne ngāue fakataha mo Palesiteni Sāmitá: ‘o Tokoni ‘Uluaki ‘a Palesiteni ‘Anitoni H. Lani pea Tokoni Ua ‘a Palesiteni Sālesi W. Penilousi.
Ko e ‘uluaki konifelenisi lahi ‘a Palesiteni Kalānite ‘i he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí ne fakahoko ia ‘i Sune 1919, hili ia hano toloi ‘i ha māhina ‘e ua tu‘unga ‘i he mahaki faka‘auha ko e influenza, ne mafola ‘i māmani kotoa pea uesia ai mo e mo‘uí ‘i he Tele‘a Sōlekí. Na‘e hā mei ha konga ‘o ‘ene ‘uluaki malanga konifelenisi ‘i he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí ha konga ‘o ‘ene ‘uluaki malanga he‘ene hoko ko e palesiteni fakasiteiki ‘o e Siteiki Tuilá:
“‘Oku ou ongo‘i loto fakatōkilalo, ‘o ‘ikai malava ‘e ha fa‘ahinga lea kuo fakakoloa‘i ‘aki au ‘e he ‘Eikí ke fakamatala‘i, ke u tu‘u ‘i homou ‘aó he pongipongí ni, ‘o fakakakato ‘a e fatongia na‘a mou toki hikinima ‘o poupou‘i au ki aí. ‘Oku ou manatu ki he‘eku tu‘u ‘i he ‘ao ‘o ha fakataha‘anga ‘i Tuila, hili ia hano fokotu‘u au ko e palesiteni ‘o e siteikí, na‘á ku kei ta‘u uofulu mā tolu pē, ‘o u fakapapau ai ki he fakataha‘angá te u fai hoku lelei tahá. ‘Oku ou tu‘u heni ‘i he ‘ahó ni ‘i he loto fakatōkilalo kakato, ‘oku ou ‘ilo‘i hoku vaivaí, ‘a ‘eku ta‘e potó mo ‘eku ta‘e ‘iló, mo ‘eku tōnounou ‘i he‘eku ma‘u ‘a e fatongia mā‘olunga kuo mou hikinima ‘o poupou‘i ai aú. Kae hangē ko ‘eku lea ‘i he‘eku kei si‘í ‘i Tuilá, ‘oku ou toe lea ‘aki ia heni he ‘ahó ni: tu‘unga pea ‘i he tokoni ‘a e ‘Eikí, te u fai hoku lelei tahá ke fakahoko ‘a e ngafa kotoa ‘e hilifaki kiate au he‘eku hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, ki he taupotu taha te u lavá.
“He ‘ikai ke u kole ki ha taha ke toe foaki lahi ange mei he‘ene koloá ‘o laka ange ‘iate au mo ‘eku koloá, ‘o fakatatau mo e me‘a ‘okú ne ma‘ú, ki hono paotoloaki ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. He ‘ikai ke u kole ki ha taha ke ne tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó ‘o laka ange ‘i he‘eku tauhí. He ‘ikai ke u kole ki ha taha ke toe tokanga mo taimi tonu ange ‘ene totongi vahe hongofulú ‘o laka ange ‘iate au. He ‘ikai ke u kole ki ha taha ke toe mateuteu mo fie ha‘u vave mo foki tōmui atu, pea mo ngāue kakato ‘aki e mālohi hono ‘atamaí mo hono sinó, ‘i he ngāue te u fakahokó, ‘o fai ma‘u pē ia ‘i he loto fakatōkilalo. ‘Oku ou fakatauange mo lotua ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí, he ‘oku ou ‘ilo pea mo mahino, ka ‘ikai ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Eikí he ‘ikai malava ke u ikuna‘i ‘a e uiui‘i mā‘olunga kuo ui au ki aí. Kae, hangē ko Nīfai ‘o e kuonga mu‘á, ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai kole ‘e he ‘Eikí ha me‘a mei he fānau ‘a e tangatá, ta‘e te ne tomu‘a teuteu ha founga ma‘anautolu, ke nau ikuna‘i ai ‘a e me‘a kuó ne fie ma‘ú [vakai, 1 Nīfai 3:7]. ‘I he mahino ko ‘eni ki hoku lotó, ‘oku ou tali ai ‘a e fatongia kāfakafá ni, ‘o ‘ikai ha manavasi‘i pe ko e hā ‘e hokó, he ‘oku ou ‘ilo ‘e pouaki au ‘e he ‘Otuá ‘o hangē ko ia na‘á ne fakahoko kiate kinautolu ‘i mu‘a ‘iate au na‘a nau fuesia ‘a e fatongiá ni, kapau te u ngāue ma‘u pē ‘i he loto fakatōkilalo mo faivelenga, mo feinga ma‘u pē ke ma‘u ‘a e fakahinohino ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní; pea te u feinga ma‘u pē ke fai ‘eni.”28
Na‘e hoko ‘a Palesiteni Kalānite ko ha Palesiteni ‘o e Siasí ‘i ha meimei ta‘u ‘e 27—‘o lōloa ange ia ‘i ha toe Palesiteni, tukukehe pē ‘a Pilikihami ‘Iongi. ‘I he lolotonga ‘o e taimi ko iá, na‘e faingata‘a‘ia fakataha ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí mo ha lauimiliona he funga māmaní ‘i he ha‘aha‘a ‘o e Tau Lahi I, ‘i he faingata‘a‘ia fakapa‘anga he Tō Lalo Faka‘ekonōmika Lahi ne hokó, pea mei he ngaahi faingata‘a mo e ngaahi nunu‘a kovi ‘o e Tau Lahi II. Neongo ko ha taimi ‘eni ne faka‘ilonga‘i ‘aki ha ngaahi me‘a fakamamahi, ka na‘e toe hoko foki ko ha taimi ‘o e fiefia. Na‘e fakamanatua ‘e he Kāingalotú ‘a e teau ta‘u ‘o e ‘Uluaki Mata Me‘a-Hā-Maí kae ‘uma‘ā hono fokotu‘u ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní. Ne nau fiefia ‘i hono fakatapui ‘o e temipale La‘ie ‘i Hauai‘í; Kātisitoni ‘i ‘Alapetá; pea mo Mesa ‘i ‘Alesoná. Pea kamata ‘i ‘Okatopa 1924, ko kinautolu ne ‘ikai ke nau lava ‘o hū ki he konifelenisi lahí ‘i he Tāpanekale ‘i Sōlekí pe ‘i he ngaahi fale takatakai ‘i aí, na‘a nau lava pē ke fanongo ki he ngaahi lea ‘a e kau palōfita mo‘uí ‘i he letioó.
‘I he‘ene ngaahi pōpoaki ki he Kāingalotú, ne toutou fakamamafa‘i ai ‘e Palesiteni Kalānite hono mahu‘inga ke tauhi ‘a e ngaahi fekaú. Na‘á ne fakahā, “‘Oku ou tala‘ofa atu, ‘i he‘eku hoko ko e tamaio‘eiki ‘a e ‘Otua mo‘uí, ko e tangata mo e fefine kotoa pē ‘oku talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘e tu‘umālie, ko e ngaahi tala‘ofa kotoa pē ne fai ‘e he ‘Otuá kuo pau ke fakahoko ki honau ‘ulú, pea te nau tupulaki mo tupulekina ‘i he fakapotopotó, māmá, ‘iló, mo e potó, kae mahulu haké, ‘i he fakamo‘oni ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí.”29 Ko e taimi ne me‘a ai fekau‘aki mo e fie ma‘u ke tauhi ‘a e ngaahi fekaú, na‘e fa‘a tokanga makehe ma‘u pē ki he Lea ‘o e Potó mo e fono ‘o e vahe hongofulú. ‘I ha‘ane malanga konifelenisi ‘e taha na‘á ne ako‘i ai:
“‘Oku mateuteu ‘a e tēvoló ia ke fakakuihi hotau matá ‘aki ‘a e ngaahi me‘a ‘o māmaní, pea ‘e fiefia ia ke ne to‘o atu meiate kitautolu ‘a e mo‘ui ta‘engatá, ‘a ia ko e me‘a‘ofa mahu‘inga taha ia ‘i he ngaahi me‘a‘ofa kotoa peé. Ka ‘oku ‘ikai tuku ‘eni ki he tēvoló, pea he ‘ikai teitei ‘oange ha mālohi ki ai ke ne ikuna‘i ha taha ‘o e Kāingalotú ‘okú ne tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. ‘Oku ‘ikai foaki ha mālohi ia ki he fili ‘o e laumālie ‘o e tangatá ke ne faka‘auha kitautolu ‘o kapau te tau fai hotau fatongiá. Kapau ‘oku ‘ikai ke tau faitotonu kakato ki he ‘Otuá, ‘oku tau fakavaivai‘i kitautolu, pea ‘oku tau faka‘auha ai ha konga ‘o hotau ‘ā malu‘i ko ia ‘okú ne malu‘i kitautolú, pea ‘e ala hū mai leva ‘a e tēvoló. Ka kuo te‘eki ai ha tangata ia kuo mole mei ai ‘ene fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí, kuo te‘eki ha taha ‘e tafoki ki mata‘u pe ki hema, ka ‘okú ne ma‘u ha ‘ilo ki he mo‘oní, ‘o ne fakahoko hono ngaahi fatongiá, tauhi ‘a e Lea ‘o e Potó, totongi ‘ene vahe hongofulú, tali ‘a e ngaahi ui mo e ngaahi fatongia ‘o hono tu‘unga mo hono lakanga ‘i he Siasí.
“‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi ‘oku nau ‘ekea ma‘u pē ke nau ‘ilo ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí meiate kinautolú, pea hangē ‘oku nau toe momou ‘i he fakahinohino ko iá. ‘Oku ou tui mo‘oni ko e me‘a pē ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí meiate kimoutolu pea mo aú pe mei ha tangata pe fefine pē ‘i he Siasí, ke tau fakahoko hotau fatongiá kakato mo tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá.”30
‘I he lolotonga ‘o e Tō Lalo Faka‘ekonōmika ‘o e 1930 tupú, ‘a ia ne fekuki ai ‘a e kakai he funga māmaní mo e ta‘e ma‘u ngāué mo e masivá, ne tokanga ‘a Palesiteni Kalānite mo hono ongo tokoní, ‘a Palesiteni J. Lūpeni Kalake mo Tēvita O. Makei ke ‘i ha tu‘unga lelei ‘a e Kāingalotú. ‘I he ‘aho 20 ‘o ‘Epeleli 1935 na‘a nau ui atu ai ki honau ‘ōfisí ‘a Hāloti B. Lī, ko ha palesiteni fakasiteiki kei si‘i ne ola lelei ‘a hono tokanga‘i ‘o e kau paeá mo e kau ma-siva ‘i hono siteikí. Na‘e pehē ‘e Palesiteni Lī:
“Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalānite … ‘oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e toe mahu‘inga ange ki he Siasí ka ko hono tokanga‘i ‘o e kakai paeá pea fakatatau mo ‘ene ‘iló, kuo pau ke fakatapui hono toengá [kae lava] ke ‘i ai ha tokoni fe‘unga [‘e ala fai] ma‘a hotau kakaí. Na‘á ku fu‘u ‘ohovale ke toki ‘ilo, kuo ta‘u lahi fau, pea tupu mei he‘enau fokotu‘utu‘ú mo ‘enau palaní, pea tupu mei he fakahinohino fakalaumālie mei he ‘Otua Māfimafí, ‘a hono fakapotopoto ‘o e palani ne teu fakahokó pea mo hono teuaki ki ha taimi ‘o fakatatau mo ‘enau fakakaukaú, ne a‘u ai e tui ‘a e Kāingalotu ‘o e Siasí ki ha tu‘unga na‘a nau lava ai ‘o fie muimui ki he fale‘i ‘a e kau tangata na‘a nau taki mo pule ‘i he Siasí ni.”31
‘I he ‘Epeleli 1936, hili ia ha‘anau talanoa mo Palesiteni Lī pea mo e Kau Taki Mā‘olungá, fakataha mo ha kau tangata pisinisi, pea mo ha ni‘ihi kehe, ne fanongonongo leva ‘e he Kau Palesitenisī ‘Uluakí ‘a e Palani Malu‘í, ‘a ia ‘oku ‘iloa he taimí ni ko e polokalama uelofea ‘o e Siasí. ‘I he konifelenisi lahi ‘o ‘Okatopa 1936, ne fakamatala‘i ai ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e taumu‘a ‘o e polokalamá ni: “Ko ‘emau tefito‘i taumu‘á ke fokotu‘u, ‘o fakatatau mo e me‘a ‘e lavá, ha polokalama ‘a ia ‘e lava ke ta‘ofi ai ‘a e mala‘ia ‘o e nofonoá, fakangata mo e kovi ‘o e mo‘ui he uelofeá, pea ke toe fakafoki mai ‘a e tau‘atāina, fa‘angāue, nimamea‘a pea mo e ngeia ‘i he lotolotonga ‘o hotau kakaí. Ko e taumu‘a ‘o e Siasí ke tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau tokoni‘i kinautolu. Kuo pau ke toe fokotu‘u ‘a e ngāué ko e tefito‘i mo‘oni pule ia ‘o e mo‘ui ‘a hotau kāingalotu he Siasí.”32
Na‘e fakamo‘oni‘i ‘e Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í: “Ko e Palani ‘o e Uelofeá ‘oku makatu‘unga ia ‘i he fakahaá.… Ko hono fokotu‘u ‘o e polokalamá ni ne makatu‘unga ia ‘i ha fakahā ne fai ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní kia Palesiteni Kalānité.”33 Na‘e fakamatala‘i ‘e ‘Eletā ‘Alipate E. Paueni, ‘a ē na‘e fakanofo ko e ‘Aposetolo ‘e Palesiteni Kalānité, ‘a e vīsone ‘o e polokalamá ‘o pehē: “Ko e taumu‘a ngāue lōloa ‘o e Palani Uelofeá ke langaki ha ‘ulungaanga ‘oku lelei ‘i he kāingalotu ‘o e Siasí, ‘o fakatou tatau pē ‘i he kau foakí mo kinautolu ‘oku nau ma‘ú, ‘o fakahaofi ai ‘a e lelei taha ‘i honau lotó, pea mo ‘ai ke matala mo fotu mai pea mo fua ‘a e ngaahi lelei pulipulia ‘o e laumālié.”34
‘I Fēpueli 1940 na‘e pā kālava ai ‘a Palesiteni Kalānite ‘o uesia ai ‘ene leá mo mamatea fakakonga ai ‘a e tafa‘aki to‘ohema ‘o hono sinó. Na‘e ‘ikai ke ta‘ofi ‘e he me‘á ni ia mei he‘ene kei hoko atu ‘i hono fakahoko ‘a e ngāue ‘a e ‘Eikí. Na‘e ngāue ‘i ha ngaahi houa si‘i he ‘aho kotoa pē, mo ne kei fakahoko mo ha ngaahi lea nounou ‘i he ngaahi konifelenisi lahí ‘i ha ta‘u ‘e ua. ‘I he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1942 na‘á ne fakahoko ai ‘ene malanga konifelenisi faka‘osí. Talu mei ai, mo hono lau pē ‘o ‘ene ngaahi malanga konifelenisí ‘e ha ni‘ihi kehe. Ko ‘ene malanga konifelenisi lahi fakamuimuí, na‘e lau ia ‘e Siosefa ‘Enitasoni ‘i he ‘aho 6 ‘o ‘Epeleli 1945, pea na‘e faka‘osi ‘aki ‘o fakalea peheni ‘ene fakamo‘oní:
“Ko e me‘a fakangeingeia taha kuo faifaiangé pea hoko he hisitōlia ‘o māmaní talu mei he mo‘ui tonu ‘a e Fakamo‘uí he funga māmaní, ko hono ‘afio‘i ‘e he ‘Otuá kuo taau ke ‘a‘ahi mai ki māmani mo Hono ‘Alo pē taha ne fakatupú, ko hotau Huhu‘i mo hotau Fakamo‘uí, ‘o Na hā ki he tamasi‘i kei si‘i ko Siosefá. ‘Oku lau afe mo lau kilu ha ni‘ihi na‘a nau ma‘u ha fakamo‘oni fakafo‘ituitui kakato mo haohaoa pea mo ‘ilo ki he mo‘oni ta‘engatá ni. Kuo toe fakafoki mai ki māmaní ‘a e ongoongoleleí ‘i hono tu‘unga haohaoá, pea ‘oku ou loto ke u fakamamafa‘i atu ‘oku ma‘u ‘e kitautolu ko ‘ení ha ngāue kāfakafa ke fakahoko, ‘a ia ko e malanga ki māmani ke nau fakatomala mei he angahalá, mo talangofua ki he ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá. Pea ko hotau fatongia ia ‘o mahulu hake ‘i ha toe me‘a ke laka atu ‘i heni pea ‘i muli, ‘o fakatatau mo e taimí mo hono ngaahi tūkungá, ‘o fakahā ‘a e ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. Ko hotau toe fatongia foki ke tau manatu‘i si‘i fānau ‘a ‘etau Tamaí ne mu‘omu‘a atu ‘i he maté ‘oku te‘eki ke nau ‘ilo ‘a e ongoongoleleí, ‘o fakaava ‘a e matapā ‘o e fakamo‘uí kiate kinautolu ‘i he ngaahi temipalé, he ‘oku ‘i ai hatau ngaahi fatongia ai ke fakahoko.
“‘Oku ou fakamo‘oni atu ‘oku ou ‘ilo‘i ‘oku mo‘ui ‘a e ‘Otuá, pea ‘okú Ne ongo‘i mo tali ‘etau ngaahi lotú; ko Sīsuú ko e Kalaisí Ia, ko e Huhu‘i ‘o e māmaní; ko Siosefa Sāmitá na‘e hoko ia ko e palōfita pea ko e palōfita ia ‘a e ‘Otua mo‘ui mo mo‘oní; ko Pilikihami ‘Iongí, fakataha mo kinautolu kuo nau fetongi iá, na‘a nau hoko pea ‘oku nau kei hoko ko e kau palōfita ‘a e ‘Otuá.
“‘Oku ‘ikai ke u ma‘u ‘e au ha lea fe‘unga ke fakahaa‘i ‘aki ki he ‘Otuá ‘a ‘eku hounga‘ia ‘i he ‘ilo ko ‘eni kuó u ma‘ú. Kuo tā-tu‘o lahi ‘a e vaivai hoku lotó, tafe mei hoku matá mo ha ngaahi lo‘imata ‘o e loto hounga‘ia ‘i he ‘ilo ko ia kuó u ma‘u ‘okú Ne mo‘ui pea ko e palani mo‘oni ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí ‘a e ongoongolelei ko ‘eni ‘oku ui ko e Tui Faka-Māmongá (Mormonism), ko e Ongoongolelei mo‘oni ia ‘o e ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí. ‘Oku ou lotua ma‘u pē mo fakatauange ke tokoni mai ‘a e ‘Otuá kiate koe mo au pea ki he taha kotoa ke tau mo‘ui‘aki ia, pea ke ne tokoni foki kiate kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní, ke nau ma‘u ‘a e fakamo‘oni ko ‘ení, pea ‘oku ou kolea ia ‘i he huafa ‘o Sīsū Kalaisí, ‘Ēmeni.”35
Na‘e si‘i hōloa ai pē e mo‘ui ‘a Palesiteni Kalānité ‘o a‘u ki he‘ene mālōlō ‘i he ‘aho 14 ‘o Mē 1945. Na‘e toki fai hono me‘afaka‘eikí ‘i ha ‘osi mei ai ha ‘aho ‘e fā. ‘Oku fakamatala‘i ‘e Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita ‘o pehē: “‘I he fakalaka atu ‘a e me‘afaka‘eikí, ne lauafe ha kakai na‘a nau tu‘u pē he hala-pule‘angá ‘o punou honau ‘ulú. Na‘e fakahīkihiki‘i ia ‘e he kau fakafofonga ‘o e ngaahi Siasi kehé pea ne tā mo e fafangu ‘a e taua ‘o e Falelotu Katoliká. … Ne ‘aukau mai ha kau tangata ‘iloa mei ha ngaahi feitu‘u mama‘o ke fakalāngilangi‘i ia, ne lahi foki mo e ngaahi falekoloa he koló ne tāpuni pea na‘e meimei ke tēngihia fakalūkufua ia koe‘uhí he kuo fakafoki atu ha tangata ‘i he hili ha‘ane ngāue lahi mo lōloa.”36
Ne me‘a ‘a Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Si‘í mo Tēvita O. Makei, he ko kinaua ne Tokoni ‘Uluaki mo Tokoni Ua kia Palesiteni Kalānité, ‘i he me‘afaka‘eikí. Na‘e fakaongo mai ‘e he‘ena ngaahi fakahīkihikí ‘a e ongo ‘a e Kāingalotu ‘e lauikilu ‘o e Siasí na‘a nau poupou‘i ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ko honau palōfitá.
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Kalake ko Palesiteni Kalānité na‘e “mo‘ui angatonu mo ma‘u mei he‘etau Tamai Hēvaní ‘a e ngaahi tāpuaki ko ia ‘oku ma‘u ‘e kinautolu ‘oku tauhi mo talangofua ki he‘ene ngaahi fekaú.”37
Na‘e pehē ‘e Palesiteni Makei, “Ko e vilitaki ke lavame‘á, loto fakamātoató, faitotonú, angatonu ‘i he‘ene ngaahi tō‘ongá, fakakaukau ma‘u pē ki he tafa‘aki ‘oku leleí ‘i he‘ene leá, ngāue mālohi ‘i he‘ene angafaí, ‘ikai ufi ki he koví, ongo‘i ‘a e faingata‘a‘iá, ‘ofa ‘i he tu‘unga mā‘olunga tahá, angatonu ‘i he mo‘uí ‘i ha fa‘ahinga falala pē ‘oku fai mai, manava‘ofa mo faka‘atu‘i ‘a e fānaú, mateaki‘i hono ngaahi kaungāme‘á, mo‘oní, pea ki he ‘Otuá—ko e tō‘onga ia hotau Palesiteni ‘ofeina mo faka‘ei‘eikí ni—ko ha taki makehe, ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga ‘oku taau ki he Siasí pea mo e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i māmani kotoa.”38
Taupotu taha ki to‘omata‘ú, ko Palesiteni Hiipa J. Kalānite, ‘i he‘ene fakahoko ‘ene ‘uluaki pōpoaki fakaletiō ki māmani he ‘aho 6 ‘o Mē 1922.