Vahe 17

Ko e Hoko ko ha Kau Tangata‘i Fonua Mateakí

‘I he‘etau hoko ko e Kāingalotu ‘o e Siasí, ‘oku ‘i ai hatau fatongia ke tau hoko ko ha kau tangata‘i fonua tauhi lao pea mo fakahoko ‘a e me‘a kotoa pē te tau lavá ke tokoni‘i hotau pule‘angá ke ngāue ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku tāú.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e vahe‘i ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ko e Palesiteni ‘o e Siasí ‘i he 1918, ko e ta‘u ia na‘e ‘osi ai ‘a e ‘Uluaki Tau Lahí. Na‘e ngāue ai ‘o a‘u ki he‘ene pekia ‘i he 1945, ko e ta‘u ia na‘e ‘osi ai ‘a e Tau Lahi Hono Uá. Na‘á ne taki mai ‘a e Siasí ‘i he lolotonga ‘o e ngaahi faingata‘a‘ia fakapa‘anga he Tō Lalo Lahi Faka‘ēkonōmiká (Great Depression), ‘a ia ne lavekovia ai ‘a e fāmili mo e ngaahi kolo kotoa ‘i he funga māmaní. Ka ‘i he‘ene fakalotolahi‘i mo tokoni‘i ‘a e Kāingalotú ‘i he tō lalo fakapa‘angá, taú, pea mo e toe fakaakeake mai mei he taú, ne liliu ‘a e ngaahi pule‘angá ‘i māmani kotoa. Na‘e tokoni‘i ‘e he ngaahi liliu ko ‘ení ‘a e fatongia ne fakahoko ‘e he pule‘angá ki he mo‘uí fakafo‘ituitui, pea na‘e toe liliu ai mo e loto ‘o e kakaí fekau‘aki mo honau ngaahi pule‘angá.

‘I he lolotonga ‘o e ngaahi taimi faingata‘á ni, na‘e fale‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e Kāingalotú ke nau kau ‘i hono alea‘i ‘o e ngaahi me‘a ‘okú ne uesia honau fa‘unga pule‘anga fakalotofonuá fakavahé, pea mo fakafonuá. Ka na‘e ‘ikai ke ne fale‘i ‘ata‘atā pē; na‘á ne fakahoko ‘e ia mo hono fatongiá. Hangē ko ‘ení, neongo ‘a ‘ene femo‘uekina he‘ene hoko ko e Palesiteni ‘o e Siasí, na‘e ngāue lahi fau ke poupou‘i ‘a e Fakataputapuí (Prohibition), ko ha feinga ‘i he ‘Iunaiteti Siteití ke ta‘ofi fakalao hono ngaohi, fakatau atu, pea mo hono tufaki ‘o e kava mālohí.

Na‘e māteaki‘i ‘e Palesiteni Kalānite ‘a e ngaahi lao ‘o hono fonuá, pea na‘á ne ako‘i ko e Konisitūtone ‘o e ‘Iunaiteti Siteití na‘e fokotu‘u ia ‘e he ‘Otuá. Na‘á ne pehē, “Talu mei he ngaahi ‘aho ‘o ‘eku kei si‘í, na‘e mahino kiate au ‘oku tau tui pau ko e Konisitūtone ‘o hotau fonuá ko ha tohi ia na‘e ue‘i fakalangi, pea ko e ‘Otuá na‘á ne tataki kinautolu ko ia na‘á nau fa‘u iá pea pehē kiate kinautolu ne nau taukave‘i ‘a e tau‘atāina ‘a e fonuá ni.”¹

‘I he taimi ne hoko ai ‘a Palesiteni Kalānite ko e ‘Aposetolo mo e Palesiteni ‘o e Siasí, ko e tokolahi taha ‘o e kāingalotú na‘e meimei ko e kakai pē ‘i he loto ‘Iunaiteti Siteiti ‘o ‘Ameliká. ‘I he‘ene peheé, ko e lahi taha ‘o e me‘a na‘á ne lea‘aki fekau‘aki mo e pule‘angá na‘e fekau‘aki pē ia mo e ‘Iunaiteti Siteití. Neongo ia, ko ‘ene ngaahi akonakí ko ha ngaahi lea mo‘oni ia ‘e lava pē ke faka‘aonga‘i ‘i māmani kotoa.

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

‘Oku totonu ke poupou‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘a honau kau taki fakapule‘angá mo talangofua ki he ngaahi lao ‘o honau fonuá.

‘Oku ou tui ta‘e ha toe veiveiua ko e fatongia ‘eni ‘o e Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí ke poupou‘i mo mo‘ui ‘aki ‘a e laó.²

Ko ha fanongonongo fakamafai‘i ‘eni ‘a e Siasí ‘oku ‘i he Vahe 134 ‘o e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, fekau‘aki mo ‘etau tui fakalūkufua ki he ngaahi pule‘angá mo e ngaahi laó, ‘o fakatatau mo hono tali fakakātoa ‘e ha fakataha‘anga mamalu ‘oe Siasí ‘i ha senituli nai ‘e taha pe laka ange ai ‘i he kuo hilí:

“ ‘Oku mau tui na‘e fokotu‘u ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi pule‘angá koe‘uhí ke ‘aonga ki he tangatá, pea ‘okú ne ‘eke‘i mei he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a ‘enau ngaahi ngāue ‘o kau ki aí, ‘i hono fa‘u ‘o e ngaahi lao pea mo hono fakamālohi‘i ‘o ia fakatou‘osi, koe‘uhí ko e lelei mo e nofo malu ‘a e kakaí.

“ ‘Oku mau tui ‘oku ‘ikai lava ke nofo melino ha pule‘anga, tuku kehe pē ‘o kapau ‘e fa‘u mo tauhi ta‘e maumau‘i ha ngaahi lao ‘a ia ‘e fakapapau‘i ki he tangata kotoa pē ‘a e tau‘atāina ke fa‘iteliha ‘i he konisēnisí, mo e totonu ke ma‘u mo pule‘i ha koloá pea mo e malu‘i ‘o e mo‘uí.

“ ‘Oku mau tui kuo pau ke fie ma‘u ha kau ‘ōfisa fakafonua mo e kau fakamaau ‘e he pule‘anga kotoa pē ke fakamālohi‘i ‘a hono ngaahi lao ‘o iá, pea ‘oku totonu ke fekumi mo poupou ‘e he le‘o ‘o e kakaí kiate kinautolu ‘a ia te nau fakamālohi‘i ‘a e laó ‘i he anga-tonu mo e totonu ‘o kapau ko ha pule‘anga ‘oku pule‘i ‘e he kau fakafofonga ‘o e kakaí, pe ‘e he finangalo ‘o e tu‘í.

“ ‘Oku mau tui kuo fokotu‘u ‘a e lotú ‘e he ‘Otuá, pea ‘oku mo-‘ua kiate ia ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, pea kiate ia tokotaha pē, ‘i hono fai ‘o iá, tuku kehe pē ‘o kapau ‘e langaki ‘e he‘enau ngaahi fakakaukau fakalotú ‘e nau fai ta‘etotonu ki he ngaahi totonu mo e ngaahi tau‘atāina ‘a ha ni‘ihi kehe; ka ‘oku ‘ikai te mau tui ‘oku ‘i ai ha totonu ‘o ha lao fakaetangata ke kau noa ‘i hono tu‘utu‘uni‘i ‘o e ngaahi tu‘utu‘uni fakalotú ke fakaha‘isia‘i ‘a e ngaahi konisēnisi ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá, pe ke tu‘utu‘uni‘i ‘a e ngaahi anga ‘o hono fai ‘o e lotú fakahāhā pe lilo; ‘oku totonu ke ta‘ofi ‘e he fakamaau fakapule‘angá ‘a e ngaahi hiá, kae ‘oua na‘á ne teitei pule‘i ‘a e konisēnisí; ‘oku totonu ke ne tautea‘i ‘a e maumau laó, kae ‘oua na‘á ne teitei lolomi ‘a e tau‘atāina ‘a e laumālié.

“ ‘Oku mau tui ‘oku ha‘isia ‘a e kakai kotoa pē ke tauhi mo poupou‘i ‘a e ngaahi pule‘anga taki taha ‘a ia ‘oku nau nofo aí, kae malu‘i ‘akinautolu ‘i he‘enau ngaahi totonu tuputupu‘a mo ma‘uma‘ulutá ‘e he ngaahi lao ‘o e ngaahi pule‘anga ko iá; pea ‘oku ta‘e taau mo e tangata kotoa pē kuo malu‘i pehē ke ne fakalanga ha angatu‘u, pe angatu‘u, pea ‘oku totonu ke tautea‘i ia ‘o fakatatau ki ai; pea ‘oku ‘i he ngaahi pule‘anga kotoa pē ha totonu ke fa‘u ha ngaahi lao ‘a ia kuo fakakaukau‘i ‘i he‘enau fakakaukau lelei ‘anautolú ke fakapapau‘i lelei taha ‘a e tu‘umālie ‘a e kakaí; kae lolotonga ia ke tauhi ke toputapu ‘a e tau‘atāina ‘o e konisēnisí.

“ ‘Oku mau tui ‘oku totonu ke faka‘apa‘apa‘i ‘a e tangata kotoa pē ‘i hono tu‘ungá: pea kuo fokotu‘u ‘a e kau pulé mo e kau fakamāú ‘i honau lakangá ke malu‘i ‘a e kau ta‘e halaiá pea tautea‘i ‘a e halaiá; pea ‘oku mo‘ua ‘a e kakai kotoa pē ke faka‘apa‘apa mo tokanga ki he ngaahi laó, koe‘uhí he kapau he ‘ikai ke ‘i ai ia, ‘e fetongi‘i ‘a e melinó mo e uouangatahá ‘e he angatu‘ú mo e fakailifia‘i ‘o e kakaí; kuo fokotu‘u ‘a e ngaahi lao fakaetangatá koe‘uhí ko e ‘uhinga matematē ke fakatonutonu ‘etau ngaahi me‘a ‘oku tau [takitaha tokanga ki aí] mo e ngaahi me‘a fakapule‘angá, ‘i he vaha‘a ‘o e tangata mo e tangata, pea kuo foaki mai ‘a e ngaahi fono faka‘otuá mei he langí, ‘oku tu‘utu‘uni‘i ‘a e ngaahi founga ‘o e ngaahi me‘a fakalotú, ki he tuí mo e lotú pea ‘e mo‘ua ‘a e tangatá ki hono Tupu‘angá ‘i he ongo fa‘ahinga laó ni fakatou‘osi.

“ ‘Oku mau tui ‘oku ‘i ai ha totonu ‘a e kau pulé, mo e ngaahi siteití, mo e ngaahi pule‘angá, pea ‘oku nau ha‘isia ke fokotu‘u ha ngaahi lao ke malu‘i ‘aki ‘a e kakai kotoa pē ‘i he ngāue tau‘atāina ‘aki ‘enau tui fakalotú; ka ‘oku ‘ikai te mau tui ‘oku ‘i ai [ha‘anau] totonu ‘i he anga-tonu ke to‘o mei he kakaí ‘a e faingamālié ni, pe ke fai ta‘e fakalao kiate kinautolu ‘i he‘enau ngaahi fakakaukaú, ‘i he kei lolotonga fakahā ‘a e tokanga mo e faka‘apa‘apa ki he ngaahi laó, pea ‘oku ‘ikai ke fokotu‘u ha tu‘unga ‘e he ngaahi fakakaukau fakalotu ko ia ki hono fai ‘o ha fakatupu angatu‘u pe filio‘i fufū ke angatu‘u.

“ ‘Oku mau tui ‘oku totonu ke fai tautea koe‘uhí ko hono fai ‘o ha hia ‘o fakatatau ki he anga ‘o e hiá; ‘oku totonu ke tautea‘i ‘a e fakapoó mo e lavaki‘i ‘o e fonuá mo e kaiha‘a fakamālohí mo e kaiha‘á pea mo e maumau‘i ‘o e melino ‘o e kakaí, ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ‘o fakatatau ki hono kovi mo hono mālohi ke fakatupu kovi ‘i he lotolotonga ‘o e kakaí, ‘o fou ‘i he ngaahi lao ‘o e pule‘anga ko ia kuo fai ai ‘a e hiá; pea ‘oku totonu ke ō mai ‘a e kakai kotoa pē mo ngāue ‘aki honau iví ‘i he ‘omi ‘o e fa‘ahinga ‘oku nau maumau‘i ‘a e ngaahi lao leleí ki he tautea koe‘uhí ko e melino mo e nofo nonga ‘a e kakaí.

“ ‘Oku ‘ikai te mau tui ‘oku totonu ke fakataha‘i ‘a e mālohi fakalotu mo e pule‘i ‘o e fonuá, ‘a ia ‘e langa‘i hake ai ha kautaha fakalotu ‘e taha kae ta‘ofi ha kautaha fakalotu ‘e taha ‘i hono ngaahi faingamālie fakalotu pea fakafisinga‘i ‘a e ngaahi totonu fakapule‘anga fakafo‘itangata ‘o kinautolu ‘oku kau ai” [T&F 134:1–9].

Kātaki ‘o manatu‘i na‘e pulusi fuoloa ‘eni ‘i he 1835, ko e tu‘unga ia ‘o e Siasí, pea kuo te‘eki ke teitei liliu.³

Ko e fakataha ko ‘eni ‘a e Kāingalotú ‘i he Konifelenisi Lahí ni [‘Okatopa 1940] ka ‘oku kei tau pē ‘a māmani [ko e lau ‘eni ki he Tau Lahi Hono II]. ‘Oku faingata‘a‘ia mo tangi ha lauimiliona ‘o e fānau ‘a e ‘Eikí. ‘Oku nau lolotonga tofanga ‘i he ngaahi ha‘aha‘a mo e ngaahi fakamamahi kotoa ‘o e taú…

‘Oku kau hotau ngaahi tokouá mo hotau ngaahi tuofāfiné ‘i he ongo tafa‘akí fakatou‘osi ‘o e fepaki fakalilifú ni. ‘Oku nau fakatou ha‘isia ‘i he ongo tafa‘akí ki honau takitaha fonua koe‘uhí ko ‘enau ngaahi kuí, honau kāingá, pea mo ‘enau māteaki‘i fonuá. …

‘Oku ‘ikai ha toe fili ‘a e Kāingalotú i he ongo tafa‘akí ka ke poupou‘i pē honau pule‘anga ‘a ia ‘oku tonu ke nau mateaki‘í. Ka ‘oku totonu ke ‘alu hake ‘enau ngaahi lotú ‘i he ‘aho mo e pō kotoa ke liliu ‘e he ‘Otuá ‘a e loto ‘o honau kau takí ke hoko ha melino, pea ke fakangata ‘a e mala‘ia ‘o e taú.⁴

Ko e tu‘unga ‘oku tau faka‘apa‘apa‘i ai ‘a e kau ma‘u mafai ‘i he fonua ‘oku tau kau ki hono fa‘ú, pea tau poupou‘i mo mateaki‘i ‘a e pule‘angá, ‘i he tu‘unga tatau pē ko ia ‘oku tau hoko ai ko e kau tangata‘i fonuá, ‘e faka‘apa‘apa‘i mo malu‘i kitautolu ‘e hotau pule‘angá.⁵

Ko e taimi pē ‘oku fakamafai‘i ai ha lao ‘o hoko ko ha lao fakakonisitūtone, ‘oku ‘ikai ha totonu ‘a ha taha ‘okú ne fakamoleki ‘ene pa‘angá ke tokoni‘i ‘a e kakaí ke nau maumau‘i ‘a e lao ko iá ke ne toe pehē ko ha taha mate‘aki‘i fonua ia.⁶

Pehē ange mai te u lava ‘o fakamamafa‘i ‘a e fo‘i fakakaukau ko ‘eni [meia ‘Ēpalahame Linikoni, ko e palesiteni hono 16 ‘o e ‘Iunaiteti Siteití, ] ‘oku ‘amanaki ke u lau atú, ki he loto ‘o e mēmipa kotoa pē ‘e fanongo ki ai:

“Tuku ke mānava ‘aki ‘e he fa‘ē ‘Amelika kotoa ‘a e tauhi ‘o e laó ki he‘ene pēpē ‘oku te‘eki poto he leá ‘oku ‘i hono fungá; tuku ke ako‘i ia ‘i he ngaahi ako‘angá, ‘i he ngaahi ako‘anga fakalotú mo e ngaahi kolisí; tuku ke tohi ia ‘i he ngaahi tohi ‘a e fānau īkí, ‘i he ngaahi tohi sipelá, pea ‘i he ngaahi tohi fakahinohinó [almanacs]; tuku ke malanga‘i ia mei he ngaahi tu‘unga malangá, pea talaki ‘i he ngaahi fale ‘o e kau taki fakapule‘angá, pea mo fakapapau‘i ‘oku fakahoko ‘e he ngaahi fakamāu‘anga ‘o e melinó.” [Vakai, “The Perpetuation of Our Political Institutions, ” ne faka‘aonga‘i ‘i he The Speeches of Abraham Lincoln (1908), 6.]⁷

‘Oku totonu ke tau kau ‘i hono fili ‘o ha kau taki lelei pea mo hono fokotu‘u ‘o ha ngaahi lao ‘oku leleí.

‘Oku ou lotua hotau fonuá mo kole ki he ‘Eikí ke ne tāpuaki‘i mu‘a kinautolu ‘oku nau pule‘i ‘a e pule‘angá ni; ‘i he ngaahi site-ití, ‘i he ngaahi koló, pea mo e ngaahi potufonuá. ‘Oku ou kole ki he ‘Otuá ke ne ue‘i ‘a e kakai ke nau talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú, mo fili ha kau tangata lelei ki he ngaahi fatongia takí; ke nau tanu honau ngaahi faikehekehe fakapolitikalé kae kumi ha kau tangata lelei ki he ngaahi fatongiá, kae ‘ikai ko ha kakai ‘oku fa‘ufa‘u kākā mo kinautolu ‘oku nau maumau‘i ‘a e ngaahi lao ‘o hotau fonuá. Ko e taha ia ‘o ‘etau Ngaahi Tefito ‘o e Tuí ke talangofua mo poupou‘i ‘a e ngaahi lao ‘o e fonuá [vakai, Ngaahi Tefito ‘o e Tui 1:12]. ‘Ofa ‘e tokoni‘i kitautolu ‘e he ‘Otuá ke tau fakahoko ia.⁸

Kuo tu‘o lahi hano ‘ave holo, pea ‘oku ou toe fanongo pē he talanoa tatau he taimí ni, ‘oku loto tokua ‘a e Kau Palesitenisī ‘o e Siasi ‘o Sīsū Kalaisí ‘a ia ‘oku nau taki mo ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eikí ke hoko ‘a e tangata ko me‘á pe tangata ko ‘eé ki he fatongia ko ‘eé.

Fekau‘aki mo e me‘a ko iá, ‘oku faka‘atā ‘e he Kau Palesitenisī ‘o e Siasí ‘a e tangata mo e fefine, pea mo e fānau kotoa pē kuo matu‘otu‘a fe‘ungá ke fili ‘o fakatatau mo e anga honau lotó. Ka ‘oku mau kole fakamātoato ki he tangata mo e fefine kotoa pē, ‘i he‘emau ‘ilo ‘a e ngafa ‘oku hilifaki kiate kinautolú, ke nau fekumi ki he ‘Otua ko ‘etau Tamai Hēvaní ke ne fakahinohino kinautolu ‘i he ngaahi me‘a fakapolitikalé pea pehē ki he ngaahi me‘a fakalotú; pea poupou‘i ‘a ia ‘oku totonú.⁹

Neongo te u fakamamafa‘i lahi atu ‘oku ‘ikai ha fekaunoa‘aki ‘a e siasí mo e pule‘angá ‘o hangē ko e fakakaukau ‘a e māmaní, he ‘ikai ke u faka‘ikai‘i ai ‘i ha taimi kapau te u ma‘u ‘e au ko ha mēmipa ‘o e Siasí ha mālohi pe ivi te u lava ke faka‘aonga‘i ke fokotu‘u ai ‘a e tangata lelei tahá ke ne tokoni ki he kakaí, te u ngāue‘aki ‘e au ‘a e mālohi ko iá ‘i he toenga ‘o ‘eku mo‘uí.¹⁰

‘Oku fakamanatu‘i mo‘oni mai kiate au ‘e he me‘a fakapolitikalé ‘a e mīselé. He ‘ikai ke fu‘u mamahi fēfē ‘a e mīselé ia kapau te ke inu ha ki‘i me‘i tī [lou‘akau] pe ko ha toe fa‘ahinga me‘a ke ne ta‘ota‘ofi. Ka koe taimi pē ‘e ta‘e tokanga‘i ai mo ta‘e faito‘ó, te ne fulihi ho kilí ke lanu engeenga pea a‘u he taimi ‘e ni‘ihi ‘o hihingo mo ho fofongá. Ko ia, ‘oua na‘a tuku ‘a e me‘a fakapolitikalé ke ne ma‘u nimā koe. ‘Oku ou tui mo‘oni au ke ‘ai ‘a e kau tangata lelei tahá ki he ngaahi fatongia fakapule‘angá. ‘Oku ou tui au ki he faitotonú, anga-tonú, mo hono fili ‘o e kau tangata leleí ke nau ma‘u ‘a e ngaahi tu‘unga mo e ngaahi lakanga mā‘olungá.¹¹

‘Oku totonu ke lotua faka‘aho ‘e he mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí ke tokoni‘i ia ‘e he ‘Eikí ke fakakaukau lelei, pea mo foua ‘a e hala ‘oku totonú ‘o tatau ai pē pe ko e hā ha lelei te ne ma‘u mei ai, pe ko e hā e me‘a ‘e lelei ki he‘ene fa‘ahí, pe loto ‘o ‘ene fa‘ahi fakapolitikalé.¹²

‘Oku totonu ke fakava‘e ‘a e ngaahi pule‘angá pea mo tataki ‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonú.

‘I he‘ene lea māvae ki he kakai ‘Ameliká ne pehē ai ‘e Siaosi Uāsingatoni [ko e ‘uluaki palesiteni ‘o e ‘Iunaiteti Siteití]:

“ ‘I he ngaahi fa‘unga mo e ngaahi natula kotoa pē ‘oku taki atu ki he tu‘unga lelei fakapolitikalé, ‘oku ‘ikai lava ‘o to‘o mei ai ‘a e tui fakalotú mo e anga totonú. ‘Oku ta‘e ‘aonga ki ha tangata ke ne pehē ko ha taha mateaki‘i fonua ia ‘o kapau ‘okú ne fakavaivai‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fiefia ‘a e fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘a ia ‘oku hoko ko e ngaahi pouaki fefeka ki he ngaahi fatongia ‘o e tangatá mo e kakai ‘o e fonuá.

“ ‘E tatau ai pē pe ko e hā ‘e lau ‘okú ne tokoni‘i e ‘ilo ‘a e ‘atamaí ‘i ha fa‘ahinga fa‘unga mahu‘inga, ‘oku kei fakatou ta‘ofi pē kitautolu ‘e he ‘uhingá pea mo e taukei kuo tau fouá ke ‘oua na‘a tau falala ‘e teitei ikuna ‘a e totonu fakaefonuá ‘o kapau ‘e tukuange ‘a e tefito‘i mo‘oni fakalotú.

“Tau tokanga mu‘a ‘o kapau ‘oku tau fakakaukau ‘e lava ke kei pukepuke ‘a e totonú ‘o ka ‘ikai ke kau ‘a e me‘a fakalotú.” [Vakai, “George Washington: Farewell Address, ” ‘i he William Benton, pub., The Annals of America, voliume 21 (1968–87), 3:612.]¹³

‘Oku … tau fakahā ‘oku mamahi ‘a e ‘Otuá ‘i he taú pea te ne ‘ai ke ha‘isia ki he tautea ta‘engata ‘o hono finangaló ‘a kinautolu ‘oku nau kau ta‘e totonu ki aí.

‘Oku mau fakapapau‘i ‘e lava pē ‘a e ngaahi fepakipaki fakaevaha‘apule‘angá ke fakalelei‘i ‘i ha ngaahi founga [melino] ‘o kapau ‘e ta‘e siokita mo feangatonu ‘aki ‘a e ngaahi pule‘angá. ‘Oku mau kole ai heni ki he kau taki ‘o e ngaahi pule‘angá kotoa pea fakahangatonu ki he kakaí ke nau fakalelei‘i mo liliu ‘enau ngaahi faikehekehé, telia na‘a lilingi mai ‘a e kakaha ‘o e houhau ‘o e ‘Otuá ki he funga ‘o e māmaní, he kuó ne ‘osi folofola te ne ‘a‘ahi ‘aki hono houhaú ki he angahalá ‘o ‘ikai fakangatangata.¹⁴

‘Oku ‘ikai hōifua foki ‘a e ‘Otuá ia ki he taú, pe ki he kau angahala ‘oku nau piuakí. … ‘Oku mau pehē ai ki he ngaahi pule‘anga kotoa pē, fakalelei‘i homou ngaahi faikehekehé ‘i ha ngaahi founga melino. Ko e founga ia ‘a e ‘Eikí.¹⁵

‘Oku ‘ikai ha tangata te ne lava ‘o fai ha me‘a ta‘e totonu, pe maumau‘i ‘a e ngaahi lao ‘o hono fonuá pea kei hoko ko ha mēmipa mo‘oni ‘o e Siasí ‘i he ngaahi ‘aho kimui ní. He ‘ikai ha fonua pea he ‘ikai ke lava ‘e ha kau taki ‘o ha fonua ‘o fai ha me‘a hala, mo ta‘e tauhi ‘enau ngaahi palōmesí, mo ta‘e mala‘ia tatau pehē ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá mo e tangatá ‘o tatau mo ha taha fakafo‘ituitui ‘oku fai hala. ‘E ikuna pē ‘a e mo‘oní. ‘Oku totonu ke hoko ko ha moto ‘a e kāingalotu ‘o e Siasí ke “Poupou‘i ‘a e totonú, neongo ‘o ka faingata‘a ‘a e feingá.¹⁶

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘e he kāingalotu ‘o e Siasí ‘o poupou‘i ha pule‘anga ‘oku lelei?
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau faka‘aonga‘i ‘etau totonu ke filí ‘i he taimi ‘oku tau ma‘u ai ha faingamālie ke fai peheé? Ko e taimi te tau ma‘u ai ha faingamālie ke filí, ko e hā te tau lava ‘o fai ke teuteu‘i ai kitautolu ke fakahoko ‘a e fatongia ko iá?
Te tau tokoni fēfē ki he kau taki ‘o hotau pule‘angá ke nau ngāue ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘oku totonú?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘a e fakafo‘ituituí mo e ngaahi fāmilí ‘o tokoni ke fakalelei‘i honau tukui koló?
Ko e hā te tau lava ‘o fakahoko ‘i hotau ‘apí ke faka‘ai‘ai ai ‘a e kau mēmipa ‘o e fāmilí ke nau faka‘apa‘apa‘i ‘a e laó?

person voting — ‘Oku totonu ke tau fai hotau tukuingatá ke fili ha kau taki lelei mo fokotu‘u ha ngaahi lao lelei ‘i hotau fonuá mo hotau tukui koló.