vahe 22
Ko Hono Ako‘i ‘o e Fānaú ‘i he Akonaki mo e Ngaahi Enginaki ‘o e Ongoongoleleí
Kuo pau ke ngāue faivelenga mo ta‘e tukua ‘a e mātu‘á, pea tokoni ki ai ‘a e kau taki ‘o e Siasí mo e kau faiakó, ‘i hono ako‘i ki he fānaú ‘a e ongoongoleleí.
Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité
Kuo lahi fau ha ngaahi me‘a kuo lau fekau‘aki mo e faivelenga pea mo e talangofua fakafo‘ituitui ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānité. Pea neongo na‘á ne ma‘u ha ngaahi tāpuaki lahi tu‘unga ‘i he‘ene tui mo ngāue mālohi fakafo‘ituituí, na‘e fai vave ke ne fakamahino‘i ‘a ‘ene mo‘ua kiate kinautolu na‘a nau ako‘i ange ‘a e ongoongoleleí ‘i he‘ene kei si‘í.
Na‘á ne fa‘a fakahikihiki‘i ‘a ‘ene fa‘eé. Na‘á ne pehē, “Ko hono mo‘oní foki, ‘oku ou mo‘ua ‘i he me‘a kotoa pē ki he‘eku fa‘eé, he na‘e mālōlō ‘eku tangata‘eikí ‘oku ou kei ‘aho hiva pē; peá ne hoko ‘a e ngaahi akonaki faka‘ofo‘ofa, tui, pea mo e anga faka‘ei‘eiki ‘a ‘eku fa‘eé ko ha tākihala kiate au.”1 ‘I he‘ene lea fekau‘aki mo ‘ene fili ke mali ‘i he temipalé, na‘á ne pehē ai: “ ‘Oku ou fakafeta‘i ‘i he fakahinohino fakalaumālie pea mo e loto lahi na‘á ku ma‘u ke kamata totonu ‘eku mo‘uí. Ko e hā ne hoko pehē ai kiate aú? Na‘e hoko ia kiate au koe‘uhí he na‘e tui ‘eku fine‘eikí ki he ongoongoleleí, peá ne ako‘i mai hono mahu‘ingá, mo ne ‘omi ha loto holi ke u ma‘u ‘a e ngaahi lelei kotoa pē ‘o hono kamata totonu ‘o ‘eku mo‘uí pea mo hono fakahoko ‘o e ngaahi me‘á fakatatau mo e ngaahi akonaki ‘o e ongoongoleleí.”2
Na‘e toe fakahaa‘i foki ‘e Palesiteni Kalānite ‘a ‘ene loto hounga‘ia ‘i he kau faiako Lautohi Faka- Sāpaté pea mo ha ni‘ihi kehe ne nau fakahinohino‘i ia ‘i he‘ene kei si‘í. Na‘á ne pehē, “Te u fakafeta‘i ma‘u ai pē ‘i he ngaahi kuonga ‘o ‘itānití koe‘uhí ko e kau tangata ko iá, ‘i he tokoni ne nau fai ma‘akú.”3
‘I he‘ene muimui ‘i he ngaahi sīpinga ‘a e kau faiako lelei ‘i he‘ene mo‘uí, ne ngāue faivelenga ai ‘a Palesiteni Kalānite ke ako‘i ‘a e ongoongoleleí ki he‘ene fānaú. Na‘e fakamatala‘i ‘e hono ‘ofefine ko Falanisesi Kalānite Pēnetí ‘a ‘ene founga anga‘ofa ‘i hono tokoni‘i ia mo hono ngaahi tokouá ke nau mo‘ui‘aki ‘a e ongoongoleleí, ‘o pehē: “ ‘I he ngaahi me‘a ‘oku ‘ikai fu‘u mahu‘ingá, ‘oku hāhāmolofia ke tali ‘‘Ikai’ mai ‘emau tamaí. Ka ‘i he taimi ‘oku pehe ai ‘‘ikaí, ’ ‘oku mau ‘ilo‘i ko ‘ene fakamātoato. Na‘e hanga ‘e he‘ene founga ako‘í ‘o fakafaingofua‘i ke mau fai pē ‘emau filí. Na‘á ne fakamatala‘i fakalelei ‘a e ‘uhinga ‘okú ne pehē ai ‘oku ‘ikai fakapotopoto ha fa‘ahinga founga pea toki pehē mai leva, ‘Ko e anga ia ‘o ‘eku ongo‘í, ka, kuo pau pē foki ke fai ho‘o filí.’ Ko hono olá, na‘e mei tatau ma‘u ai pē ‘emau filí mo hono lotó. Na‘e hangē na‘á ne malava ma‘u pē ‘o faka‘ai‘ai kimautolu ke mau fie fai ‘a e me‘a ‘oku totonú kae ‘ikai ke fakamālohi‘i kimautolu ke mau fai ia.”4
Na‘e ‘ikai teitei hela‘ia ‘a Palesiteni Kalānite ia ‘i he‘ene feinga ke ako‘i ‘ene fānaú, ‘o a‘u ai pē ki he taimi na‘e lalahi ai hanau ni‘ihi. ‘I hono ta‘u 52, lolotonga ia ‘ene hoko ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á ne fakafanongo fakalelei ki ha malanga konifelenisi lahi na‘e na‘ina‘i ai ‘a Palesiteni Siosefa F. Sāmita ki he kāingalotu ‘o e Siasí ke “fakahaa‘i ‘enau tuí, ‘a ‘enau lī‘oa mo ‘enau ‘ofa ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, ‘aki ‘a e founga ‘oku nau ohi hake ai ‘enau fānaú pea mo hono ohi hake kinautolu ‘i he tuí.”5 Na‘e toe tu‘u ki mui ange ‘a ‘Eletā Kalānite ‘i he tu‘unga malanga ‘i he ‘aho pē ko iá ‘o ne pehē:
“Ko e taha ‘o e ngaah faka‘ānaua lahi taha ‘o ‘eku mo‘uí ke u mo‘ui taau mo e tamai mo e fa‘ē kuó u ma‘ú; pea ko e taha ‘o e ngaahi faka‘ānaua lahi taha ‘o ‘eku mo‘uí ke u ohi hake ‘eku fānaú ‘i he akonaki mo e na‘ina‘i ‘o e Ongoongoleleí. Ko e taha ‘o e ngaahi taumu‘a manakoa taha kuó u ma‘u ‘i he‘eku lea ki he Kāingalotu ‘o e Siasí ‘oku ma‘u ia mei he fakahā ‘a e ‘Eikí ‘a ia ‘okú ne tala mai ko hotau fatongia ke malanga ki he‘etau fānaú mo ako‘i ange ‘a e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, langaki hake kinautolu ‘i he tui ki he ‘Eiki mo e Fakamo‘ui ‘o e māmaní, pea ako‘i kinautolu ke nau lotu mo ‘a‘eva angatonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí [vakai, T&F 68:25–28]. ‘Oku ou tui kuo fu‘u lahi hono fakali‘eli‘aki ‘o e fekaú ni, pea ‘oku ou fiefia lahi ‘i he me‘a ne fai ‘e hotau Palesitení he ‘aho ní, ‘i he‘ene na‘ina‘i ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ke fakahoko honau fatongia ‘i he tafa‘aki ko ‘ení. Kuó u feinga lahi ke fai ia, ka kuó u ‘osi toe fai ha tukupā ke u faivelenga ange ‘i hono fakahoko ‘eni ‘i he kaha‘ú. ‘Oku ou tui ‘oku ‘i ai ha faingamālie ke tau toe fakalelei‘i kotoa ai kitautolu ‘i he fakahinohino ko ‘ení.”6
Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité
‘Oku ha‘isia ‘a e ngaahi mātu‘á ke ako‘i ‘enau fānaú ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí.
‘Oku ou tui ‘oku ou tonu pē ‘i he‘eku pehē ko e faka‘amu taupotu taha ‘a e mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí, ke tutupu hake ‘ene fānaú ‘i he ngaahi akonaki mo e na‘ina‘i ‘o e Ongoongoleleí, ‘o tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ke lava ‘o fakahaofi kinautolu ‘i Hono pule‘angá. ‘Oku ngalivale ke tau fakakaukau kapau ‘e ‘i ai ha ki‘i tamasi‘i pe ta‘ahine kuo tūtuu‘i ki he‘ene fakakaukaú ‘i he‘ene mo‘uí ha tenga ‘o e loí mo e koví, te mou lava ‘o tūtuu‘i faka‘angataha ki hono ‘atamaí ha ‘akau ‘o e mo‘oní pea ‘ai ke ne fua kakato mai ko e mo‘oni… Te tau lau ha tangata faama ko ha taha vale kapau te ne kole ki he taha kotoa pē ‘e fou atu ‘i he‘ene ngoue‘angá ke ne laku ange ha fanga ki‘i tenga‘i‘akau vao, ‘o fai ‘eni ‘i ha ta‘u ‘e uofulu ma taha, hili ia peá ne tūtuu‘i ha keleni mo ‘amanaki te ne ma‘u ha utu ta‘u lelei.
‘E lava pē ke u ‘ilo ‘a e liungá, pea pehē ki hoku uaifí, ka he ‘ikai lava ‘i he tu‘unga ko iá ke u ‘amanaki ‘e fanau‘i mai ‘eku fānaú kuo ‘osi ‘ilo ‘e honau ‘atamaí ‘a e liungá. ‘E lava pē ke u ‘ilo ‘oku mo‘oni ‘a e Ongoongoleleí, pea pehē ki hoku uaifí; ka ‘oku ‘ikai teu teitei tui ‘i ha kihi‘i mōmēniti ‘e fanau‘i mai ‘eku fānaú mo e ‘ilo ko iá. ‘Oku tau ma‘u ha fakamo‘oni ki he Ongoongoleleí ‘i he‘etau talangofua ki hono ngaahi fonó mo hono ngaahi ouaú, pea ‘e ma‘u ‘e he‘etau fānaú ‘a e ‘ilo ko iá ‘i he founga matematē pē ko iá; pea kapau he ‘ikai ke tau ako‘i kinautolu, pea ‘ikai ke nau ‘a‘eva ‘i he hala hangatonu mo fāsi‘i ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá, he ‘ikai ke nau teitei ma‘u ‘a e ‘ilo ko ‘ení. Kuó u fanongo ‘i ha kakai kuo nau pehē ne fanau‘i mai ‘enau fānaú ko e kau ‘ea-hoko ki he ngaahi tala‘ofa kotoa ‘o e fuakava fo‘ou mo ta‘engatá, pea te nau tutupu hake mo ha ‘ilo ki he Ongoongoleleí, ‘o tatau ai pē pe ko e hā te nau faí. ‘Oku ou fie tala atu kiate kimoutolu ‘oku ‘ikai ko ha tokāteline mo‘oni ‘eni, pea ‘oku tu‘u fehangahangai mo‘oni ia mo e fekau ‘a ‘etau Tamai Hēvaní. ‘Oku tau ‘ilo kuo ‘osi tuku mai ia ko e fatongia ki he Kāingalotu ‘o e Siasí, ka ‘oku ‘ikai ko ha kole, kuo pau ke nau ako‘i ‘enau fānaú:
“Pea ko e taha, kapau ‘oku ma‘u ha fānau ‘e ha ongo mātu‘a ‘i Saione pe ‘i ha taha ‘o hono ngaahi siteikí [vahefonua] ‘a ia kuo fokotu‘ú, ‘a ia ‘oku ‘ikai ke nau ako‘i ‘a kinautolu ke mahino ki ai ‘a e akonaki ‘o e fakatomalá mo e tui kia Kalaisi ko e ‘Alo ‘o e ‘Otua mo‘uí pea mo e papitaiso mo e foaki ‘o e Laumālie Mā‘oni‘oní ‘i he hilifaki ‘o e nima ‘o ka nau ka ta‘u valu, ‘e ‘i he ‘ulu ‘o e mātu‘a ‘a e angahala;
“He ‘e hoko ‘eni ko e fono ki he kakai ‘oku nofo ‘i Saioné, pe ‘i ha taha ‘o hono ngaahi siteiki ‘a ia kuo fokotu‘ú;
“Pea ‘e papitaiso ‘a ‘enau fānaú ki he fakamolemole ‘o ‘enau ngaahi angahalá ‘o ka nau ka ta‘u valu, pea ma‘u ‘a e hilifaki ‘o e nimá.
“Pea ke nau ako‘i foki ‘enau fānaú ke lotu, pea ke ‘a‘eva ‘o angatonu ‘i he ‘ao ‘o e ‘Eikí” [T&F 68:25–28].
Ko e tamai kotoa pē ‘oku ‘ofa ‘i he Ongoongoleleí ‘oku mateuteu ia mo fie ‘alu ‘o a‘u ki he ngaahi ngata‘anga ‘o māmaní ke malanga‘i ia, pea ko e taha ‘o e ngaahi fiefia lahi taha ‘oku ala ma‘u ‘e ha taha ke ‘ilo ‘okú ne ‘omi ha ngaahi laumālie ke nau ‘ilo ‘a e mo‘oní. ‘Oku totonu ke hoko ko ha me‘a fakafiefia lahi kiate kitautolu ke tau ako‘i ‘etau fānaú ‘i he palani ‘o e fakamo‘uí.7
‘I He‘ene ngaahi fuofua fekau kia ‘Ātama mo ‘Iví, na‘e folofola ai ‘a e ‘Eikí: “Fanafanau, mo fakatokolahi, mo fakakakai ‘a māmani” [Sēnesi 1:28]. Kuó ne toe fai mai ‘a e fekau ko iá ‘i hotau kuongá. Kuó ne toe fakahā mai heni, ‘i he kuonga fakakōsipeli faka‘osí, ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e ta‘engata ‘o e fuakava ‘o e malí. Kuó ne ‘osi fakafoki mai ki māmani ‘a e mafai ke fakahoko ‘a e fuakava ko iá, mo Ne fakahā ko e founga totonu pē ia ‘e taha ki hono fakahoko ‘a e husepānití mo e uaifí, pea ko e founga pē ia ‘e taha ‘e lava ai ‘a e feohi toputapu ‘o e fāmilí ke hoko ‘o fakalaka atu ‘i he maté ‘o a‘u ki ‘itāniti. Kuó ne ‘osi fakahā ko e feohi ta‘engata ko ‘ení ‘e toki lava pē ke fakahoko ia ‘i he ngaahi ouau ‘oku fakahoko ‘i he ngaahi temipale mā‘oni‘oni ‘o e ‘Eikí, pea ‘oku totonu ai ke toki mali pē Hono kakaí ‘i Hono temipalé ‘o fakatatau mo e ngaahi ouau peheé.
Kuo ‘osi folofola mai ‘a e ‘Eikí ko e fatongia ia ‘o e husepāniti mo e uaifi kotoa ke talangofua ki he fekau na‘e fai kia ‘Ātamá ke fanafanau mo fakatokolahi ‘a māmani, ke lava ‘a e ngaahi laumālie tokolahi ko ia ‘oku kei tatali ke ma‘u honau sinó ‘o omi ki heni pea mo fakalakalaka ‘o fakatatau mo e palani ma‘ongo‘onga ‘a e ‘Otuá, ‘o nau hoko ko ha ngaahi laumālie kakato, he ka ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e ngaahi sino kakano ko ‘ení he ‘ikai ke nau lava ‘o fakalakalaka ki honau iku‘anga na‘e palani ‘e he ‘Otuá. Ko ia, ‘oku totonu ke hoko ‘a e husepāniti mo e uaifi kotoa pē ko ha tamai mo ha fa‘ē ‘i ‘Isileli ki ha fānau ‘oku fanau‘i ‘i he fuakava mā‘oni‘oni mo ta‘engatá.
‘I he‘etau ‘omi ‘a e ngaahi laumālie lelei ko ‘ení ki māmaní, ‘oku to‘o ai ‘e he tamai mo e fa‘ē kotoa pē ‘a e fatongia toputapu taha ki he laumālie kuo fakasinó pea ki he ‘Eikí hangatonu, ‘i he‘ene ngāue‘aonga ‘aki ‘a e faingamālie kuó Ne foakí, koe‘uhí he ko e iku‘anga ‘o e laumālie ko iá ‘i ‘itānití, kae ‘uma‘ā ‘a e ngaahi tāpuaki pe ngaahi tautea ‘e tu‘unuku mai ‘i he hili ‘a e mo‘ui ko ‘ení, ‘e makatu‘unga hano konga lahi, ‘i he tauhi, pea mo e ako‘i ‘e fakahoko ‘e he mātu‘á ki he laumālie ko iá.
He ‘ikai ha mātu‘a ‘e hao mei he fatongia mo e ngafa ko iá, pea te tau ha‘isia ki he ‘Eikí ‘i hono fakahoko totonu ‘o e fatongia mo e ngafa ko iá. ‘Oku ‘ikai ha fatongia ‘e toe mā‘olunga ange ‘e ma‘u ‘e he kakai fakamatelié ‘i he me‘á ni.
‘Oku hoko heni ‘a e tu‘unga fakaefa‘eé ko ha uiui‘i mā‘oni‘oni, ko ha fakatapui toputapu ke fakahoko e palani ‘a e ‘Eikí, ko hano fakatapui ‘o e mo‘uí ki hono tauhi mo ohi pea mo lehilehi‘i hake ‘i he sinó, mo e ‘atamaí, pea mo e laumālié, ‘o kinautolu ne nau tauhi honau mu‘aki tu‘ungá pea kuo nau omi ki māmani ke ma‘u honau tu‘unga hono uá “ke vakai pe te nau fai ‘a e ngaahi me‘a kotoa pe ‘e fekau ‘e he ‘Eiki ko honau ‘Otua kiate kinautolu”[‘Ēpalahame 3:25.] Ko e ngāue ia ‘o e tu‘unga fakaefa‘eé ke taki kinautolu ke nau tauhi honau tu‘unga hono uá, “pea ko kinautolu ‘e tauhi ki honau tu‘unga hono uá ‘e fakalahi ‘aki ‘a e nāunau ki honau ‘ulú ‘o ta‘engata pea ta‘engata” [‘Ēpalahame 3:26]…
‘Oku ofi ‘a e tu‘unga fakaefa‘eé ki he ngāue faka‘otuá. Ko e ngāue mā‘olunga taha, mo mā‘oni‘oni taha ia ke ma‘u ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá. ‘Okú ne fokotu‘u ‘a e tokotaha ‘okú ne fakahoko totonu hono uiui‘i mo e ngāue mā‘oni‘oní ni ‘o hoko atu ki he kau ‘āngeló. ‘Oku mau pehē ai kiate kimoutolu si‘i ngaahi fa‘ē ‘i ‘Isilelí, ‘ofa ke faitāpuekina mo malu‘i kimoutolu ‘e he ‘Otuá, mo Ne foaki atu ha ivi mo ha loto to‘a, ha tui mo ha ‘ilo, ‘a e ‘ofa mā‘oni‘oní pea mo e tukupā ‘o e fatongiá, ke mou lava ai ‘o fakahoko ki he kakato tahá ‘a e uiui‘i mā‘oni‘oni ko ‘eni kuo mou ma‘ú. ‘Oku mau pehē ai kiate kimoutolu ko e ngaahi fa‘eé pea mo kimoutolu ‘oku ‘amanaki hoko ko ha ngaahi fa‘eé: Mo‘ui ma‘a, haohaoa, mo‘ui anga-tonu, ke lava ‘e ho hakó ‘o a‘u ki he to‘utangata faka‘osí ‘o lau koe ko e monū‘ia.8
Kuó u fanongo ha kau tangata mo ha hou‘eiki fefine kuo nau pehē te nau tuku ‘enau fānaú ke nau lalahi kae toki feinga ke ako‘i kiate kinautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, he ‘ikai ke nau tuki-mo-nonofo ‘a e ongoongoleleí kiate kinautolu he‘enau kei īkí, he ‘oku te‘eki mahino kiate kinautolu. Ko e taimi ‘oku ou fanongo ai ki he lea‘aki ‘eni ‘e ha kau tangata mo ha hou‘eiki fefiné, ‘oku ou fakakaukau ai ‘oku ‘ikai ke nau ma‘u ha tui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí pea ‘oku ‘ikai mahino lelei kiate kinautolu. Kuo ‘osi folofola ‘aki ‘e he ‘Eikí ko hotau fatongia ke ako‘i ‘etau fānaú he‘enau kei īkí, pea te u pehē te u tui au ki He‘ene folofolá kae ‘ikai ki he lea ‘a kinautolu ‘oku ‘ikai talangofua ki He‘ene ngaahi fekaú. ‘Oku fakavalevale ke tau pehē ‘e tupu hake ‘etau fānaú mo e ‘ilo ki he ongoongoleleí ‘o ‘ikai ke tau ako‘i. ‘Oku fakakikihi ha kau tangata mo ha kakai fefine ‘e ni‘ihi ‘o pehē, “Ka, ko e toko taha Siasi au, pea ne ma mali ‘i he temipalé, mo sila‘i kimaua ‘i he funga ‘ōlitá ‘e ha taha ‘okú ne ma‘u ‘a e Lakanga Fakataula‘eiki ‘o e ‘Otuá, ‘o fakatatau ki he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá, pea kuo pau ke tupu hake ‘ema fānaú ‘o hoko ko ha Kāingalotu lelei; ‘oku ‘ikai ha‘anau toe fili; he kuo ‘osi tōkakano ia ‘iate kinautolu.” … ‘Oku ou fie tala atu he ‘ikai ke teitei ‘ilo ‘e he‘etau fānaú ‘oku mo‘oni ‘a e ongoongoleleí, kae ‘oua ke nau ako mo ma‘u ha‘anau fakamo‘oni ma‘anautolu. ‘Oku toe kākaa‘i pē ‘e he mātu‘a kinautolu ‘i he‘enau fakakaukau ‘e fanau‘i mai ‘enau fānaú mo e ‘ilo ki he ongoongoleleí. ‘Oku mo‘oni pē te nau ma‘u ha totonu lahi ange ki he ngaahi tāpuaki ‘a e ‘Otuá, ‘i hono fanau‘i kinautolu ‘i he fuakava fo‘ou mo ta‘engatá, pea ‘e fakanatula pē ke nau tupu hake mo fakahoko honau ngaahi fatongiá; ka ‘oku ‘ilo‘i ‘eni ‘e he tēvoló, pea ‘oku feinga ai ia ‘aki hono mālohi tahá ke taki atu ‘etau fānaú mei he mo‘oní.9
‘Oku ou fakatauange ‘e foaki ‘e he ‘Eikí ki he mātu‘a hotau to‘utupú ha loto mahino mo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi fakatu‘utāmaki mo e ngaahi fakatauele ‘oku tu‘unuku mai ki he‘enau fānaú, ke tupu ai ha‘anau tataki mo fakalotolahi‘i ‘enau fānaú, ‘o tataki mo ako‘i kinautolu ‘i he founga ke nau mo‘ui aí, ‘o hangē ko e finangalo ‘o e ‘Eikí.10
Ko e hā ko ā ‘oku tau ngāue‘í? Ko e tu‘umālié? Ko e koloá? Kapau kuo tau pīkitai ki he ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, pea ta ‘oku tau ngāue‘i ‘a e mo‘ui ta‘engatá. Ta ‘oku tau ngāue leva ke fakahaofi hotau laumālié. Pea ‘i he hili ‘etau fakahaofi hotau laumālié te tau ngāue leva ki he fakamo‘ui ‘o ‘etau fānaú.. … ‘Oku ou fie tala atu ko e tofi‘a lelei taha te ke lava ‘o tuku ma‘a ho ngaahi fohá mo ho ngaahi ‘ofefiné ko ha fakamo‘oni pau ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.11
‘E tokoni ‘a e kau taki mo e kau faiako ‘o e Siasí ki he mātu‘á ‘i hono ako‘i ‘enau fānaú.
‘Oku tokoni ‘a e kau faiako ‘o ‘etau fānaú ki he mātu‘á ‘i hono o‘i ‘o e mo‘ui ‘a ‘enau fānaú. ‘Oku lahi fau honau fatongiá, pea mo ‘enau ha‘isiá, koe‘uhí ko e me‘a kotoa ‘oku nau ako‘í.12
‘Oku ‘ikai ha toe veiveiua ko e me‘a ‘oku fakatō ki he ‘atamai ‘o e longa‘i fānau kei loto ma‘á ni pea pehē ki he fānau tangata mo e fānau fefine kei īkí ‘oku tolonga lelei ange ia ‘i honau kaha‘ú ‘i ha toe fa‘ahinga me‘a ‘oku fakatō kiate kinautolu ‘i ha toe fa‘ahinga taimi. Hangē ko e laú, ‘oku tatau ia mo ‘etau tohi ‘i ha lau‘i pepa hinehina ‘oku ‘ikai ha toe me‘a ia ke ne fakapuliki pe ‘ai ke ta‘e mahino ‘a e me‘a ‘okú ke tohí.
‘Oku ‘i ai ha tokolahi kuo nau fakahoko ha ngaahi me‘a lelei ‘i he feingatau ‘o e mo‘uí, hili ia ha‘anau fai ha ngaahi me‘a ‘i he‘enau kei tupu haké na‘e ‘ikai fakahōifua ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamai Hēvaní ‘o nau lelei ai; ka ‘o kapau ‘e lava, ‘e lelei lahi ange ke tau kamata ‘etau fānaú ‘i he ngaahi feingatau ‘o e mo‘uí ‘oku kei haohaoa ‘a ‘enau mo‘uí ‘i honau ngaahi ta‘ú, tuku kehe pē ‘a e ngaahi leleí mo e ngaahi fakakaukau ‘oku langaki ‘a e tuí. ‘Oku ‘i ai ha lea ‘oku pehē, “ ‘I he ngaofe ko ia ‘a e ki‘i fu‘u ‘akaú, ‘e hehema pehē ai pē ‘a ‘ene tupú.” Ko kimoutolu ‘oku ako‘i ‘etau fānaú, ‘oku mou lolotonga fokotu‘u ‘a e founga ‘e tupu ai ‘a e fānaú…
‘Oku ‘ikai ha fa‘ahinga tupu fakapa‘anga ia ‘e ma‘u ‘e ha taha mei ha pōnite pe pa‘anga fakahū, pe ko ha toe fa‘ahinga koloa ‘o e māmaní, ‘e lava ke fakafehoanaki mo e ‘ilo ‘oku ma‘u ‘e ha loto—kuó ne hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono o‘i ‘o ha ngaahi mo‘ui ke lelei; pea te u lava pē ke tala‘ofa atu ki he kau faiako anga-tonu ‘o hotau to‘utupú te nau tānaki ha totongi ‘o e fakamālō mo e loto fakahounga‘i mei he fānau ko ia kuo nau hoko ko ha me‘angāue ‘i he to‘ukupu ‘o e ‘Otuá ‘i hono o‘i ke leleí, ‘i he fakalau mai ‘o e ngaahi ta‘ú. …
Mahalo te tau pehē ‘oku ‘ikai tolonga ‘a e fa‘ahinga tokoni ‘oku tau faí, ka te u lava ke fakapapau‘i atu ‘oku tolonga ia. ‘Oku ou ‘ilopau ko ha fakamo‘oni ‘oku fai ‘e ha faiako ki ha ki‘i fānau ‘i he mālohi ‘o e ‘Otua mo‘uí, ko ha me‘a ia ‘e faingata‘a ke toe ngalo ‘iate kinautolu. …
‘Oku ma‘u ‘e he faiako kotoa pē ha faingamālie mo ha mālohi ‘i he fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá, ke ne fakatō ki he loto mo e mo‘ui ‘o e fānau kei loto ma‘á pea pehē ki he fānau tangata mo e fānau fefine ‘oku nau kamata fehangahangai mo e ngaahi feingatau ‘o e mo‘uí. ‘Oku ou lotua ai ‘aki ‘a e ivi kotoa ‘o ‘eku mo‘uí ‘e faitokonia kimoutolu ‘e he ‘Otuá ‘i ho‘omou ngaahi ngāué; pea ‘e lava pē ke u tala‘ofa atu te ne tokoni atu kiate kimoutolu. Ko e me‘a mahu‘inga kiate kimoutolú ke mou ‘ofa ‘i ho‘omou ngāué pea fakahoko ho‘omou ngāué ‘i he fakahinohino ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otua mo‘uí.13
‘I ha konifelenisi ‘e taha ‘a e Lautohi Faka-Sāpaté…, ne mau fakahoko ai ha taha ‘o e ngaahi fakataha lelei taha kuo faifaiangé peá u kau ki ai. Na‘e ‘i ai ha kau malanga na‘e ‘oange ‘o nau taki miniti ‘e fā, ‘a ia ko ha miniti ia ‘e fā ‘o ha ngaahi fakakaukau mātu‘aki mahu‘inga mo‘oni, meiate kinautolu taki taha. Na‘e meimei ke tefito ‘aki ‘e he taha kotoa… na‘e lea ‘a e kaveinga, “Ko e Ngaahi Fiema‘u ‘a ‘Etau Lautohi Faka-Sāpaté, ” ka na‘e ‘ikai ko ha fiema‘u ia ‘a ha polokalama pē taha, ka ko ha ngaahi fiema‘u mei he ngaahi tafa‘akí taki taha. Ka ko e fiema‘u lahi angé, ke ‘i he loto ‘o e kau faiakó ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí, pea ke nau ‘oatu ‘a e laumālie ko iá ki he fānaú.14
‘Oku ako ‘a e fānaú mei he ngaahi sīpinga ‘a ‘enau mātu‘á mo e kau faiakó.
‘E lava ‘apē ke tau ‘amanaki ‘e tupu hake ‘etau fānau īkí ‘o tui ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e Ongoongoleleí ‘o tau ta‘e ako‘i kinautolu ‘aki ‘etau sīpingá? ‘Oku ‘ikai ke u tui ‘e lava ‘e hano fakahaa‘i tu‘o taha ange pē ‘a e tuí, ‘o fakaloto‘i ‘a e fānaú ‘oku mo‘oni ‘a e Ongoongoleleí; kuo pau ke hoko ‘etau mo‘uí ko e sīpinga ‘o e me‘a ‘oku tau lea ‘akí.15
Te u pehē ai ki he ngaahi mātu‘á, feinga ke ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Fakatō ki he ‘atamai ‘o ho‘omou fānaú ‘aki ho‘o tō‘onga mo‘ui fakatōkilaló, anga-maluú, mo ho‘o loto mā‘ulaló.16
Ko e tuí ko ha me‘a‘ofa ia ‘a e ‘Otuá. Kapau te tau feinga ke ma‘u ‘a e tuí, ‘e tāpuekina kitautolu ‘e he ‘Eikí ‘aki ha tui. ‘Oku hoko ia ko ha me‘a‘ofa meiate Ia, pea kuo ‘osi tala‘ofa mai kapau te tau fai ‘a e finangalo ‘o e Tamaí te tau ‘ilo ‘a e tokāteliné [vakai, Sione 7:17]. Kapau te tau hanga ‘e kitautolu mātu‘á ‘o fakatonutonu ‘etau mo‘uí ke lava ‘e tau fānaú ‘o ‘ilo mo fakatokanga‘i ‘i honau lotó ko e Kāingalotu mo‘oni kitautolu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní pea ‘oku tau ‘ilo‘i mo‘oni ‘a e me‘a ‘oku tau lea‘akí, te nau ma‘u mo ha fakamo‘oni tatau pē ‘o ka nau ka fekumi ki he ‘Eikí.17
‘Oku ‘ikai foki ke u ‘ilo ‘e au ha me‘a fekau‘aki mo e ngaahi na‘ina‘i mo e fale‘i fakatamaí, he na‘e mālōlō ‘eku tamaí ‘a‘aku ‘oku ou kei pēpē, ka ne u toki ‘ilo hono ongoongó mei ha ni‘ihi kehe. Na‘e fakapapau‘i mai ‘e he kakaí ko Setataia M. Kalānité ko ha tangata anga faka‘ei‘eiki ia ‘o e Siasí ni.
‘Oku ou manatu‘i ha‘aku kole ange ‘i ha taimi ‘e taha kia Kapiteni Viliami H. Hupa ke fakamo‘oni ‘i ha aleapau nō ma‘aku, ‘i he‘eku kei ta‘u uofulu tupu haké mo toki kamata ngāué.
Tala mai ‘e ia: “ ‘Oku ‘ikai ke u teitei fai ‘e au ha me‘a pehē, he ‘ikai ke u fai ‘e au ha me‘a pehē.”
‘I he‘eku a‘u atu pē ki hoku ‘ōfisí kuo a‘u ange ha taha talafekau kei talavou mei he pangikeé ‘o fakahā ange ‘oku fie ma‘u au ‘e he kapitení.
Na‘á ku tala ange: “ ‘Oku ‘ikai ke u fie sio au ki ai.”
“Ka, ko ‘ene fekau mai au ke ta ō ange ki he pangikeé.”
Ne u toe foki atu leva, pea tala mai ‘e ia: “Tamasi‘i, ‘omai angé ‘a e tohi aleapau ko iá.” Na‘á ku ‘oange leva, pea fakamo‘oni ai. Hili ia pea tala mai ‘e ia: “ ‘I ho‘o hū atu pē ki tu‘á na‘á ku ‘eke ange leva kia Misa Hila, ‘‘E Liu, ko hai ‘a e tamasi‘í? Kuo ta‘u lahi ‘ene fa‘a fakalea mai kiate au ‘i he halá. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i ‘e au pe ko hai. Pea ‘oku ‘ikai ke u fakamo‘oni au ‘i ha nō ‘a ha taha ‘oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i. Ko hai ‘a e tamasi‘í?’ Na‘á ne pehē mai, ‘Masi‘i, ko e foha ‘ena ‘o Setataiá, ko Hiipa J. Kalānite.’ ‘Ko e foha ‘o Setataiá? Fakafoki mai ki heni. Te u fakamo‘oni au he‘ene noó ‘o tatau ai pē kapau ‘e iku ‘o u totongi ia.’”
‘Oku ou fakamatala atu ‘a e me‘á ni ‘i he‘eku faka‘amu ke fakatokanga‘i ‘e he ngaahi mātu‘á ko e sīpinga ‘o e angatonú, lī‘oá, māteaki‘i ‘o e Ongoongoleleí, pea mo e ‘ulungāanga ko e ‘ikai loto fakamāú kae ngāue ‘osikiavelenga mo ta‘e tuku ‘i hono paotoloaki ‘o e mo‘oní, ko ha tukufakaholo faka‘ofo‘ofa mo‘oni ia ke tuku ki he‘enau fānaú.18
Na‘e fakamatala ‘e [Kapiteni Hupa] ha ngaahi me‘a fekau‘aki mo ‘eku tamaí ‘o fakahaa‘i ai ‘a e ‘ofa mo e falala ‘a e kapitení ki aí.
Na‘e fakafonu hoku lotó ‘aki ha loto hounga‘ia ki he ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a na‘e tala mai ‘e he kapitení, koe‘uhí ko ‘Ene ‘omi kiate au ha tamai pehē, pea kuo te‘eki ai ngalo e lea ‘a Kapiteni Hupá. ‘Oku nau fakalotolahi‘i au ke u mo‘ui mo ngāue ke ‘aonga mo kaunga lelei ki he‘eku fānaú ‘a ‘eku tō‘onga mo‘uí mo e sīpinga kuó u taá, ‘o a‘u ai pē ki ha‘aku mavahe atu mei he mo‘uí ni.19
‘E sai ange kiate au ke u mate masiva ka u ‘ilo‘i ‘e lava hoku fāmilí ‘o fakamo‘oni‘i, ne u tauhi ‘Ene ngaahi fonó mo ‘Ene ngaahi fekaú, ‘o fakatatau mo e lelei taha ‘o hoku ivi kuo fakakoloa‘i ‘aki au ‘e he ‘Otuá, pea ne u malanga‘i ‘a e ongoongoleleí ‘aki ‘eku tā sīpingá, ‘o ‘ikai ke u ma‘u ‘a e koloa ‘o e māmaní kotoa.20
Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í
-
Ko e hā te tau lava ‘o fai ke tau hoko ai ko ha ivi takiekina mā‘oni‘oni ‘i he mo‘ui ‘a e fānaú mo e to‘u tupú?
-
Ko e hā ‘e lava ‘o fai ‘e he mātu‘á ke ako‘i ai ‘enau fānaú ke nau talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí? Ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he mātu‘á ke ‘omi ai e ngaahi tāpuaki ‘a ‘etau Tamai Hēvaní ki he‘enau fānaú?
-
Ko e hā ‘oku toe hē ai ha fānau kae lolotonga ia ‘oku feinga ‘a e mātu‘á ke ako‘i ange ‘a e ongoongoleleí? Ko e hā ‘e lava ‘o fakahoko ‘e he mātu‘á mo ha ni‘ihi ke tokoni‘i ‘enau fānau ‘oku heé?
-
Na‘e lea ‘a Palesiteni Kalānite ki he mātu‘á “Ko e tofi‘a lelei taha te ke lava ‘o tuku ma‘a ho ngaahi fohá mo ho ngaahi ‘ofefiné ko ha fakamo‘oni pau ki he pule‘anga ‘o e ‘Otuá.” Ko e hā nai ‘ene ‘uhinga ‘eni kiate koé?
-
Te tau tokoni‘i fēfē ‘a e fānaú ke nau fakatokanga‘i e ivi ‘o e Laumālié?
-
Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuo hoko mai ki ho‘o mo‘uí ‘i ho‘o ako‘i ‘a e fānau mo e to‘u tupu ‘o e Siasí??
-
Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke mahino ki he mātu‘á ko e kau taki mo e kau faiako ‘o e Siasí, ko e pē kinautolu ia ke nau tokoni ange ‘i hono ako‘i ‘o ‘enau fānaú?
‘Oku totonu ke ma‘u ‘e he mātu‘a kotoa pē ha holi lahi ke “tutupu hake ‘enau [fānaú] ‘i he ngaahi akonaki mo e na‘ina‘i ‘o e Ongoongoleleí, ‘o tauhi ‘a e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá, ke lava ‘o fakahaofi kinautolu ‘i Hono pule‘angá.”