Kapitulo 15

Sa mga Unos ug sa mga Kalinaw

Sa Enero 26, 1856, gimantala ni apostol Franklin Richards ang mga sulat sa Unang Kapangulohan diha sa Latter-day Saints’ Millennial Star, ang pamantalaan sa Simbahan sa Inglatera. Isip ang editor sa papel, gihatag ni Franklin ang iyang madasigon nga suporta ngadto sa plano sa kariton. “Ang matinud-anong kabus sa langyaw nga kayutaan adunay kalipay nga mahibalo nga sila wala kalimti,” nagmaya siya.¹

Sukad sa labing unang mga adlaw sa Simbahan, misugo ang Ginoo sa mga Santos sa pagtipon og pundok aron sa pag-andam sa ilang mga kaugalingon alang sa mga kasakit nga mag-una sa Ikaduhang Pag-anhi ni Jesukristo.² Mituo si Franklin nga kini nga mga kalisud sa dili madugay moabut ug ang mga Santos nga European gikinahanglan sa paglihok og dali aron sa paglikay niini.

Nahibalo nga ang pipila sa mga Santos naguol mahitungod sa kalisud sa pagpundok pinaagi sa kariton, gihatag niya ang tanyag isip usa ka pagsulay sa ilang hugot nga pagtuo. Gipahinumduman usab niya ang mga langyaw nga ang mga ordinansa sa kahimayaan naghulat kanila sa Endowment. “Duol, tanan kamong mga matinud-anon, kinsa nagbarug nga lig-on sa mga unos ug sa mga kalinaw,” mipahayag siya. “Andam kami nga moabi-abi kaninyo sa panimalay ug motugyan diha kaninyo sa mga panalangin nga dugay na ninyong gitinguha.”³

Sa iyang hapit na mahuman nga panahon isip presidente sa misyon, giplano ni Franklin ang pagpauli usab sa panimalay sa Utah. Nagsulat ngadto sa ubang pumapauliay nga mga misyonaryo, mitambag siya kanila sa pagtabang sa kariton nga mga langyaw hangtud ang tanan luwas nga miabut diha sa walog.

“Sa inyong panaw sa pagpauli,” misugo siya, “kinahanglan kanunay mong maninguha kon unsaon ninyo pagtabang sila pinaagi sa inyong kasinatian, tudloi ug hupaya sila pinaagi sa inyong mga tambag, lipaya sila pinaagi sa inyong presensya, lig-una ang ilang pagtuo, ug ipabilin ang espiritu sa panaghiusa ug kalinaw diha taliwala kanila.”

“Ang mga Santos nagtan-aw kaninyo, ug adunay katungod, ingon nga mga anghel sa ilang kaluwasan,” misulat siya. “Buhata ang responsibilidad sama sa tawo sa Dios, tungod kay kini anaa kaninyo.”⁴

---

Niana nga tingtugnaw, mibiyahe si Jesse Haven ngadto sa London human nagserbisyo og hapit tulo ka tuig isip presidente sa misyon sa Habagatang Aprika. Ang iyang mga kompanyon, si William Walker ug Leonard Smith, miabut na sa Inglatera pipila ka mga bulan ang milabay kauban og kinse ka mga Santos nga taga Habagatang Aprika padulong sa Zion.⁵ Pipila na lamang ka adlaw, si William ug Leonard molawig na gikan sa Liverpool uban sa duol sa lima ka gatus ka langyaw nga mga miyembro sa Simbahan.⁶

Naghinam-hinam nga magkahiusa sa iyang pamilya naglantaw si Jesse sa iyang kaugalingon nga panaw sa pagpauli. Sa gihapon, gimingaw na siya sa mga Santos sa Habagatang Aprika. Ang pagpangita og mga tawo nga matudloan kanunay nga usa ka hagit diha sa ingon ka dako ug nagkalain-laing rehiyon, apan siya ug ang iyang mga kompanyon nakakab-ut og dakong kalampusan ug mibiya og daghang mga higala.⁷ Sobra sa 170 ka tawo ang nabunyagan sa Habagatang Aprika, ug kasagaran kanila matinud-anon gihapon.

Samtang si Jesse gusto nga makahimo pa og daghan sa iyang misyon, mituo siya nga ang Simbahan sa Habagatang Aprika mas motubo pa og dako uban sa panahon ug nga daghan pa sa mga miyembro niini moadto sa Zion.

“Dili gyud kini sayon nga butang nga gipakaingon sa usa ka tawo, sa unang paghunahuna, ang pagpahiluna sa ebanghelyo diha sa usa ka nasud,” misulat si Jesse diha sa iyang opisyal nga report ngadto sa Unang Kapangulohan, “diin ang mga tawo nagsulti og tulo o upat ka lain-laing mga pinulongan, ug diin sila tanan lain-lain ang mga matang, mga grado, mga kahimtang, mga sosyal nga sitwasyon, ug mga panit, ug diin duha lamang o tulo ka gatos ka libo nga mga lumulupyo ang nagkatag sa tibuok teritoryo nga doble ka dako sa Inglatera.”⁸

Sa usa ka init nga adlaw sa Marso, human dayon sa pag-abut ni Jesse sa Britanya, laing grupo sa mga lima ka gatus ka mga Santos mibiya sa Liverpool alang sa Zion. Kini nga mga Santos gikan sa United Kingdom, Switzerland, Denmark, Silangang India, ug Habagatang Aprika. Sa wala pa sila mogikan, nanamilit si Jesse ngadto sa mga langyaw nga taga Habagatang Aprika, naguol nga dili siya makakuyog kanila sa ilang paglawig. Mobiya siya sa Inglatera human pa sa duha ka bulan uban sa mas dako pa gani nga grupo sa mga langyaw.⁹

Daghan niini nga mga langyaw nagdahum nga mobiyahe pinaagi sa kariton kon moabut na sila sa Great Plains. Sukad miabut sa Inglatera, daghan ang nadungog ni Jesse mahitungod sa mga kariton, apan gibati niya ang pagduha-duha mahitungod sa paggamit niini. “Wala ako mahibalo unsay maayong mabuhat niini, gani ako wala kaayoy pagsalig diha niini,” gitug-an niya sa iyang journal. “Nahilig akong motuo nga ang plano mahimong dili molampos, apan kay kini girekomendar ni Presidente Brigham Young, mopaluyo ako niini ug morekomendar usab niini.”¹⁰

Niadtong Mayo 25, si Jesse mibiya sa Inglatera sakay sa usa ka bapor nga may labaw sa 850 ka miyembro sa Simbahan, kasagaran kinsa dugay na nga mga Santos nga British kinsa nakadawat og pinansyal nga tabang gikan sa Perpetual Emigrating Fund. Sila ang labing dako nga pundok sa mga Santos nga mitabok sa Dagat Atlantiko sukad. Sa wala pa sila mibiya, gitawag ni Franklin Richards si Edward Martin sa pagpangulo kanila ug gitudlo si Jesse isip usa sa iyang mga magtatambag. Usa ka maantigo nga pangulo, si Edward usa sa unang mga kinabig nga British, usa ka beterano sa Mormon Batalyon, ug usa sa daghang mga misyonaryo nga gipadala sa tibuok kalibutan sa 1852.¹¹

Si Franklin ug ang ubang mga lider sa misyon mipagikan sa mga Santos didto sa pantalan sa Liverpool. Sa wala pa molarga ang bapor, gihatagan nila ang molangyaw nga mga Santos og tulo ka hugyaw. Mibalos ang mga Santos og ilang kaugalingong tulo ka hugyaw, ug si Franklin ug ang ubang mga pangulo nanamilit, midugang og usa pa ka hugyaw isip usa ka panagbulag nga panalangin alang sa mga Santos.¹²

---

Miabut ang bapor sa Boston kapin lamang og usa ka bulan human niana. Sama sa uban nga misakay, si Elizabeth ug Aaron Jackson nahimong mga miyembro sa Simbahan sa daghan nang mga katuigan. Mipasakop ang mga ginikanan ni Elizabeth sa Simbahan sa 1840, dili pa dugay human ang unang mga misyonaryo miabut sa Inglatera, ug nabunyagan si Elizabeth human sa usa ka tuig sa edad nga kinse. Naminyo siya ni Aaron, usa ka elder sa Simbahan, sa pagka-1848. Ang duha nakatrabaho sa British nga pabrika sa panapton nga sida.¹³

Ang mibiyahe uban sa mga Jackson mao ang ilang tulo ka mga anak—syete anyos nga si Martha, kwatro anyos nga si Mary, ug dos anyos nga si Aaron Jr.—ug kang Elizabeth nga disinwebe anyos nga igsoong babaye, si Mary Horrocks.

Sa Boston, ang pamilya misakay sa tren uban sa kadaghanan sa ilang panon ug mibiyahe ngadto sa Siyudad sa Iowa, usa ka sukaranan alang sa padulong sa kasadpan nga mga Santos. Sa dihang sila miabut, nagdahum si Elizabeth ug Aaron nga makakita og mga kariton nga andam alang kanila, apan ang gidaghanon sa mga Santos nga padulong sa kasadpan niana nga panahon mas daghan kay sa gipaabut. Tulo ka mga panon sa kariton nakalarga na padulong sa Siyudad sa Iowa niana nga ting-init, ug ang ikaupat nga panon, pinangulohan sa pumupauliay nga misyonaryong si Jesse Willie, molarga na sa dili madugay. Walay igo nga mga kariton alang sa tanan.¹⁴

Nahibalo nga sila kinahanglan nga mobiya sa dili madugay aron makaabut ngadto sa Walog sa Salt Lake sa wala pay tingtugnaw, ang bag-ong miabut nga mga langyaw mitabang sa pagtaud sa mga kariton. Ang mga langyaw nagbulag ngadto sa duha ka panon sa kariton, ang usa gipangulohan ni Edward Martin ug ang lain ni Jesse Haven. Gitipon sa ubang mga langyaw ang duha ka mga panon sa karomata nga gipangulohan usab og pumupauliay nga mga misyonaryo.¹⁵

Ang upat ka panon mibiya sa Siyudad sa Iowa sa hinapos sa Hulyo ug sayo sa Agosto. Mga lima ka tawo ang gibutang sa kariton, ug gitugutan sila sa pagdala og disesyete ka libra [7.7 ka kilo] sa tagsa ka buok nga personal nga mga butang. Ang usa ka kariton may gibug-aton nga duha ka gatus ka libra [90.71 ka kilo] kon puno kaayo. Ang matag panon sa kariton mibiyahe usab uban sa panon sa mga baka ug karomata nga kinargahan og mga tolda ug mga tagana.¹⁶

Sa hinapos sa Agosto, ang mga panon mihunong sa usa ka lungsod nga gitawag og Florence, dili layo gikan sa karaang Winter Quarters nga dapit. Si Franklin Richards, kinsa nagbiyahe uban sa mas gamay ug mas kusog nga naglihok nga panon sa pumupauliay nga mga misyonaryo, miabut na didto, nag-andam sa pagpadayon ngadto sa Utah alang sa umaabut nga kinatibuk-ang komperensya. Sa usa ka miting, gihisgutan ni Franklin uban sa mga lider sa panon kon ang mga langyaw magpabilin ba sa tingtugnaw diha sa Florence o mopadayon ba ngadto sa Zion, bisan pa sa risgo nga masugatan ang dautang panahon sa unahan sa dalan-dalan.¹⁷

Sa ilang mga sulat ngadto sa mga Santos sa tibuok kalibutan, ang Unang Kapangulohan mibalik-balik sa pagpahimangno sa mga langyaw mahitungod sa mga kuyaw sa pagpadulong ngadto sa walog sa hinapos sa panahon. Ang mga pundok sa karomata gikinahanglan nga mobiya sa Florence sa dili pa mahuman ang tingpamulak o sayo sa ting-init aron moabut sa Siyudad sa Salt Lake sa Agosto o Septyembre. Samtang ang mga pangulo sa Simbahan mituo nga ang mga panon sa kariton makabiyahe og mas kusog kay sa mga panon sa karomata, walay usa nga nakasiguro nga sila makahimo, tungod kay ang nag-unang kariton anaa pa sa dalan-dalan. Kon ang panon ni Martin mibiya sa Florence sa hinapos sa Agosto, sila maanaa pa sa dalan-dalan sa hinapos sa Oktubre o sayo sa Nobyembre, kon kini usahay may moulan og nyebe.¹⁸

Nahibalo niini, ang pipila ka mga lalaki miaghat ni Franklin sa pagrekomendar nga magpabilin ang panon sa Florence sa tingtugnaw. Ang uban mitambag kaniya sa pagpadala sa mga langyaw ngadto sa Zion, sa walay pagsapayan sa kuyaw. Sa miaging duha ka semana, ang panon sa kariton ni Willie miatubang og sama nga kalisud, ug kasagaran sa mga sakop mihukom sa pagpadayon sumala sa tambag ni Kapitan Willie ug sa ubang mga lider, kinsa misaad nga ang Dios mopanalipod kanila gikan sa kadaot. Si Franklin usab adunay hugot nga pagtuo nga ang Dios mohatag og paagi alang sa mga langyaw nga moabut nga luwas didto sa walog, apan gusto niya nga sila ang mohukom alang sa ilang mga kaugalingon kon sila ba magpabilin o mopadayon.¹⁹

Sa pagpapundok sa mga panon og tingub, mipasidaan si Franklin kanila mahitungod sa mga kuyaw sa pagbiyahe nga awahi na kaayo sa panahon sa paglangyaw. Ang pipila sa mga masuso ug tigulang nga mga Santos may kalagmitan nga mamatay, miingon siya. Ang ubang mga sakop sa panon mag-antus og sakit ug kaluya. Kon gusto ang mga langyaw, mahimong mopalabay sila sa tingtugnaw diha sa Florence gamiton ang mga tagana nga napalit na alang sa ilang panaw. Gani mitanyag si Franklin sa pagpalit og dugang nga mga tagana alang sa ilang pagpuyo.²⁰

Daghang pumupauliay nga mga misyonaryo ang namulong human ni Franklin. Ang kasagaran miawhag sa mga Santos sa pagpadayon ngadto sa walog. Ang anak nga lalaki ni Brigham Young miaghat kanila sa dili pagpadayon sa unahan niana nga panahon. “Ang ingon makahimo og dili matukib nga mga pag-antus, sakit, ug daghang mawala nga kinabuhi,” miingon siya. “Dili ako buot niana sa akong konsyensya apan nanghinaut nga ang tanan magpabilin dinhi alang sa tingtugnaw ug mopadayon inig ka tingpamulak.”

Sa dihang nahuman ang mga misyonaryo, mibarug pag-usab si Franklin ug mihangyo sa mga langyaw sa pagbotar kabahin sa gihisgutan. “Kon kamo nahibalo nga kamo suyupon sa mga unos,” nangutana siya, “mohunong ba kamo o mobalik?”²¹

Uban sa mga hugyaw, kasagaran sa mga langyaw mikuha sa ilang mga kalo, mipataas sa ilang mga kamot, ug mibutar sa pagpadayon ngadto sa Zion.²² Gitipon ni Franklin ang duha ka panon sa handcart ubos sa pagpangulo ni Edward Martin ug gipatabang si Jesse Haven sa pagpangulo og usa ka panon sa karomata uban ni Kapitan William Hodgetts. Ang mga panon mibiya sa Florence human milabay ang pipila ka adlaw uban sa dakong panon sa mga baka.

Bisan tuod og si Elizabeth ug Aaron Jackson mga batan-on ug maayog panglawas, ang inadlaw nga pagpatuyok nga mabitad ang ilang bug-at nga kariton ibabaw sa batoon nga mga dalan-dalan, mga pat-ak-pat-ak sa lawom nga balas, ug mga sapa wala madugay naningil sa ilang mga lawas. Ang pipila sa mga langyaw nakigbisog usab sa pag-agpas sa panon kon ang dili maayong pagkahimo nga mga kariton maguba. Sa katapusan sa matag adlaw, miabut ang mga Santos sa kampo nga nagkutoy ang mga tiyan ug usa ka dili malalis nga kahibalo nga ang bug-at kaayo nga trabaho mosugod na usab inig ka buntag.²³

---

Sa Septyembre 1856, samtang ang mga panon sa kariton ug karomata mipaingon sa kasadpan, ang Unang Kapangulohan ug ang Korum sa Napulog Duha misugod pagsangyaw sa paghinulsol ug kausaban sa pamatasan sa tibuok Teritoryo sa Utah. Bisan tuod og daghan sa mga Santos nagpuyo og matarung nga mga kinabuhi, ang mga pangulo sa Simbahan nabalaka nga daghan kaayo nga mga Santos ang wala maningkamot nga mahimong katawhan sa Zion o sa pagpangandam alang sa Ikaduhang Pag-anhi. Naguol usab sila mahitungod sa impluwensya niadtong diha sa teritoryo kinsa dili sakop sa Simbahan, ang huyang og pagtuo ug pasalig taliwala sa pipila ka mga langyaw, ug kadtong kinsa mibiya sa Simbahan ug karon nakig-away batok niini.

Si Jedediah Grant, ang ikaduhang magtatambag sa Unang Kapangulohan, nangulo og mga paningkamot sa pag-usab ubos sa direksyon ni Brigham Young. Sugod sa sayo sa Septyembre, miaghat si Jedediah sa mga Santos sa pagbiya sa dautan ug magpabunyag og usab aron sa pagbag-o sa ilang mga pakigsaad ug sa pagbayad sa ilang mga sala. Sa wala madugay ang ubang mga pangulo sa Simbahan miduyog kaniya, nagsabwag sa mensahe sa tanang dapit hangtud ang espiritu sa pag-usab mipuno sa kahanginan.²⁴

Ang ilang mga pakigpulong sa kasagaran mainiton. “Nakigsulti ako kaninyo diha sa ngalan sa Dios sa Israel,” gipahayag ni Jedediah didto sa Siyudad sa Salt Lake sa Septyembre 21. “Kinahanglan kamong magpabunyag ug mahugasan nga limpyo gikan sa inyong mga sala, gikan sa inyong mga pagbalik sa naandan, gikan sa inyong mga pagbiya sa kamatuoran, gikan sa inyong kahugawan, gikan sa inyong pagpamakak, gikan sa inyong pagpamalikas, gikan sa inyong mga pangibug, ug gikan sa tanan nga dautan diha sa atubangan sa Dios sa Israel.”²⁵

Didto sa Sugar House Ward, si Martha Ann Smith na-interesado na sa pagpalambo sa iyang kaugalingon, salamat sa usa ka bahin sa kanunay nga tambag nga iyang nadawat gikan sa iyang igsoon nga si Joseph didto sa Hawaii. Sa una, nagtuo siya nga ang pag-eskwela makatabang. Tungod kay ang teritoryo walay sistema sa publiko nga eskwelahan, mitambong siya og eskwelahan nga gipadagan sa iyang ward. Apan karon nga ang panahon sa pag-eskwela natapos na, nangita siya og ubang mga paagi nga mas mamaayo ang iyang kaugalingon.

Sa tingpamulak, misugod si Martha Ann sa pagtipon og puyo sa iyang magulang nga igsoong lalaki nga si John ug sa iyang pamilya, ug ang iyang bag-o nga panimalay naghatag kaniya og mga oportunidad alang sa personal nga pagpalambo. Ingon nga gusto kaayo si Martha ni John, wala siya manumbaling sa iyang asawa, si Hellen, o sa iyang mga ugangan. “Naglibak sila kanako sa luyo ug nagbugal-bugal sa imong mga igsoong babaye ug nagtawag kanila og mga bakakon,” misumbong siya diha sa sulat ngadto ni Joseph. Nahibalo nga tingali kasab-an siya ni Joseph sa pagsulti og ngil-ad sa pamilya, midugang siya, “Kon makaila ka kanila sama nga ako nakaila, dili ka mobasol kanako.”²⁶

Nianang ting-init, hinoon, usa ka sulat gikan sa Silangan mikuha sa pagtagad ni Martha Ann palayo sa mga panagbingkil sa pamilya. Si Lovina, ang iyang kamagulangang igsoong babaye, misulat nga sa katapusan mobalhin na gyud siya ngadto sa walog uban sa iyang bana ug upat ka mga anak. Hapit dihadiha dayon, mipadulong si John ngadto sa silangan aron sa pagdala kanila og mga sangkap ug pagtabang kanila diha sa dalan-dalan.

Gipaabut ni Martha Ann ug sa iyang mga igsoong babaye si John nga moabut uban ni Lovina ug sa iyang pamilya diha sa usa sa mga panon sa kariton o karomata niana nga tinglarag. Apan sa dihang miabut ang unang mga panon niana nga panahon, si John ug Lovina dili kauban nila. Sa tinuod, ang balita sa ilang nahimutangan wala moabut hangtud ang ikatulong panon sa kariton miabut sayo sa Oktubre.

“Ang panon sa kariton miabut sa walog,” mipahibalo si Martha Ann ni Joseph, “ug miingon sila nga ang panon nga tua si John maulahi og tulo ka semana.”

Sila walay balita mahitungod ni Lovina ug sa iyang pamilya.²⁷

---

Si John Smith wala maulahi og tulo ka semana. Miabut siya sa walog human sa duha ka adlaw kauban ni Franklin Richards ug sa gamay nga panon sa pumupauliay nga mga misyonaryo. Samtang nagpadulong sa silangan, gikasugat sila ni John sa Independence Rock, mga 350 ka milya [563.27 ka kilometro] gikan sa Siyudad sa Salt Lake. Ilang gipahibalo siya nga ang pamilya ni Lovina miabut sa Florence sa hinapos sa panahon ug mihukom sa dili na pagpadayon nianang tuiga.²⁸

Napakyas, gihunahuna ni John ang mahitungod sa pagpadayon sa silangan. Ang panahon sa mga kapatagan init pa ug hayag. Makahimo siya sa pagbiyahe sa nahibiling pito ka gatus ka milya [1126.54 ka kilometro] ngadto sa Florence ug igahin ang tingtugnaw kauban ni Lovina ug sa iyang pamilya, ug tabangan sila sa pag-adto sa kasadpan sa ting-init. Apan kon iya kanang buhaton, kinahanglan niyang biyaan si Hellen ug ang iyang mga anak sa pag-atiman sa ilang mga kaugalingon didto sa Utah. Nangutana si John ni Franklin kon unsa ang kinahanglan niyang buhaton, ug ang apostol mitambag kaniya sa pagbalik ngadto sa walog uban kaniya ug sa iyang panon.²⁹

Sa pagka-Oktubre 4, sa gabii nga miabut sila sa Siyudad sa Salt Lake, gisultihan ni Franklin ang Unang Kapangulohan nga ang Willie ug Martin nga mga panon ug duha ka panon sa karomata lima ka gatus, tingali unom ka gatus ka milya, [965.66 ka kilometro] ang gilay-on. Tanan-tanan, sobra sa usa ka libo ka mga Santos ang anaa pa sa silangan sa Rocky Mountains, ug wala maghunahuna si Franklin nga ang Martin nga panon makaabut sa dili pa matapos ang Nobyembre.³⁰

Ang balita ni Franklin nakapa-alarma sa kapangulohan. Nahibalo nga ang pipila sa mga panon mibiya sa Inglatera awahi sa panahon, ilang gihunahuna nga si Franklin ug ang mga ahente sa langyaw motudlo kanila sa paghulat hangtud ang tingpamulak moabut sa kasadpan. Wala mopadala ang Simbahan og mga tagana sa silangan aron sa pagsangkap og balik sa nahibiling mga panon, nagpasabut nga ang mga langyaw walay igo nga pagkaon nga mobulig kanila ngadto sa ilang panaw. Kon ang mga panon wala mangamatay sa yelo ug nyebe, moangka sila sa kagutom—gawas kon ang mga Santos diha sa walog mo tabang kanila.³¹

Sa mga serbisyo sa Simbahan sa pagkasunod nga adlaw, mapilitong namulong si Brigham mahitungod sa namiligro nga mga langyaw. “Kinahanglan gayud silang madala dinhi; kinahanglan gayud nga magpadala kita og hinabang ngadto kanila,” mipahayag siya. “Kana mao ang akong relihiyon. Kana mao ang gidiktar sa Espiritu Santo nga anaa kanako. Kini mao ang pagluwas sa mga tawo.”³²

Gitawag ni Brigham ang mga bishop sa pagpundok dihadiha dayon og mga panon sa baka ug mga sangkap. Nangayo siya og mga tawo nga andam sa pagbiya dayon kutob sa mahimo ug mitawag og mga babaye sa pagsugod og organisar og mga donasyon sa mga habol, saput, ug mga sapatos.

“Ang inyong pagtuo, relihiyon, ug pagpahayag og relihiyon, dili gayud makaluwas og usa ka kalag ninyo sa celestial nga gingharian sa atong Dios,” miingon siya, “gawas kon buhaton lamang ninyo ang ingon nga mga baruganan sama sa akong gitudlo ninyo karon. Adtoa ug dad-a dinhi karon kadtong mga tawo nga anaa sa kapatagan.”³³

Sa wala pa sila mibiya sa miting, pipila sa mga babaye ang mihubo sa ilang mainit nga mga medyas, mga nagwas [petticoat], ug bisan unsa pa nga ilang ikahatag ug gipundok kini ngadto sa mga karomata.³⁴ Ang ubang mga babaye ug mga lalaki misugod diha dayon sa pagpangolekta og mga pagkaon ug mga sangkap ug nangandam sa pag-amuma sa mga langyaw sa panahong sila moabut.

Human sa duha ka adlaw, sobra sa singkwenta ka mga lalaki ug baynte ka mga karomata sa paghupay ang mibiya sa walog ug misugod sa pagtabok sa mga kabukiran. Daghan pa ang misunod sa nagsingabut nga mga semana. Uban sa unang mga tigluwas mao ang lima ka misyonaryo kinsa mipauli uban diha sa panon ni Franklin Richards tulo ka adlaw lamang ang milabay.³⁵

1. “General Epistle,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ene. 26, 1856, 18:49–55, 58, 64; tan-awa usab Thirteenth General Epistle, Okt. 1855, sa Neilson ug Waite, Settling the Valley, 237–50. Hisgutanan: Handcart Companies

2. Tan-awa sa Doktrina ug mga Pakigsaad 29:8–11.

3. “General Epistle,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Ene. 26, 1856, 18:56–58; Thirteenth General Epistle, Okt. 1855, sa Neilson ug Waite, Settling the Valley, 237–50; tan-awa usab sa “Emigration by Hand-Carts,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Hunyo 14, 1856, 18:369.

4. “Gathering of the Poor,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Peb. 2, 1856, 18:73–74.

5. Haven, Journal, Peb. 14, 1856, ug Dis. 4, 1855; “Arrivals,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Mar. 1, 1856, 18:140; “Jesse Haven,” Missionary Database, history.ChurchofJesusChrist.org/missionary; tan-awa usab sa “Cape Conference History,” [1], in South African Mission, South Africa Mission Manuscript History and Historical Reports, volume 1, part 1, 1853.

6. “The Ship ‘Caravan,’” Latter-day Saints’ Millennial Star, Mar. 1, 1856, 18:140; “Mormons at Castle Garden,” Deseret News, Hunyo 4, 1856, [4]; tan-awa usab sa Thurston, Reminiscence, [2]; and England, Reminiscence, 3.

7. Tan-awa sa Haven, Journal, Nob. 3, 1855; Dis. 15, 1855; Ene. 1, 1856.

8. Jesse Haven to the First Presidency, Ene. 1856, 28–29, 32–[33], Brigham Young Office Files, CHL. Ang kinutlo gi-edit aron maklaro; “duha o tulo ka gatus ka libo ka mga lumulupyo” sa orihinal giilisan ngadto sa “duha o tulo ka gatus ka libo nga mga lumulupyo.” Hisgutanan: Habagatang Aprika

9. “Departures,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Abr. 5, 1856, 18:217; “Emigrants for Utah,” Deseret News, Hulyo 3, 1856, [8]; Haven, Journal, Mar. 22–23 ug Mayo 25, 1856; “Departures,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Hunyo 14, 1856, 18:377. Hisgutanan: Emigration

10. Haven, Journal, Mar. 5, 1856; Thirteenth General Epistle, Okt. 1855, sa Neilson ug Waite, Settling the Valley, 237–50; “Foreign Correspondence,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 22, 1855, 17:813–14.

11. Haven, Journal, Mayo 22 ug 25, 1856; “Departures,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Hunyo 14, 1856, 18:377; [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1; 1851 England and Wales Census, Macclesfield, Cheshire, England, 25; Martin, Journal, Ago. 28, 1852, ug Peb. 8–21, 1853; Mormon Battalion Company C, Muster Roll, 1846, CHL; Minutes, Deseret News, Extra, Sept. 14, 1852, 10.

12. Haven, Journal, Mayo 25, 1856.

13. Kingsford, Autobiographical Sketch, 1–2; [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1; tan-awa usab Arrington, “Finest of Fabrics: Mormon Women and the Silk Industry in Early Utah,” 378–80.

14. Kingsford, Autobiographical Sketch, 2, 6; Haven, Journal, Hunyo 28–Hulyo 8, 1856; [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1; “Correspondence from the Camp at Florence,” Mormon, Ago. 30, 1856, [2]; Archer, Reminiscences, [124]; Smith, “Leadership, Planning, and Management,” 124–61; tan-awa usab William Empey Company (1854), Edward Bunker Company (1856), Edmund Ellsworth Company (1856), ug Daniel D. McArthur Company (1856), Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.

15. [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1; Kingsford, Autobiographical Sketch, 2; James G. Willie Handcart Company, Emigrating Company Journal, Hunyo 28, 1856; Hulyo 8 ug 15, 1856; tan-awa usab sa General Epistle from the Council of the Twelve Apostles, Dis. 23, 1847; ug Edward Martin Company (1856), William B. Hodgetts Company (1856), ug John A. Hunt Company (1856), Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.

16. Haven, Journal, Hulyo 22, 1856; Kingsford, Autobiographical Sketch, 2; Olsen, Price We Paid, 25; tan-awa usab sa “Emigration,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Dis. 22, 1855, 27:810; ug [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1.

17. Haven, Journal, Ago. 19–23, 1856; Josiah Rogerson Sr., “Tells Story of Trials of the Handcart Pioneers,” Salt Lake Tribune, Nob. 30, 1913, 11; Hamilton, Journal, Ago. 1856; [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 8, 1878, 1; Platt, Reminiscences, 2; Josiah Rogerson, “Martin’s Handcart Company, 1856,” Salt Lake Herald, Okt. 27, 1907, 11.

18. General Epistle from the Council of the Twelve Apostles, Dis. 23, 1847; Brigham Young to Orson Hyde and others, Okt. 9, 1848, kopya, Brigham Young Office Files, CHL; Sixth General Epistle, Sept. 1851; Eighth General Epistle, Okt. 1852, sa Neilson and Waite, Settling the Valley, 150, 171; “General Epistle,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Mar. 15, 1848, 6:84; Erastus Snow to John Taylor, Sept. 15, 1856, sa Mormon, Sept. 27, 1856, [2]; tan-awa usab sa Christy, “Weather, Disaster, and Responsibility,” 10–17.

19. Olsen, Price We Paid, 80–85, 282–94; Christy, “Weather, Disaster, and Responsibility,” 19–21.

20. Josiah Rogerson, “Martin’s Handcart Company, 1856,” Salt Lake Herald, Okt. 27, 1907, 11; “Discourse,” Deseret News, Okt. 15, 1856, [4]; tan-awa usab sa Beecroft, Journal, Ago. 5, 1856.

21. Josiah Rogerson, “Martin’s Handcart Company, 1856,” Salt Lake Herald, Okt. 27, 1907, 11; “Discourse,” Deseret News, Okt. 15, 1856, [4]; Haven, Journal, Ago. 22 ug 24, 1856; Bond, “Handcarts West in ’56,” [21]; tan-awa usab Beecroft, Journal, Ago. 5, 1856. Ang kinutlo ni Franklin Richards gi-edit aron mabasa; ang orihinal nga tinubdan adunay “Sa dihang may miting kami sa Florence, among gitawag ang mga santos sa pagpahayag ngadto sa mga tawo sa ilang hugot nga pagtuo, ug mihangyo nga mahibalo kanila, bisan og sila nahibalo nga sila suyupon sa mga unos, kon sila ba mohunong o mobalik.”

22. “Discourse,” Deseret News, Okt. 15, 1856, [4]; Josiah Rogerson, “Martin’s Handcart Company, 1856,” Salt Lake Herald, Okt. 27, 1907, 11.

23. Haven, Journal, Ago. 15 ug 24–26, 1856; Sept. 18, 1856; Smith, “Leadership, Planning, and Management,” 156–57; Kingsford, Autobiographical Sketch, 2; “Emigration to Utah,” Mormon, Sept. 13, 1856, [2]; [John Jaques], “Some Reminiscences,” Salt Lake Daily Herald, Dis. 1, 1878, 1; Archer, Reminiscences, 126–27, 129–30; tan-awa usab sa Haven, Journal, Ago. 1–2, 1856.

24. Woodruff, Journal, Sept. 7 ug 14, 1856; Jedediah M. Grant, sa Journal of Discourses, Nob. 2, 1856, 4:70–75; Brigham Young, in Journal of Discourses, Ago. 30, 1857, 5:166–71; W. G. Mills, “God Remembers Zion!,” Deseret News, Nob. 5, 1856, [2]; “Great Reformation,” Deseret News, Sept. 24, 1856, [4]; Peterson, “Mormon Reformation of 1856–1857,” 63–68; tan-awa usab sa Obituary for Jedediah Morgan Grant, Deseret News, Dis. 10, 1856, [5]. Hisgutanan: Reformation of 1856–57

25. “Remarks,” Deseret News, Okt. 1, 1856, [3]; Jedediah Grant, in Journal of Discourses, Sept. 21, 1856, 4:49–51; tan-awa usab sa Sessions, Mormon Thunder, 210–13.

26. Martha Ann Smith to Joseph F. Smith, [circa] Abr. 1856; Hulyo 29, 1856, Joseph F. Smith, Papers, CHL; Fifth General Epistle, Abr. 1851, sa Neilson ug Waite, Settling the Valley, 128.

27. John Smith to Joseph F. Smith, Hulyo 31, 1856; Martha Ann Smith to Joseph F. Smith, Hulyo 29, 1856; Okt. 2, 1856, Joseph F. Smith, Papers, CHL; tan-awa usab Edward Bunker Company (1856) lista, Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.

28. “Journey from Florence to G. S. L. City,” Deseret News, Okt. 22, 1856, [2]; John Smith to Joseph F. Smith, Nob. 3, 1856, Joseph F. Smith, Papers, CHL; George D. Grant Company (1856), Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.

29. John Smith to Joseph F. Smith, Nob. 3, 1856, Joseph F. Smith, Papers, CHL; tan-awa usab sa “Journey from Florence to G. S. L. City,” Deseret News, Okt. 22, 1856, [2].

30. Historical Department, Office Journal, Okt. 4, 1856; Historian’s Office, General Church Minutes, Okt. 4, 1856; tan-awa usab sa “Journey from Florence to G. S. L. City,” Deseret News, Okt. 22, 1856, [2]; ug Brigham Young to Orson Pratt, Okt. 30, 1856, sa Latter-day Saints’ Millennial Star, Peb. 14, 1857, 19:97, 99.

31. Brigham Young to Orson Pratt, Okt. 30, 1856, sa Latter-day Saints’ Millennial Star, Peb. 14, 1857, 19:97–99; Christy, “Weather, Disaster, and Responsibility,” 23–28.

32. Historian’s Office, General Church Minutes, Okt. 5, 1856; “Remarks,” Deseret News, Okt. 15, 1856, [4], [8]. Hisgutanan: Handcart Companies

33. “Remarks,” Deseret News, Okt. 15, 1856, [4], [7].

34. Lucy Meserve Smith, Account of Relief Society in 1856, as Recorded in “Historical Sketches,” Hunyo 12, 1889 (Excerpt), in Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 217.

35. Historical Department, Office Journal, Okt. 4 ug 7, 1856; Historian’s Office, General Church Minutes, Okt. 5–6, 1856; “Offerings for the Assistance of the P. E. F. Immigrants,” Okt. 1856, Perpetual Emigrating Fund Company, General Files, CHL; Cluff, Autobiography, Okt. 7, 1856, 18–19; Allred, Journal, Okt. 7, 1856; Olsen and Allphin, Follow Me to Zion, 222; Rescue Companies (1856) list, Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.