Kapitulo 30

Usa ka Makanunayong, Kalihokan sa Pagpalambo

Sa dihang miabut si Wilford Woodruff sa Siyudad sa Salt Lake tulo ka adlaw human mamatay si Brigham Young, liboan ka mga nagbangutan miadto sa tabernakulo, diin ang lawas ni Brigham gihaya. Ang lungon sa propeta yano ug may bildo sa tabon niini, nagtugot sa mga Santos sa pagtan-aw sa iyang nawong sa makausa pa.

Ang mga Santos sa Utah nagtuo nga ang pagpangulo ni Brigham nakatabang sa pagtuman sa panagna ni Isaias kabahin sa desyerto nga mamulak sama sa rosas. Ubos sa direksyon ni Brigham, ang mga Santos nakapatubig sa mga walog sa mga bukid, nakatubig sa mga umahan, mga halaman, mga prutasan, ug mga tugwayanan nga nagbuhi sa pipila ka gatus ka mga pamuy-anan sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Kasagaran niini nga mga pamuy-anan maayo nang pagkahimutang, nagdasig sa mga komunidad sa mga Santos kinsa naninguha sa pagpuyo sa mga baruganan sa panaghiusa ug pagtinabangay. Pipila sa mga pamuy-anan, sama sa Siyudad sa Salt Lake, kusog nga nahimong mga sentro sa mga pabrika ug komersyo sa siyudad.

Apan ang kalampusan ni Brigham isip usa ka tigplano ug pioneer wala makalabaw sa iyang serbisyo isip usa ka propeta sa Dios. Daghan sa mga katawhan nga nagpasidungog ni Brigham nianang buntaga nakadungog kaniya nga namulong o nakakita kaniya taliwala sa mga Santos diha sa teritoryo. Ang pipila nakaila kaniya isip usa ka misyonaryo sa silangang Estados Unidos o Inglatera. Ang uban nahinumdom kaniya kon giunsa niya paggiya ang Simbahan sa kahilwasan labang sa walay kasigurohan human sa kamatayon ni Joseph Smith. Ang uban nakatabok sa Great Plains ug sa Rocky Mountains diha sa iyang paggiya. Daghang mga tawo, lakip ang napulo ka liboang mga Santos kinsa napundok ngadto sa Utah gikan sa Uropa ug sa ubang parte sa kalibutan, wala gayud makaila sa Simbahan kon wala pa siya.

Samtang nagbarug si Wilford tupad sa lungon, naghunahuna siya sa iyang karaang higala nga buhi. Ang Leon sa Ginoo namatay.¹

Sa Septyembre 2, 1877, ang adlaw human sa pagpatan-aw, ang mga Santos mipuno sa tabernakulo alang sa paglubong ni Brigham samtang liboan pa ang nagbarug sa gawas. Laray sa mga korona nga bulak gibitay sa gialkoba nga kisame, ug itom nga panapton gitabil sa organo. Ang mga Santos wala magsaput og itom, ingon nga naandan sa mga paglubong sa Estados Unidos. Gihangyo sila ni Brigham sa dili pagsul-ob.²

Ang Simbahan wala pa makatawag og bag-ong Unang Kapangulohan human sa pagkamatay ni Brigham, busa si John Taylor nangulo sa miting isip presidente sa Korum sa Napulog Duha.³ Daghang mga apostoles ang mihatag sa ilang pasidungog ngadto sa namatay nga propeta. Namulong si Wilford kabahin sa dakong tinguha ni Brigham sa pagtukod og mga templo ug sa pagtubos sa mga patay. “Nakasabut siya sa ka importante niini nga dispensasyon nga siya ang responsable,” miingon si Wilford. “Ako nagmaya nga nabuhi siya og dugay igo sa pagsulod ngadto sa usa ka templo ug sa pagtambong sa pagpahinungod niini ug sa pagsugod sa buhat sa uban.”⁴

Mipamatuod si John nga ang Dios mopadayon sa pagpangulo sa Simbahan labang sa kagubot sa ulahing mga adlaw. Gitagna na, sa Salt Lake Tribune nga ang pagkamatay ni Brigham modangat sa panag-away sa mga lider sa Simbahan ug sa pagkawalay pagbati sa mga Santos.⁵ Ang ubang mga kritiko milaum nga ang mga korte moatiman sa mga kadaot sa Simbahan. Si George Reynolds, kinsa gibista pag-usab ug nakonbikto tungod sa pagkaduhay asawa, sa karon miapelar sa iyang kaso sa Korte Suprema sa Estados Unidos. Kon ang korte mohupot sa iyang pagkakonbikto, ang mga Santos sa pagkatinuod walay gahum sa pagpanalipod sa ilang paagi sa kinabuhi.⁶

Apan si John walay kahadlok sa umaabut. “Ang buhat nga kita nag-apil dili buhat sa tawo. Wala magsugod niini si Joseph Smith; ni si Brigham Young,” mipahayag siya. “Kini nagagikan sa Dios. Siya ang tigmugna niini.”

“Ug kini alang kanato, isip mga Santos sa Ulahing mga adlaw, karon sa pagpalambo sa atong calling,” miingon siya, “nga samtang ang kausaban sa mga panghitabo nga atong gipaabut moabut diha sa tanang mga nasud—sunod-sunod nga mga rebolusyon—unta kita adunay usa ka makanunayong, kalihokan sa pagpalambo, giniyahan sa Ginoo.”⁷

---

Human sa pagkamatay sa iyang amahan, si Susie Young Dunford nakigbisog nga mahibalo kon unsa ang buhaton mahitungod sa iyang nagkahuyang nga kaminyoon. Sa dihang ang iyang bana, mibiya ngadto sa usa ka misyon, siya milaum nga ang kasinatian mousab kaniya. Apan mipadayon siya sa pagkasuko ug pagpanagang sa iyang mga sulat ngadto kaniya.⁸

Dili gusto nga molihok og dinali-dali, gihunahuna ni Susie ang iyang mga kapilian, nag-ampo kanunay mahitungod sa iyang kalisud. Sa hapit na mamatay, mipahinumdom ang iyang amahan kaniya nga ang tahas sa asawa ug inahan importante sa iyang kalampusan sa kinabuhi. Gusto ni Susie nga tumanon kadtong mga tahas sa matarung nga paagi. Apan kana ba nagkahulugan nga magpabilin siya sa usa ka maabusuhong kaminyoon?⁹

Usa ka gabii, nagdamgo si Susie nga siya ug si Alma mibisita sa iyang amahan sa Lion House. Adunay ipabuhat si Brigham kanila, apan kay sa ihatag kini ngadto ni Alma, sama sa kasagaran niyang gihimo sa buhi pa siya, gihatag niya ngadto ni Susie. Sa iyang pagbiya aron sa pagtuman sa buluhaton, nasugatan ni Susie si Eliza Snow sa sala. Ngano nga gihatag sa iyang amahan ang buluhaton kaniya, nangutana si Susie, nga kaniadto kanunay nga si Alma ang iyang gisugo?

“Wala niya masabti kaniadto,” miingon si Eliza diha sa damgo. “Apan karon siya nakasabut na.”

Ang mga pulong ni Eliza mipabilin ni Susie human siya nagmata. Kini makalipay nga makaamgo nga ang iyang amahan tingali adunay laing panan-aw didto sa kalibutan sa espiritu kay sa siya aduna dinhi sa kinabuhi.

Pagkahuman dayon mikiha og diborsyo si Susie, ug si Alma mipauli gikan sa Inglatera ug misugod og pangunsulta og mga abogado. Ang mga lider sa Simbahan kasagaran maninguha sa pag-uli sa mga magtiayon kinsa gusto nga magdiborsyo. Apan ang mga lider mituo usab nga bisan kinsa nga babaye kinsa gusto og diborsyo gikan sa dili malipayon nga kaminyoon kinahanglan nga makadawat og diborsyo.¹⁰ Kini walay kalainan alang sa mga babaye kinsa nakigbisog sa pagpahiangay ngadto sa mga hagit sa dinaghang kaminyoon. Tungod kay ang lokal nga sistema sa korte wala moila niini nga mga kaminyoon, ang lokal nga mga lider sa Simbahan midumala sa mga kaso sa diborsyo nga naglakip og daghang asawa.¹¹

Tungod kay si Susie mao lamang ang asawa ni Alma, ang iyang kaso lahi. Isip usa ka asawa sa usa ka maabusuhong kaminyoon, siya makapaabut nga makadawat og diborsyo, apan siya ug si Alma kinahanglan nga moatubang og sibil nga korte. Ang mga korte sa tibuok Estados Unidos ug Uropa kasagaran nga modapig sa mga lalaki sa mga kasong diborsyo niini nga panahon. Bisan og ang mga lider sa Simbahan mitambag sa mga bana sa paghatag og ubay-ubay sa kanhiay nga mga asawa ug sa ilang mga anak, namugos si Alma sa pag-angkon og kustodiya sa mga anak ug sa hapit tanan nga kabtangan sa pamilya.

Ang bista sa diborsyo ni Susie ug Alma milungtad og duha ka adlaw. Sa katapusan, nadawat ni Alma ang hingpit nga kustodiya sa ilang kwatro anyos nga anak nga babaye, si Leah. Tungod kay ang ilang anak nga lalaki, dos pa lamang, ang korte mibutang kaniya ubos sa pag-amuma ni Susie samtang nagtudlo ni Alma nga iyang legal nga magbalantay.¹²

Ang mawagtangan sa iyang mga anak migisi sa kasingkasing ni Susie, ug siya mibiya sa korte nga nahugpa sa desisyon. Apan tungod kay ang diborsyo walay gibilin kaniya nga kabtangan ug walay pinasyal nga suporta, gamay ang iyang panahon sa pagpabilin diha sa iyang kasakit. Gikinahanglan niya og maayo ang usa ka plano sa unsay sunod nga buhaton.¹³

Human dayon sa diborsyo, nakigsulti si Susie ngadto ni Presidente John Taylor mahitungod sa iyang umaabut. Mihunong siya sa pag-eskwela sa edad nga katorse, apan karon gusto siyang mobalik. Matinabangon si Presidente Taylor ug mitanyag sa pagtabang kaniya sa pagsugod diha sa lokal nga eskwelahang sekondarya. Sa pagbiya ni Susie sa iyang opisina, bisan pa niana, nasugatan niya si apostol Erastus Snow.

“Kon gusto ka nga moeskwela, sultihan ko ikaw sa dapit nga adtoan,” miingon siya. “Usa ka dapit diin ikaw makapuno sa imong kalag og buhong nga kahayag sa inspirasyon ingon man sa pagtampusisok sa imong hunahuna sa mga pagkat-on sa mga karaan ug sa mga moderno. Kini nga dapit mao ang Brigham Young Academy sa Provo.”

Sa pagkasunod adlaw, misakay og tren ngadto sa habagatan si Susie aron sa pagtan-aw sa akademya. Bisan og ang iyang amahan ang mitukod sa eskwelahan, gamay ang iyang nahibaloan mahitungod niini o ang katuyoan niini. Sa dihang siya miabut, nakigkita siya sa prinsipal, ang iyang karaan nga magtutudlo nga si Karl Maeser. Mainiton niyang giabi-abi siya ug gidugang ang iyang ngalan sa mga lista sa akademya.¹⁴

---

Sa maong panahon, didto sa Kalaupapa Peninsula sa isla sa Molokai, ang panglawas ni Jonathan Napela nagkagrabe. Sa dihang misugod si Napela og puyo uban sa mga tawo nga may sanla diha sa peninsula, wala siya takdi sa sakit nga milaglag sa daghan kaayong uban nga mga Hawaiiano, lakip sa iyang asawa, si Kitty. Karon, hapit lima ka tuig sa kadugayan, ang sakit mitakboy usab kaniya. Ang iyang nawong naghubag hapit dili mailhan, ug daghan sa iyang mga ngipon nangapangag. Ang iyang mga kamot, nga mipanalangin og dili maihap nga mga tawo sulod sa sobra sa baynte ka tuig, napuno sa mga nuka.¹⁵

Sa Enero 26, 1878, si Napela ug Kitty miabi-abi ngadto sa ilang panimalay og duha ka mga misyonaryo, si Henry Richards ug si Keau Kalawaia, ingon man ni Nehemia Kahuelaau, ang tigdumalang awtoridad sa Simbahan sa Molokai. Si Keau ug si Nehemia dugay na nga mga Santos sa Hawaii, ug ang duha nakaserbisyo og daghang mga misyon. Si Henry mao ang kinamanghuran nga igsoong lalaki ni apostol Franklin Richards ug nakaserbisyo sa iyang unang misyon didto sa isla sa mga 1850, pipila ka tuig human sa bunyag ni Napela. Katapusang nakita ni Henry si Napela sa Siyudad sa Salt Lake kaniadtong 1869, apan karon, walay usa ka dekada human niana, nasorpresa siya unsa ka nausab ang panagway ni Napela.¹⁶

Ang sunod nga adlaw mao ang Igpapahulay, ug giplano ni Napela ang pagdala sa iyang mga bisita sa pagbisita sa mga branch diha sa peninsula. Bisan pa sa iyang sakit, mipadayon si Napela sa pagpangulo sa Simbahan sa Kalaupapa, nagdumala og setenta y otso ka mga Santos sa duha ka mga branch. Apan sa wala pa makabiyahe si Henry sa tibuok pamuy-anan, gikinahanglan niya nga mopakita og permiso sa usa ka bisita ngadto ni Padre Damien, ang pari nga Katoliko kinsa mialagad isip ang superintendente sa kolonya. Tungod kay ang hunta sa panglawas sa Hawaii mitambag batok sa paggahin sa gabii uban sa mga tawo kinsa may sanla, mopabilin si Henry sa balay ni Padre Damien hangtud sa buntag.

Sa tinuod si Padre Damien gitakdan na og sanla, apan ang sakit anaa pa sa kinasayuhang kahimtang ug walay usa nga nakahibalo mahitungod sa iyang kondisyon. Sama ni Napela, iyang gipahinungod ang iyang kinabuhi sa pag-amuma alang sa espiritwal ug pisikal nga kaayohan sa mga gipapahawa nga gipangadto sa Kalaupapa. Bisan siya ug si Napela dili magkasinabut kabahin sa pipila ka relihiyosong mga butang, nahimo silang suod nga mga higala.¹⁷

Sa buntag, si Napela ug si Henry mitambong og miting sa branch sa panimalay ni Lepo, ang presidente sa branch sa mga Santos sa silangang baybayon sa peninsula. Tali sa kwarenta ug singkwenta ka tawo, daghan kinsa dili mga miyembro sa Simbahan, mitambong sa miting. Ang pipila kanila makita nga mga himsog. Ang uban napuno gikan sa ulo ngadto sa tiil og mga nuka. Ang pagtan-aw sa ilang pag-antus nakapahilak ni Henry. Siya ug si Keau namulong og kwarenta y singko minutos kada usa. Sa nahuman sila, si Nehemia ug si Napela mihatag og mubo nga mga komentaryo.

Human sa miting sa buntag, gidala ni Napela si Henry ug si Keau sa pagbisita sa ubang branch diha sa peninsula. Dayon gigahin ni Henry ang nahibilin sa gabii ug sa misunod nga buntag sa pagbisita sa labing masakiton nga mga tawo sa pamuy-anan uban ni Padre Damien.

Si Napela, Nehemia, ug Keau naghulat sa pagbalik ni Henry. Sa wala pa mobiya ang mga bisita, nangayo si Napela kanila og usa ka panalangin. Dili na kini madugay nga siya ug si Kitty dili na makabangon, ug tingali dili na gayud nila makita pag-usab si Henry.

Gibutang ni Henry ang iyang mga kamot diha sa ulo ni Napela ug namulong sa mga pulong sa panalangin. Uban sa bug-at nga pagbati, ang karaang managhigala nagpinamilitay, ug si Henry, Keau, ug Nehemia mibalik pagsaka sa tungason kaayong dalan-dalan sa bukid.¹⁸

---

Wala madugay nianang ting-init, sa banikanhong Farmington, Utah, si Aurelia Rogers nanihapon kauban sa duha ka inila nga mga lider sa Relief Society gikan sa Siyudad sa Salt Lake, si Eliza Snow ug Emmeline Wells. Mianha sa Farmington ang duha ka babaye alang sa usa ka komperensya sa Relief Society, ug si Aurelia, usa ka lokal nga sekretarya sa Relief Society, adunay ideya nga dinalian niyang gusto nga ipakigbahin kanila.¹⁹

Tino nga naamguhan ni Aurelia ang mga panginahanglan sa mga bata. Sa dihang siya dose, namatay ang iyang inahan, nagbiya kaniya ug sa iyang magulang nga igsoong babaye nga tigbantay sa upat ka manghud nga mga igsoon samtang ang ilang amahan miserbisyo og misyon. Karon anaa sa iyang mga kwarenta, siya adunay pito ka buhing mga anak, ang kinamanghuran tulo ka tuig pa lamang. Bag-ohay, nabalaka siya mahitungod sa batang mga lalaki sa iyang komunidad. Mga bugoy sila ug kasagaran anaa sa gawas sa gabiing dako.

“Unsa ang buhaton sa atong mga babaye nga makakuha og maayong mga bana?” Nangutana si Aurelia atol sa panihapon. “Wala bay mahimong organisasyon alang sa batang mga lalaki, ug ipabansay sila aron mahimong mas maayong mga lalaki?”

Na-interesado si Eliza. Miuyon siya nga gikinahanglanan sa batang mga lalaki ang dugang nga espiritwal ug moral nga paggiya kay sa ilang madawat sa Sunday School o sa ilang naandang eskwela maadlaw.

Gidala ni Eliza ang ideya ngadto ni John Taylor, kinsa mihatag sa iyang pagtugot. Gipangayo usab niya ang suporta sa bishop ni Aurelia, si John Hess. Gisulatan siya ni Eliza mahitungod sa gimugna nga organisasyon, ug gitawag dayon ni Bishop Hess si Aurelia isip presidente sa bag-ong Primary Mutual Improvement Association sa ward.

Samtang giplano ni Aurelia kon unsaon pagtabang ang batang mga lalaki sa iyang ward, nakaamgo siya nga ang ilang mga miting dili kompleto kon wala ang batang mga babaye. Gisulatan niya si Eliza, nangutana kon kinahanglan ba usab niyang dapiton ang batang mga babaye sa pag-apil sa Primary.

“Kinahanglan gayud nga anaa ang batang mga babaye ingon man ang batang mga lalaki,” mitubag si Eliza. “Kinahanglan gayud nga mabansay sila og dungan.”²⁰

Sa usa ka Dominggo sa Agosto 1878, nakigkita si Aurelia ug si Bishop Hess sa mga ginikanan sa Farmington aron sa pag-organisar sa Primary. Namulong ang bishop og una. “Naglaum ako nga ang mga ginikanan mobati sa importansya niini nga kalihokan,” miingon siya. “Kon adunay bisan unsa niining kinabuhi nga kinahanglang mohakop sa atensyon sa mga ginikanan, kini kinahanglan mao ang pag-amuma sa ilang mga anak.” Gi-set apart niya si Aurelia ug ang iyang mga tigtambag, ug maisugong namulong si Aurelia mahitungod sa panginahanglan alang sa usa ka organisasyon aron sa pagtabang sa mga ginikanan sa pagtudlo sa mga anak.

“Nagtuo ako nga kini nga lihok mahimong dako kaayo nga kaayohan,” miingon siya. Dayon gitandi niya ang mga bata sa Farmington ngadto sa usa ka prutasan sa gagmay nga mga kahoy. “Ang mga gamut niini nga mga kahoy kinahanglan nga amumahon,” miingon siya, “tungod kay kon ang gamut maayo, ang kahoy maayo usab, ug adunay gamay lamang nga kadaot sa mga sanga.”²¹

Labaw sa duha ka gatus ka mga bata ang nagpundok human sa duha ka Dominggo alang sa unang miting sa Primary. Gihimo ni Aurelia ang iyang labing maayo sa pagpabilin sa kahusay. Gi-organisar niya ang mga bata ngadto sa mga klase pinaagi sa edad ug gitudlo ang labing magulang nga bata sa matag klase sa paglihok isip tigpahimangno [monitor]. Sa sunod nga miting, gidapit niya ang mga bata sa pagpataas sa ilang mga kamot aron sa pagpaluyo kaniya ug sa ubang mga lider.

Ang mga pagtulun-an ni Aurelia ngadto sa mga bata mga yano ug kinasingkasing: Walay bata nga mas labaw kay sa uban. Paglikay og panagbingkil sa uban. Kanunay sukli-i og kaayo ang dautan.²²

---

Sa Septyembre 1878, mga usa ka bulan human sa pag-organisar sa Primary, gipadala ni Presidente Taylor si apostoles Orson Pratt ug Joseph F. Smith og usa ka misyon sa pagkuha og impormasyon mahitungod sa unang kasaysayan sa Simbahan. Si Orson mao ang magsasaysay sa Simbahan, ug si Joseph dugay nang nagtrabaho sa Opisina sa Magsasaysay.

Sa pagbiyahe sa silangan, mihunong si Orson ug si Joseph sa Missouri aron sa pagbisita ni David Whitmer, usa sa Tulo ka mga Saksi sa Basahon ni Mormon. Ang mga apostoles gusto nga mo-interbyu kaniya ug mosuta kon gusto ba niyang ibaligya kanila ang manuskrito nga gigamit sa tig-imprinta aron sa pag-andam og imprinta sa unang edisyon sa Basahon ni Mormon. Namatay si Martin Harris sa Utah sa 1875, ug si David mao na lamang ang usa sa Tulo ka mga Saksi nga buhi.

Miuyon si David sa pagpakigsulti sa mga apostoles sa ilang kwarto sa hotel. Wala pa siya makabalik sa Simbahan human sa iyang 1838 nga pagkahimulag, bisan og sa bag-ohay pa lamang nakatabang siya sa pagpangita og simbahan nga migamit sa Basahon ni Mormon isip kasulatan. Karon sobra sa setenta anyos ang edad, mipahayag og ka sorpresa si David sa dihang mipaila si Orson sa iyang kaugalingon. Sa 1835, si David nakatabang ni Joseph Smith, Oliver Cowdery, ug Martin Harris sa pagtawag ni Orson isip usa sa mga unang apostol sa dispensasyon. Niana nga panahon, si Orson usa ka manggiulawon, daut nga batan-ong lalaki. Karon siya adunay dakong hawak, nagkaupaw, ug taas nga puting bungot.²³

Wala magdugay human sa pagsugod sa interbyu, nangutana si Orson ni David kon makahinumdom ba siya kon kanus-a niya nakita ang bulawang mga palid nga gigamit ni Joseph Smith sa paghubad sa Basahon ni Mormon.

“Kaniadto kini sa Hunyo 1829,” miingon si David. “Kini maingon lamang nga si Joseph, Oliver, ug ako nanglikod lamang dinhi sa dakong kahoy, sa dihang kami napaibabwan og kahayag.” Giasoy ni David nga usa ka anghel dayon mipakita uban sa karaang mga rekord, ang Urim ug Thummim, ug ubang mga binuhat sa mga Nephite.

“Nakita ko kini ingon ka yano sama sa akong pagkakita niini nga katre,” miingon siya, nagdukdok sa katre sa iyang kilid pinaagi sa iyang kamot. “Akong nadungog ang tingog sa Ginoo nga klaro kaayo nga wala nako madunggi sukad sa akong kinabuhi, nagpahayag nga ang mga rekord sa mga palid sa Basahon ni Mormon nahubad pinaagi sa gasa ug gahum sa Dios.”

Nangutana pa si Orson ug si Joseph mahitungod sa kaagi sa Simbahan, ug gitubag sila ni David nga detalyado kutob sa iyang mahimo. Gisusi nila ang mahitungod sa manuskrito sa tig-imprinta sa Basahon ni Mormon, nga gihatag ni Oliver Cowdery ngadto ni David. “Dili ba kini nimo ibaligya ngadto sa usa ka mamalit?” Nangutana si Orson.

“Dili. Gihatagan ako og responsibilidad ni Oliver sa pagtago niini,” miingon si David. “Gihunahuna ko kini nga mga butang nga sagrado ug dili mobulag ni mopabaylo niini og salapi.”²⁴

Sa pagkasunod adlaw, gipakita ni David ang manuskrito ngadto sa mga apostoles. Sa pagbuhat niya sa mao, iyang namatngunan nga ang Ginoo buot sa Iyang mga sulugoon sa pagdala sa Basahon ni Mormon ngadto sa tibuok kalibutan.

“Oo,” mitubag si Joseph, “ug among gipadala kana nga basahon ngadto sa mga tawo sa Denmark, sa Sweden, sa Espanya, sa Italya, sa France, sa Germany, sa Wales, ug ngadto sa mga isla sa kadagatan.”

“Busa, Amahang Whitmer,” mipadayon si Joseph, “ang Simbahan wala maghunong.”²⁵

---

Wala madugay nianang tinglarag, sa Utah, ang saysenta anyos nga Ane Sophie Dorius mibiyahe ngadto sa templo sa St. George uban sa iyang kinamagulangang anak nga lalaki, si Carl. Hapit treynta ka tuig ang milabay sukad si Ane Sophie midiborsyo sa amahan ni Carl, si Nicolai, human siya mipasakop sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Gisalikway na niya sukad ang iyang kaligutgot ngadto sa Simbahan, gidawat ang mahangturong ebanghelyo, ug gibiyaan ang iyang yutang natawhan nga Denmark aron sa pagpundok ngadto sa Zion. Karon hapit na siya moapil sa sagradong mga ordinansa nga mosugod sa pagtarong sa iyang nadaot nga pamilya.²⁶

Milangyaw si Ane Sophie ngadto sa Utah sa 1874, duha ka tuig human mamatay si Nicolai. Sa wala pa siya mamatay, mipahayag og paglaum si Nicolai nga siya ug si Ane usa ka adlaw niana mabugkos sa kahangturan.²⁷

Sa dihang miabut si Ane Sophie sa Utah, mipuyo siya sa Walog sa Sanpete duol sa mga pamilya sa iyang tulo ka buhing mga anak ni Nicolai—Carl, Johan, ug Augusta. Sa nanglabay nga mga katuigan nakita ni Ane Sophie ang iyang mga anak sa panahon sa ilang daghan nga mga misyon ngadto sa Scandinavia. Apan sa dihang siya nakighiusa ni Augusta, kinsa treynta y sais anyos ang edad ug inahan sa pito ka mga bata, kini ang unang higayon nga sila nagkita sa usag usa sulod sa duha ka dekada.²⁸

Nanimuyo sa Ephraim, si Ane Sophie nahigugma sa iyang bag-ong kinabuhi isip usa ka inahan ug apohang babaye. Sa dihang gi-organisar pag-usab ni Brigham Young ug sa ubang mga lider sa Simbahan ang mga ward ug stake kaniadtong 1877, ilang gitunga ang Ephraim Ward ug gitawag si Carl sa pagserbisyo isip bishop sa Ephraim South Ward. Pagkahuman, kon motambong si Ane Sophie og drama o pasundayag sa musika diha sa lungsod, mosulod siya nga walay tiket ug yanong mopahibalo uban ang pahiyom, “Inahan ko ni Bishop Dorius.”

Usa ka malampuson nga maghuhudno og pan sa Denmark si Ane Sophie, ug ang iyang pamilya sa Utah nakapahimulos sa iyang talento human sa iyang pag-abut. Malingaw siyang magsul-ob og nindot alang sa mga pagpundok-pundok diin ang mga matam-is sa Denmark gisilbi. Sa iyang adlaw nga natawhan, magbutang siya og pula nga bulak nga geranium diha sa iyang sinina, maghimo og dako kaayo nga cake, ug dapiton ang iyang tanan nga pamilya ug mga higala aron sa pagsaulog uban kaniya.²⁹

Misulod si Ane Sophie ug Carl sa templo sa St. George sa Nobyembre 5, ug si Ane Sophie gibunyagan alang sa iyang inahan ug sa iyang igsoong babaye kinsa namatay sa dihang siya bata pa. Midawat si Carl sa ordinansa alang sa amahan ni Ane Sophie. Gidawat ni Ane Sophie ang iyang pagtuga sa pagkasunod adlaw ug pagkahuman gipahigayon ang ordinansa alang sa iyang inahan ug sa igsoong babaye samtang si Carl mipahigayon niini alang sa iyang apohang lalaki. Ang mga ginikanan ni Ane Sophie gibugkos usab, uban kaniya ug ni Carl nga naglihok isip mga proxy.

Sa adlaw nga midawat siya sa iyang pagtuga, si Ane Sophie nabugkos ngadto ni Nicolai, nga si Carl naglihok isip proxy, nag-ayo sa bugkos nga naputol dinhi sa mortalidad. Dayon si Carl nabugkos ngadto sa iyang mga ginikanan, uban ni Erastus Snow, usa sa unang mga misyonaryo ngadto sa Denmark, naglihok isip proxy alang sa iyang amahan.³⁰

---

Sayo sa Enero 1879, si Emmeline Wells ug Zina Presendia Williams, usa sa mga anak nga mga babaye ni Brigham Young, mibiya sa Utah aron sa pagtambong og usa ka nasudnong konbensyon sa mga lider kabahin sa katungod sa mga babaye didto sa Washington, DC.³¹ Sukad sa mga miting diin gipahayag ang dili maayo nga mga pagbati kaniadtong 1870, ang mga babaye nga Santos sa Ulahing mga Adlaw nangulo sa mga katungod sa mga babaye diha sa publiko sa Utah ug sa nahibiling parte sa nasud. Ang ilang buhat gani nakakuha sa pagtagad sa pipila ka mga nag-unang mga aktibista sa nasud alang sa mga katungod sa mga babaye, lakip ni Susan B. Anthony ug Elizabeth Cady Stanton, kinsa nagkuyog og anha sa Siyudad sa Salt Lake ug namulong ngadto sa mga babaye nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa ting-init sa 1871.³²

Samtang nagtambong sa konbensyon sa Washington, si Emmeline ug Zina Presendia tuyo nga mo-impluwensya sa Kongreso alang sa Simbahan ug sa mga babaye sa Utah. Sa bag-ohay, ang nagpadayon nga paningkamot sa pagluya sa mga Santos sa politikal nga paagi, ang pipila sa mga magbabalaod misugyot sa pagkuha sa katungod sa pagbotar gikan sa mga babaye sa Utah. Gusto ni Emmeline ug Zina Presendia nga modepensa sa ilang katungod sa pagbotar, mosulti batok sa mga paningkamot sa gobyerno sa pagsamok sa Simbahan, ug mangayo og politikal nga suporta sa panahon nga ang pagkakonbikto ni George Reynolds sa pagbaton og duha ka asawa giribyu sa Korte Suprema sa Estados Unidos.³³

Kini dili ang unang higayon nga gidala ni Emmeline ang usa ka dako nga hagit alang sa Simbahan. Kaniadtong 1876, sa kinagrabehang pag-atake sa mga lukton, si Brigham Young, Eliza Snow, ug mga lider sa mga kalihokang pagpaus-os mitawag kaniya sa pagpangulo sa mga paningkamot sa pagtigum og mga lugas diha sa teritoryo. Sa katapusan sa 1877, gipangulohan niya ang mga Relief Society ug ang Young Ladies’ Associations sa pagkolekta og tres syentos singkwenta ka metro cubico sa mga lugas ug sa pagtukod og duha ka mga kamalig diha sa Siyudad sa Salt Lake. Nagsunod sa iyang mga panudlo, daghang mga Relief Society diha sa teritoryo ang nag tipig usab og mga lugas sa dagkong mga sudlanan diha sa ilang mga hawanan sa Relief Society o sa mga gambalay sa ward.³⁴

Si Emmeline, usa sa dinaghang asawa ni Daniel Wells, nabantog usab isip usa ka matinud-anong tigpanalipod sa dinaghang kaminyoon ug sa mga katungod sa mga babaye nga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Sa 1877, nahimo siyang editor sa Woman’s Exponent, ug gigamit niya ang mga kolum sa pagpahayag sa iyang mga opinyon sa nagkalainlaing mga butang, politikal ug espiritwal. Bisan og nahan-ukan og trabaho sukad nag-una sa pamantalaan, mituo siya nga ang pagmantala niini importante ngadto sa kawsa sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw.³⁵

“Ang atong pamantalaan nagkaayo ug napahimuslan sa katilingban,” gisulat ni Emmeline diha sa iyang journal human dayon sa pagpuli sa Woman’s Exponent. “Nagtinguha ako sa tanan nakong gahum sa pagtabang nga mouswag ang kahimtang sa akong kaugalingong mga tawo, ilabi na sa mga babaye.”³⁶

Sa dihang si Emmeline ug Zina Presendia miabut sa Washington, si George Q. Cannon, Susan B. Anthony, ug Elizabeth Cady Stanton miabi-abi kanila ngadto sa siyudad. Nahibaloan usab nila nga sa miaging duha ka adlaw, ang Korte Suprema nagkahiusa sa pagdapig sa konbiksyon ni George Reynolds, mihukom nga ang Konstitusyon sa Estados Unidos mipanalipod sa relihiyuso nga pagtuo apan dili sa relihiyoso nga buhat. Ang desisyon sa korte, nga dili mahimong apilahan, nagpasabut nga ang federal nga gobyerno gawasnon sa pagpasar ug sa pagpatuman sa mga balaod nga nagdumili sa dinaghan nga kaminyoon.³⁷

Sa mga adlaw nga misunod, si Emmeline ug Zina Presendia mitambong sa konbensyon sa mga babaye, nagpanalipod sa dinaghang kaminyoon ug sa ilang katungod sa pagbotar. “Ang mga babaye sa Utah wala sukad nakalapas og balaod niana nga teritoryo,” mipahayag si Emmeline, “ug kini dili matarung ingon man nga mabuot sa paghikaw kanila niini nga katungod.”

“Ang mga babaye sa Utah dili motanyag sa pagbiya sa ilang mga katungod,” midugang si Zina Presendia, “apan sa pagtabang sa ilang igsoong mga babaye sa tibuok yuta.”³⁸

Sa Enero 13, si Emmeline, Zina Presendia, ug duha ka laing mga babaye gikan sa konbensyon miadto sa White House aron sa pakigkita ni Presidente Rutherford Hayes. Gidapit sa presidente ang grupo ngadto sa iyang librariya ug namati sa matinahurong paagi samtang gibasa sa mga babaye ang mga resolusyon sa konbensyon, lakip ang pipila nga pagbadlong kaniya tungod sa wala paghimo og dugang aron sa pagsuporta sa mga katungod sa mga babaye.

Si Emmeline ug Zina Presendia mipahimatngon usab sa presidente batok sa pagpasunod sa Morill nga balaod batok sa daghan og asawa sa 1862. “Daghang liboan ka mga babaye ang mahimong mga sinalikway,” miingon sila, “ug ang ilang mga anak mahimong anak sa gawas atubangan sa kalibutan.”

Mipahayag og kalooy si Presidente Hayes, apan wala siya mihimo og mga saad sa pagtabang. Ang iyang asawa, si Lucy, wala madugay misulod sa kwarto, naminaw og maayo sa hangyo ni Emmeline ug Zina Presendia, ug mihatag sa mga bisita og pagsuroy sa White House.³⁹

Sa nagsunod nga mga semana, si Emmeline ug Zina Presendia mipamatuod sa atubangan sa komitiba sa kongreso ug namulong ngadto sa nangulong mga politiko alang sa mga Santos. Mipresentar sila og resolusyon ngadto sa Kongreso naghangyo alang sa pagbawi sa balaod ni Morill. Diha sa resolusyon, mihangyo sila sa Kongreso sa pagpasar og mga balaod nga moila sa legal nga kahimtang sa mga asawa ug mga anak sa nahitabo nga dinaghang kaminyoon.⁴⁰ Ang pipila sa mga tawo nadani sa ilang maisugong depensa sa mga tinuohan sa mga Santos. Ang uban mitagad kanila sama og dili sagad o mibagulbol mahitungod sa dinaghang asawa ingon nga gitugutan sa pagpamulong diha sa nasudnong konbensyon sa mga katungod sa mga babaye.⁴¹

Sa wala pa mobiya sa Washington, si Emmeline ug Zina Presendia mitambong og duha ka pagtipon-tipon nga gihatag ni Lucy Hayes. Bisan pa sa ilang mga paningkamot, si Emmeline ug Zina Presendia wala makahimo sa pag-usab sa panan-aw sa presidente sa mga Santos, ug siya mipabilin nga determinado sa pagguba sa “temporal nga gahum” sa Simbahan sa Utah. Sa gihapon, mipasalamat si Emmeline sa pagkamabination ni Lucy ug midayeg sa iyang yano nga mga pagka-elegante, madanihong kinaiya, ug hugot nga pagdumili sa pagsilbi og alkohol diha sa White House.

Atol sa usa ka kasaulugan niadtong Enero 18, si Emmeline mipresentar ni Lucy og usa ka kopya sa The Women of Mormondom ug usa ka personal nga sulat. Sa sulod sa libro misulat siya og usa ka mubo nga mensahe:

“Palihug dawata kining simbolo sa pagtahud sa usa ka asawa nga Mormon.”⁴²

1. “Lying in State—Preparations for the Funeral,” Deseret Evening News, Sept. 1, 1877, [2]; Account of the Funeral Proceedings, [1]–[2]; Woodruff, Journal, Ago. 29–Sept. 1, 1877; “Monday’s Celebration,” Deseret News, Ene. 12, 1870, [7]; Hannah Tapfield King, “Mormonism,” Woman’s Exponent, Nob. 15, 1877, 91; Isaias 35:1; Howard B. Grose, “Across Continent Sketches,” Watchman, Ago. 12, 1897, 78:14; Arrington, Fox, ug Mayo, Building the City of God, 54–57; Arrington, Brigham Young, 402–3; Plewe, Mapping Mormonism, 88–89. Hisgutanan: Brigham Young

2. “Funeral of President Brigham Young,” Deseret Evening News, Sept. 3, 1877, [2]; Walker, “Salt Lake Tabernacle,” 217; Eliza R. Snow, “Funeral of President Brigham Young,” in Derr and Davidson, Eliza R. Snow, 900; Gates, “As the families of my Aunts increased in size,” box 1, folder 5, item [14], 8.

3. Hisgutanan: John Taylor

4. “Funeral of President Brigham Young,” Deseret Evening News, Sept. 3, 1877, [2].

5. “Death of Brigham Young,” New-York Times, Ago. 30, 1877, 1–2; “Brigham Young as a Ruler,” Salt Lake Daily Tribune, Ago. 30, 1877, [2].

6. Reynolds, Journal, Dis. 21, 1875, ug [Okt. 1876]; Van Orden, Prisoner for Conscience’ Sake, 74–79, 84–90.

7. “Funeral of President Brigham Young,” Deseret Evening News, Sept. 3, 1877, [2].

8. Susa Young to Zina Young Williams, Mayo 18, 1878, [1]–[4], Early Papers and Memorabilia, Susa Young Gates, Papers, CHL. Hisgutanan: Susa Young Gates

9. Susa Young to Zina Young Williams, Mayo 18, 1878, [2], [4]–[5], Early Papers and Memorabilia, Susa Young Gates, Papers, CHL; Gates, “As the families of my Aunts increased in size,” box 1, folder 5, item [14], 6.

10. Susa Young to Zina Young Williams, Mayo 18, 1878, [11], Early Papers and Memorabilia, Susa Young Gates, Papers, CHL; Embry, Mormon Polygamous Families, 253; “Plural Marriage and Families in Early Utah,” Gospel Topics, topics.ChurchofJesusChrist.org. Hisgutanan: Plural Marriage in Utah

11. Madsen, “Utah Law and the Case of Plural Wives,” 431–34; Campbell and Campbell, “Divorce among Mormon Polygamists,” 4–23; Arrington, Brigham Young, 318–20.

12. Grossberg, Governing the Hearth, 238, 240, 250–53; Susan Y. Dunford v. Alma B. Dunford, Divorce Decree, Mayo 6, 1878, Washington Co., Probate Court Civil and Criminal Record Books, series 3, 168, 68–69, Utah Division of Archives and Records Service, Utah State Archives, Siyudad sa Salt Lake; Susa Young to Zina Young Williams, Mayo 18, 1878, [5]–[8], [18]–[19], Early Papers and Memorabilia, Susa Young Gates, Papers, CHL; Isaac and Leah Bailey Dunford Family Story, 10–11, 17, 65–66.

13. Susa Young to Zina Young Williams, Mayo 18, 1878, [19]–[20], [25]–[26], Early Papers and Memorabilia, Susa Young Gates, Papers, CHL.

14. “Old B. Y. Academy,” Young Woman’s Journal 3, no. 8 (Mayo 1892): 337. Hisgutanan: Church Academies

15. Henry P. Richards, Diary, Ene. 26, 1878; Woods, “Jonathan Napela,” 34–36. Hisgutanan: Jonathan Napela

16. Henry P. Richards, Diary, Ene. 19–20 ug 26, 1878; Henry P. Richards, “A Visit to the Lepers,” Deseret News, Abr. 3, 1878, [10]; “Kalawaia, K.,” ug “Nihipali, Nehemia Kahuelaau,” Andrew Jenson Collection, CHL; “Richards, Henry Phinehas,” sa Jenson, Latter-day Saint Biographical Encyclopedia, 1:813.

17. Henry P. Richards, Diary, Ene. 26–27, 1878; Korn, News from Molokai, 192. Alang sa impormasyon kabahin ni Padre Damien, tan-awa sa Woods, Kalaupapa, 28–34; Daws, Holy Man, 97–99; and Stewart, Leper Priest of Molokaʻi, 157–58.

18. Henry P. Richards, Diary, Ene. 27–28, 1878; Woods, Kalaupapa, 19–25.

19. “Home Affairs,” Woman’s Exponent, Hulyo 15, 1878, 7:29; Wells, Diary, volume 4, Hulyo 10, 1878; Madsen, Emmeline B. Wells, 164, 167, 176; Rogers, Life Sketches, 181.

20. Aurelia Spencer Rogers, Reminiscences of Ago. 1878, as Published in “History of Primary Work,” 1898, sa Derr ug uban, First Fifty Years of Relief Society, 431–34; Wells, Diary, volume 4, Hulyo 10, 1878; Snow, “Sketch of My Life,” 38; Farmington Ward, Primary Association Minutes and Records, volume 1, Ago. 11, 1878; Rogers, Life Sketches, 35, 41, 47–48. Hisgutanan: Primary

21. Farmington Ward, Primary Association Minutes and Records, volume 1, Ago. 11, 1878.

22. Farmington Ward, Primary Association Minutes and Records, volume 1, Ago. 11 ug 25, 1878; Sept. 7 ug 14, 1878; Aurelia Spencer Rogers, Reminiscences of Ago. 1878, ingon nga Gimantala sa “History of Primary Work,” 1898, sa Derr ug uban, First Fifty Years of Relief Society, 430.

23. Orson Pratt and Joseph F. Smith to John Taylor and the Council of the Twelve, Sept. 17, 1878, Joseph F. Smith, Papers, CHL; Joseph F. Smith, Journal, Sept. 2 ug 7, 1878; Neilson and Schaefer, “Excavating Early Mormon History,” 359–61; Orson Pratt to Marian Pratt, Sept. 18, 1878, CHL; Saints, volume 1, kapitulo 19; Whitmer, Address to All Believers in Christ; “Whitmer, John,” Biographical Entry, Joseph Smith Papers website, josephsmithpapers.org.

24. Orson Pratt and Joseph F. Smith to John Taylor and the Council of the Twelve, Sept. 17, 1878, Joseph F. Smith, Papers, CHL; Joseph F. Smith, Journal, Sept. 7, 1878; tan-awa usab sa Orson Pratt to Marian Pratt, Sept. 18, 1878, CHL; ug Saints, volume 1, kapitulo 7.

25. Orson Pratt and Joseph F. Smith to John Taylor and the Council of the Twelve, Sept. 17, 1878, Joseph F. Smith, Papers, CHL; Joseph F. Smith, Journal, Sept. 8, 1878. Hisgutanan: Witnesses of the Book of Mormon

26. Carl Dorius, Diary, Nob. 5, 1878. Kini ingon og si Ane Sophie kasagaran nga migamit sa iyang apelyido sa pagkadalaga, Christoffersen, sa Utah.

27. Dorius, “Sketch of the Life,” 66–67; Carl Dorius, Diary, 1874 ug Nob. 5, 1878.

28. Dorius, Dorius Heritage, 6–7, 155–56; Stevens, Autobiography, 1, 8–10.

29. Dorius, “Sketch of the Life,” 3; Dorius, Dorius Heritage, 155–56.

30. Carl Dorius, Diary, Nob. 5, 1878; St. George Temple, Baptisms for the Dead, Book H, 411–12, microfilm 170,847; St. George Temple, Endowments for the Dead, Book D, 13–16, microfilm 170,543, U.S. and Canada Record Collection, Family History Library; St. George Temple, Sealings for the Dead, Couples, Book B, 378–81, microfilm 170,596; St. George Temple, Sealings of Children to Parents, Book A, 107, microfilm 170,583, U.S. and Canada Record Collection, Family History Library. Hisgutanan: Denmark

31. Wells, Diary, volume 5, Ene. 1, 1879; Madsen, Emmeline B. Wells, 183. Hisgutanan: Women’s Suffrage [Katungod sa Pagbotar sa mga Babaye]

32. “Part 3: 1867–1879,” sa Derr ug uban, First Fifty Years of Relief Society, 242–46; Stanton, Eighty Years and More, 283–87.

33. Madsen, Advocate for Women, 160–68.

34. Henderson, Crickets and Grasshoppers in Utah, 20; “Grain Meeting,” Woman’s Exponent, Dis. 1, 1877, 6:102; Wells, “The Mission of Saving Grain,” 47; tan-awa usab sa Committees on the Grain Movement, Minutes, Nob. 17, 1876, sa Derr ug uban, First Fifty Years of Relief Society, 399–401.

35. Emmeline B. Wells [Blanche Beechwood, pseud.], “Why, Ah! Why,” Woman’s Exponent, Sept. 30, 1874, 3:67; Madsen, Advocate for Women, 50–55.

36. Wells, Diary, volume 4, Ene. 4, 1878. Hisgutanan: Emmeline B. Wells

37. Wells, Diary, volume 5, Ene. 9, 1879; “Washington,” Salt Lake Daily Tribune, Ene. 7, 1879, [1]; Reynolds v. United States, 98 U.S. 145 (1879); George Q. Cannon, Journal, Ene. 11, 1879. Hisgutanan: Antipolygamy Legislation

38. “The Utah Ladies in Washington,” Deseret Evening News, Ene. 18, 1879, [2].

39. “Miss Grundy,” “Mormon Ladies Calling at the White House,” Woman’s Exponent, Mar. 15, 1879, 7:212; Wells, Diary, volume 5, Ene. 13, 1879; George Q. Cannon, Journal, Ene. 13, 1879. Kinutlo gi-edit alang sa sayon nga pagbasa; ang ikaduhang pananglitan sa pulong “gihimo” gidugang.

40. Wells, Diary, volume 5, Ene. 14–30, 1879; Memorial of Emeline B. Wells and Zina Young Williams.

41. Madsen, Advocate for Women, 163–68; George Q. Cannon, Journal, Ene. 18, 1879.

42. Van Orden, Prisoner for Conscience’ Sake, 90; Wells, Diary, volume 5, Ene. 14 ug 18, 1879; [Emmeline B. Wells], “Visit to Washington,” Woman’s Exponent, Peb. 15, 1879, 7:194; Madsen, Advocate for Women, 167.