Kasaysayan sa Simbahan
18 Awahi na Kaayo, Awahi na Kaayo


“Awahi na Kaayo, Awahi na Kaayo,” kapitulo 18 sa Mga Santos: Ang Istorya sa Simbahan ni Jesukristo sa Ulahing mga Adlaw, Volume 2, Walay Dili Balaan nga Kamot, 1846–1893 (2019)

Kapitulo 18: “Awahi na Kaayo, Awahi na Kaayo”

Kapitulo 18

Awahi na Kaayo, Awahi na Kaayo

puti nga bandila nga anaa sa tukog

Atol sa ting-init sa 1857, si Johan ug Carl Dorius miabut ngadto sa Zion pinaagi sa panon sa kariton nga duol sa mga tulo ka gatus ka Scandinavian nga mga Santos.1 Kasagaran sa mga panon miabut sa silangang Estados Unidos pagka-Mayo. Nakapuyo og dugay aron sa pagsangyaw sa ebanghelyo didto sa Norway ug Denmark human ang iyang amahan ug mga igsoong babaye milangyaw ngadto sa Zion, gibati ni Johan ang pitik sa iyang kasingkasing sa kalipay sa dihang sa katapusan nakita niya ang Estados Unidos.2 Sa baybayon, hinoon, siya ug ang iyang panon wala madugay nakahibalo mahitungod sa pagkapatay ni Parley Pratt ug sa kinse ka gatus ka tropa sa kasundalohan nga nagmartsa aron sa pagbuntog sa mga Santos sa Utah.3

Nakahibalo usab sila mahitungod sa kariton nga mga langyaw kinsa nangamatay diha sa dalan-dalan sa miaging tuig. Sama sa gihunahuna ni Brigham, ang pagbiyahe sa kariton ubos sa normal nga kahimtang nagpakita nga mas kusog ug mas barato kay sa kinaraang nagsumpay-sumpay nga karomata. Sa lima ka panon sa kariton nga miabut sa walog, ang unang tulo miabut nga walay dako nga hitabo. Ug ang makalilisang nga mga gidangatan sa laing duha mahimo untang malikayan pinaagi sa mas maayong pagplano ug tambag gikan sa pipila sa mga lider sa paglangyaw. Aron sa paglikay og dugang nga mga kalaglagan, ang mga ahente sa paglangyaw misiguro karon sa pagpagikan sa tanang mga panon sa kariton nga adunay igo nga panahon sa pag-abut sa walog nga luwas.4

Sa hinapos sa Agosto, si Johan, Carl, ug ang ilang panon mibiyahe sulod sa pipila ka panahon duol sa maayong pagka-armas, maayong pagkasangkap nga kasundalohan nagmartsa padulong sa Utah. Bisan tuod og daghang mga tawo ang mituo nga ang kasundalohan buot nga mobuntog ug molupig sa mga Santos, ang mga langyaw wala makadawat og panghasi o pang-abuso samtang nagbiyahe abay kanila.5

Usa ka adlaw, mga duha ka gatus ka milya [320 ka kilometro] gikan sa Walog sa Salt Lake, nakit-an sa mga langyaw ang usa sa mga baka sa kasundalohan diha sa dalan-dalan nga may sakit sa usa ka tiil. “Mahimong inyo na kanang baka,” miingon ang lider sa mga karomata sa panginahanglan sa mga sundalo. “Nagtuo ako nga tingali nanginahanglan mo og gamay nga karne.”

Malipayong gidawat sa mga Santos ang hayop. Ang mga karomata sa paghupay gikan sa walog nagpadulong na unta sa adtoan niini, apan wala pa sila moabut. Kulang sa uban nga mga tinubdan sa pagkaon, nakita sa mga Santos nga ang karneng baka usa ka panalangin gikan sa Dios.

Ang mga kariton sa kadugayan nakauna sa kasundalohan. Samtang nagkaduol sila sa Utah, si Johan mahinamon sa pagsugod sa importanting buhat nga iyang atubangon. Samtang nagtabok sa Atlantiko, naminyo siya sa usa ka Norwegian nga Santos nga ginganlan og Karen Frantzen. Ang iyang igsoong lalaki nga si Carl naminyo ni Elen Rolfsen, lain nga Norwegian nga Santos, sa samang panahon. Sa Utah, ang nag-unang mga misyonaryo nagplano nga magminyo sa unang higayon sulod sa mga katuigan—tingali duol sa nahibilin sa pamilyang Dorius—ug magmalipayon sa ilang bag-ong mga kinabuhi sa Zion.6

Apan pipila ka mga walay kasigurohan naghulat sa kapunawpunawan. Ang mga sundalo maloloy-ong mitagad sa mga Santos diha sa dalan-dalan. Mobuhat ba sila sa sama kon sila momartsa ngadto sa teritoryo?


Sa Agosto 25, 1857, si Jacob Hamblin, ang presidente sa Indian misyon sa habagatang Utah, gikuyogan si George A. Smith balik ngadto sa Siyudad sa Salt Lake. Mibiyahe sila sa amihanan uban sa usa ka grupo sa mga lider gikan sa Paiute Indian nga tribo. Nahibalo nga ang mga Paiute makaabin sa mga Santos kon ang kapintas motungha uban sa kasundalohan, gidapit ni Brigham ang mga lider sa siyudad alang sa usa ka konseho.7 Si Jacob molihok isip usa ka tighubad sa panahon sa mga miting.8

Mga katunga paingon sa siyudad sa Salt Lake, ang gamay nga panon nagkampo tabok sa sapa gikan sa usa ka nagsunod-sunod nga karomata sa mga langyaw kinadaghanan gikan sa Arkansas, usa ka estado sa habagatang Estados Unidos. Human sa pagsalop sa adlaw, pipila ka mga lalaki gikan sa Arkansas nga panon miduol sa kampo ug mipaila sa ilang mga kaugalingon.9

Ang panon may mga 140 ka mga tawo, kasagaran kanila batan-on ug naghinam-hinam sa pagsugod og bag-ong kinabuhi sa California. Daghan ang mga minyo ug nagbiyahe uban sa gagmay nga mga bata. Ang ilang mga lider mao sila si Alexander Fancher ug John Baker. Si Kapitan Fancher, kinsa nakabiyahe kaniadto sa California, usa ka maayong lider kinsa nabantug sa iyang integridad ug kaisug. Siya ug ang iyang asawa, si Eliza, mga ginikanan sa siyam ka mga anak, ang matag usa anaa sa panon. Si Kapitan Baker mibiyahe uban sa tulo niyang dagko nga mga anak ug usa ka masuso nga apong lalaki.

Ang panon adunay laki nga mga asno, mga kabayo, ug mga baka aron sa pagbitad sa ilang mga karomata ug mga karwahe. Mibiyahe usab sila dala ang gatusan ka tag-as og sungay nga mga baka, nga ilang ikabaligya nga makaganansya kon moabut na sila sa California, kutob nga pakan-on nila ug himsog ang mga baka sa pagbiyahe.10

Sa panahon nga unang mibiyahe si Kapitan Francher ngadto sa California, ang habagatang agianan ngadto sa Utah adunay daghang dagko nga kasibsibang yuta ug mga dapit nga tubiganan. Sukad niana, bag-ong mga pamuy-anan daplin sa dalan miangkon niini nga yuta, naghatag og kalisud alang sa dagkong nagsunod-sunod nga mga karomata sa pag-amuma sa ilang kahayupan nga walay kooperasyon sa mga Santos. Karon, nga nagsingabut ang mga kasundalohan, daghang mga Santos ang nagtagad sa mga taga-gawas nga may pagduda ug kasuko. Daghan usab ang misunod sa tambag sa dili pagbaligya og mga probisyon ngadto sa mga taga-gawas.11

Ang pagkadili matinagdanon sa mga Santos nakapaguol sa panon sa Arkansas. Ang dalan sa unahan moagi og pipila sa labing init ug labing uga nga nasud sa Estados Unidos. Ang panaw mahimong malisud nga walay usa ka dapit nga makadugang sa sangkap, pagpakaon, ug pagpainom sa ilang mga hayop, ug sa uban pa.12

Gisultihan ni Jacob Hamblin ang panon mahitungod sa maayong mga kampohanan daplin sa dalan. Ang labing maayo mao ang usa ka labong nga walog, nga habagatan lamang sa iyang rantso, adunay daghang tubig ug sagbut alang sa mga baka. Kini usa ka malinawong dapit nga gitawag og Mountain Meadows.13


Human sa daghang mga adlaw, ang panon sa Arkansas mihunong sa Siyudad sa Cedar, dos syentos singkwenta ka milya [400 ka kilometro] habagatan sa Siyudad sa Salt Lake, aron sa pagpalit og mga sangkap sa dili pa mopadayon ngadto sa Mountain Meadows. Ang Siyudad sa Cedar mao ang katapusang dako nga pamuy-anan sa habagatang Utah ug lugar sa pamuhatan og puthaw sa mga Santos, nga sa karon nagsugakod. Ang mga lumulupyo niini kabus ug tungod niana napainusara.14

Nakakaplag ang panon og usa ka tawo sa gawas sa lungsod nga andam sa pagbaligya kanila og singkwenta ka bushel [tingali mga 1,280 ka kilo] sa dili ginaling nga trigo. Ang ubang mga sakop sa panon midala sa trigo ug pipila ka mais nga ilang napalit gikan sa mga Indian ngadto sa usa ka galingan nga gipadagan ni Philip Klingensmith, ang lokal nga bishop, kinsa mipabayad og dako kaayo nga presyo sa paggaling sa lugas.15

Ang ubang sakop sa panon, sa samang higayon, naninguha sa pagpamalit diha sa usa ka tindahan sa lungsod. Unsa ang nahitabo pagkasunod nagpabiling dili klaro. Milabay ang mga tuig, ang nanimuyo sa Siyudad sa Cedar nakahinumdom nga ang namaligya sa tindahan wala sa mga butang nga gikinahanglan sa mga langyaw—o nga siya midumili lang gyud sa pagbaligya ngadto kanila.16 Ang ubang mga tawo nahinumdom og pipila ka mga sakop sa panon nga nasuko ug mibahad sa pagtabang sa mga sundalo nga ipapatay ang mga Santos sa dihang moabut dayon ang mga kasundalohan. Ang ubang nanimuyo miingon nga usa ka tawo diha sa panon miangkon nga nakabaton sa pusil nga mipatay ni propeta Joseph Smith.17

Misulay si Kapitan Fancher sa pagpugong sa nasuko nga mga tawo.18 Apan ang uban kanila ingon og nakadumdom sa panimalay sa mayor, si Isaac Haight, kinsa mialagad usab isip stake president ug usa ka major sa boluntaryong mga kasundalohan sa teritoryo, ug gisinggitan siya og mga pagbahad.19 Miipsot og guwa si Isaac sa luyo niya nga pultahan, nakit-an si John Higbee, ang marshal sa lungsod, ug giaghat siya sa pag-aresto sa mga lalaki.

Giatubang ni Higbee ang mga lalaki ug gisultihan sila nga ang pagsamok sa kalinaw ug paggamit og binastos nga pinulongan supak sa lokal nga mga balaod. Gihagit siya sa mga lalaki sa pag-aresto kanila. Dayon mibiya sila sa lungsod.20


Wala madugay nianang adlawa, si Isaac Haight ug ang ubang mga lider sa Siyudad sa Cedar mipadala og mensahe ngadto ni William Dame, ang kumander sa boluntaryong mga kasundalohan sa distrito ug ang stake president sa duol nga Parowan, nangayo og tambag kabahin sa unsay buhaton mahitungod sa mga langyaw. Bisan tuod ang kinadaghanang mga tawo sa panon wala makahimo og kasamok, ug walay usa nga pisikal nga nakapasakit og bisan kinsa sa mga lumulupyo, ang mga tawo sa lungsod nagbukal-bukal sa kasuko sa dihang mibiya ang mga langyaw. Ang pipila kanila misugod na og plano sa pagpanimalos.

Gipakigbahin ni William ang mensahe ni Isaac ngadto sa usa ka konseho sa Simbahan ug sa mga lider sa lungsod, ug ilang gipiho nga ang panon sa Arkansas tingali dili mopasakit. “Ayaw panumbalinga ang ilang mga pagbahad,” mitambag si William diha sa usa ka sulat. “Ang mga pulong hangin lamang—kini dili makapasakit og tawo.”21

Wala matagbaw, gipakuha ni Isaac si John D. Lee, usa ka Santos sa Ulahing mga Adlaw sa usa ka silingang lungsod. Nagtudlo og pang-uma si John ngadto sa lokal nga mga Paiute ug adunay maayo nga pakigrelasyon ngadto kanila. Usa siya ka kugihang motrabaho ug naghinam-hinam sa pagmatuod sa iyang kaugalingon diha sa habagatang mga pamuy-anan.22

Samtang naghulat siya nga moabut si John, nakigkita si Isaac sa ubang mga lider sa Siyudad sa Cedar aron sa pagpahimutang sa iyang plano alang sa pagpanimalos. Habagatan sa Mountain Meadows daplin sa dalan ngadto sa California, mao ang usa ka gamay nga dal-og diin ang mga Paiute makaatake sa nagsunod-sunod nga mga karomata, patyon ang pipila o ang tanang mga lalaki, ug dad-on ang ilang mga baka. Sa kinatibuk-an ang mga Paiute mga malinawon, ug ang pipila sa kanila mipasakop sa Simbahan. Apan si Isaac mituo nga si John makakumbinsir kanila sa pag-atake sa panon.23

Sa pag-abut dayon ni John, misulti si Isaac kaniya mahitungod sa mga langyaw, mibalik-balik sa hungihong nga usa kanila nanghambug mahitungod sa pagbaton sa pusil nga mipatay ni propeta Joseph.24 “Gawas kon usa ka butang ang himoon sa pagpugong niini,” miingon si Isaac, “buhaton sa mga langyaw ang ilang mga pagbahad ug tulison ang tanang layo nga mga pamuy-anan sa habagatan.”25

Mihangyo siya ni John sa pagkumbinsir sa mga Paiute sa pag-atake sa panon. “Kon ilang patyon ang bahin o tanan kanila,” miingon siya, “labing maayo.” Apan walay usa nga makahibalo nga ang puti nga mga nanimuyo ang misugo sa pag-atake.

Ang pasangil maanha sa mga Paiute.26


Sa pagkahapon sa Dominggo, Septyembre 6, ang mga lider sa Siyudad sa Cedar nagkita na usab aron sa paghisgot sa panon sa Arkansas, nga karon nagkampo sa Mountain Meadows. Nakumbinsir nga usa ka sakop sa panon apil sa mga pagkamatay ni Joseph ug Hyrum Smith o nga pipila ka mga tawo diha sa panon buot nga motabang sa kasundalohan sa pagpatay sa mga Santos, pipila ka mga konsehal misuporta sa plano nga sulsolan ang mga Paiute sa pag-atake sa panon.27

Ang uban diha sa konseho miaghat og pahimatngon, ug wala madugay daghan pang mga tawo ang mipahayag og mga pagpanagana mahitungod sa plano.28 Napakyas, mibarug si Isaac og kalit sa iyang gilingkuran ug daling migawas sa kwarto. Ang konseho, sa samang higayon, misugyot sa pagpadala og walay hunong-hunong nga tigpangabayo aron sa pagpangayo og tambag gikan ni Brigham Young.29 Apan sa pagka-udto nianang Lunes, walay tigpangabayo nga gipadala.

Nianang sama nga adlaw, Septyembre 7, nadawat ni Isaac ang usa ka mensahe gikan ni John D. Lee. Nianang buntaga, si John ug usa ka grupo sa mga Paiute miatake sa mga langyaw sa Mountain Meadows. Bisan tuod og ang mga Paiute sa una nagdumili sa pag-apil, si John ug ang ubang lokal nga mga lider misaad sa paghatag kanila og premyo kon sila mouban sa pag-atake.30

Nasaraysay si Isaac sa balita. Sumala sa plano, ang pag-atake unta mahitabo human mobiya ang panon sa Arkansas sa mga kasagbutan, dili sa dili pa mobiya. Mibalita karon si John nga pito ka langyaw ang napatay ug laing napulog unom ang samdan. Giliyokan sa mga langyaw ang ilang mga karomata, misukol, ug nakapatay og labing ubos usa nga Paiute.31

Ang pag-atake nga nagsugod na sa Mountain Meadows, misulat si Isaac ngadto ni Brigham Young og pakitambag. Mibalita siya nga ang mga Paiute miatake og nagsunod-sunod nga mga karomata. Iyang gisulat nga ang mga langyaw mibahad sa mga Santos sa Siyudad sa Cedar, apan gilaktawan ang tahas sa mga nanimuyo sa pagplano ug pagpahinabo sa pag-atake.32

Gihatag ni Isaac ang sulat ngadto ni James Haslam, usa ka batan-ong miyembro sa kasundalohan sa lugar, ug gisugo siya sa pagpangabayo og dali ngadto sa Siyudad sa Salt Lake kutob sa mahimo.33 Dayon misulat siya ngadto ni John. “Gamiton nimo ang imong labing panlimbasog sa pagpugong nga malayo ang mga Indian sa mga langyaw,” misulat siya, “ug sa pagpanalipod kanila gikan sa kadautan hangtud sa sunod nga mga sugo.”34

Nianang gabhiona, nahibaloan ni Isaac nga human si John ug ang mga Paiute miatake sa panon, may armas nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw misiksik sa dapit alang sa duha ka mga sakop sa panon kinsa mibiya sa Mountain Meadows sayo niana nga semana aron sa pagdakop sa nahisalaag nga mga baka. Nakit-an sa mga lalaki ang mga langyaw ug gipusil ang usa kanila. Ang lain nga langyaw naka-eskapo ug mibalik ngadto sa kampo sa panon, nakamatngon nga duha ka puti nga mga lalaki miatake kaniya.

Kon ang mga langyaw wala makahibalo sa una nga ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw naapil sa pag-atake sa ilang kampo, karon sila nakahibalo na.35


Human sa duha ka adlaw, sa Septyembre 9, nakigkita si Isaac ni Marshal John Higbee, kinsa mao pay pag-abut gikan sa pag-atake.36 Gikan sa sinugdanan nga mga pagpatay, nakapangulo si John D. Lee og mas gagmay nga mga pang-atake sa panon.37 Nahibalo si Higbee nga ang mga langyaw sa kadugayan mahutdan og tubig ug mga sangkap. Apan mas daghan nga nagsunod-sunod nga mga karomata ang moagi sa dapit, tingali sulod sa sunod nga pipila ka adlaw, ug makadiskubre sa tahas sa mga Santos diha sa pang-atake.38

Aron sa pagtago sa pagkaapil sa mga nanimuyo, si Isaac ug Higbee mihukom nga ang lokal nga boluntaryong mga kasundalohan sa lugar kinahanglan nga motapos sa pang-atake. Ang matag usa diha sa panon kinsa mamasangil og mga nangatake kinahanglan nga patyon39

Human sa miting, miadto si Isaac sa Parowan aron sa pagkuha og pagtugot gikan ni William Dame nga sugoon ang boluntaryong mga kasundalohan sa pag-atake sa mga langyaw. Nagtuo gihapon nga ang mga langyaw mga biktima sa pang-atake sa mga Indian, si William ug ang iyang konseho buot nga mopadala sa boluntaryong mga kasundalohan ngadto sa Mountain Meadows aron sa pagpanalipod sa panon ug sa pagtabang kanila sa pagpadayon sa ilang paglakaw.40

Sa usa ka pribadong miting uban ni William, hinoon, miangkon si Isaac nga ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw miapil sa mga pang-atake ug nga ang mga langyaw nahibalo niini. Miingon siya nga ang ila lamang nga kapilian karon mao ang pagpatay ni bisan kinsa nga nahibiling buhi nga igo ka hingkod sa pagtestigo batok sa mga nanimuyo.41

Gitimbang-timbang kini nga mga pulong, gisalikway niya ang desisyon sa iyang konseho ug mihatag og pagtugot sa pag-atake.42


Sa pagkasunod adlaw, Septyembre 10, si Brigham Young nakigkita ni Jacob Hamblin didto sa Siyudad sa Salt Lake aron mahibalo kon giunsa sa mga Paiute pagtipig og pagkaon. Kon ang mga Santos kinahanglan nga molayas ngadto sa mga bukid kon moabut ang kasundalohan, gustong mahibalo si Brigham kon unsaon sa pagpakabuhi diha sa gansangon nga yuta.43

Apan ang mga kasundalohan ingon og dili na kaayo hulga kay sa unang gihunahuna sa mga Santos. Usa ka tinugyanan sa kasundalohan, bag-ohay nga mianha sa siyudad ug mipahayag nga ang mga sundalo walay tuyo nga mopasakit sa mga Santos. Kini usab ingon og walay kalagmitan nga kadaghanan sa kasundalohan moabut sa dapit sa wala pay tingtugnaw.44

Samtang nagsinultihanay si Brigham ug si Jacob, ang mensahero gikan sa Siyudad sa Cedar, si James Haslam, misanta sa miting uban sa iyang mensahe mahitungod sa pag-atake sa Mountain Meadows45 Gibasa ni Brigham ang mubo nga sulat dayon gitan-aw ang mensahero. Nagsakay og kabayo si James 250 ka milya [400 ka kilometro] sulod sa tulo ka adlaw—sa tinuod walay katulog. Nakaila nga walay panahon sa paglangan, gipangutana siya ni Brigham kon siya makadala ba sa iyang tubag balik ngadto sa Siyudad sa Cedar. Miingon siya nga makahimo siya.46

Gisultihan siya ni Brigham sa pagkatulog ug sa pagpabalik alang sa iyang tubag.47 Mibiya si James, ug misulat si Brigham sa iyang tubag. “Kabahin ngadto sa mga nagsunod-sunod nga mga karomata nga moagi sa atong mga pamuy-anan, kinahanglan nga dili gayud kita mosamok kanila hangtud dili sila una mapahibalo sa pagpalayo,” gipahimangno niya. “Kinahanglan gayud nga kamo dili manghilabut kanila. Ang mga Indian atong gipaabut nga mobuhat unsay ilang gusto, apan kamo kinahanglang maninguha sa pagpatunhay og maayong mga pagbati ngadto kanila.”

“Paagia sila sa kalinaw,” pangusog ni Brigham.48

Human sa usa ka oras, gitunol ni Brigham ang sulat ngadto ni James ug milakaw uban kaniya ngadto sa poste nga higtanan sa kabayo sa gawas sa iyang opisina. “Igsoong Haslam,” miingon siya, “gusto kong mosakay ka nga magmatngon sa imong kinabuhi.”49


Bisan tuod og ang mga Santos sa Siyudad sa Salt Lake wala na magpaabut og mga sundalo nga moatake sa ilang mga kadalanan niana nga panahon, ang mga Santos sa habagatang Utah nagpabiling wala makahibalo sa mga pag-angkon sa kasundalohan og kalinaw ug sa panudlo ni Brigham sa dili pagpanghilabut sa nagsunod-sunod nga mga karomata nga langyaw. Ang mga Santos sa Siyudad sa Cedar nagtuo gihapon nga tuyo sa kasundalohan ang paglaglag kanila.

Sulod sa sobra sa usa ka semana, ang mga babaye sa lungsod mibantay sa mga lalaki sa ilang pamilya nga misamot sa pagkasuko sa Arkansas nga mga langyaw. Ang mga lalaki lawom na sa gabii mopauli, nagmiting, ug nagplano og mga paagi sa pagdala sa sitwasyon. Karon ang boluntaryong mga kasundalohan nagmartsa padulong sa Mountain Meadows50

Sa hapon sa Septyembre 10, ang mga babaye nagkita alang sa ilang binulan nga miting sa Relief Society. Ang pipila sa mga babaye mibati nga gihulga sa dihang ang mga langyaw miagi sa Siyudad sa Cedar. Ang pipila kanila, lakip si Annabella Haight ug Hannah Klingensmith, mga asawa sa mga lider kinsa miapil sa mga hitabo sa milabay nga semana.51

“Panahon kini sa mga kasamok,” misulti si Annabella sa mga babaye, “ug kinahanglan kita nga maghimo og tinago nga pag-ampo alang sa atong mga bana, mga anak nga lalaki, mga amahan, ug mga igsoong lalaki.”

“Hugta ang pag-atiman sa tinago nga pag-ampo alang sa mga kaigsoonan nga anaa sa gawas naglihok sa pagdepensa kanato,” miuyon si Lydia Hopkins, ang presidente sa Relief Society. Dayon siya ug ang iyang mga magtatambag mipahimangno sa mga babaye ug mitudlo og daghang mga miyembro sa pagbisita sa ubang mga babaye sa tibuok siyudad.

Sa wala pa tapusa ang miting, miawit sila og himno.

Paghinulsol ug paglimpyo gikan sa sala,

Ug korona sa kinabuhi imong madaog unya;

Kay ang adlaw nga atong gipangita duol na, duol na.52


Sa Mountain Meadows, sa samang higayon, tali sa saisyenta ug setenta ka boluntaryong mga sundalo gikan sa Siyudad sa Cedar ug uban nga kasilinganang mga pamuy-anan miuban ni John D. Lee sa ranso ni Jacob Hamblin, kinsa wala pa mahibalik gikan sa Siyudad sa Salt Lake.53 Pipila sa boluntaryong mga kasundalohan mga bayong-bayong, apan ang kadaghanan anaa sa ilang pagkabaynte ug pagkatreynta.54 Ang pipila kanila miabut nga naghunahuna nga sila mianha aron sa paglubong sa mga patay.55

Sa pagkagabii, giribyu nila ni John Higbee, John D. Lee, Philip Klingensmith, ug ubang mga lider ang plano sa pag-atake kauban sa boluntaryong mga kasundalohan. Tagsa-tagsa, ang mga lalaki miuyon sa plano, nakumbinse nga kon ilang tugutan ang panon sa Arkansas nga palakton nga libre, ang mga kaaway sa Simbahan makahibalo sa kamatuoran mahitungod sa pang-atake.56

Sa pagkasunod nga adlaw, Septyembre 11, ang beynte tres anyos ang panuigon nga Nephi Johnson didto sa tumoy sa bungtod nagdung-aw sa Mountain Meadows. Tungod kay hanas siya sa pinulongan nga Paiute, gisugo siya sa pagpangulo sa mga Indian sa pag-atake. Gusto ni Nephi nga mohulat human makapaminaw gikan ni Brigham Young, apan ang boluntaryong mga kasundalohan namugos sa paghasmag karon. Nagtuo si Nephi nga siya walay kapilian apan sa pagsunod.57

Siya nagtan-aw samtang ang usa ka sarhento diha sa boluntaryong mga kasundalohan, nagdala og puti nga bandila sa kalinaw, nakigsugat sa usa sa mga langyaw sa gawas sa barikada sa panon ug mitanyag sa pagtabang sa nahibiling mga naluwas. Human dawata sa mga langyaw ang tanyag, miduol si John D. Lee sa barikada aron sa pagkigsabut sa pagluwas. Iyang gipahimangnoan ang panon sa pagtago sa ilang mga pusil diha sa mga karomata ug ibilin ang ilang mga baka ug mga butang isip mga regalo alang sa mga Paiute.58

Misugo si John sa mga langyaw sa pagsunod kaniya. Duha ka karomata sa mga masakiton, samdan, ug gagmay nga mga bata nag-una, gisundan og usa ka linya sa mga babaye ug hingkod nga mga bata. Ang hingkod nga mga batang lalaki ug hamtong nga mga lalaki naglakaw og pipila ka distansya sa luyo, matag usa kuyog sa armadong boluntaryong kasundalohan sa iyang kilid. Ang pipila ka mga lalaki ug mga babaye nagkugos sa ilang gagmay nga mga anak.59

Nahibalo si Nephi unsa ang mahitabo sunod. Ang mga langyaw mopadayon padulong sa ranso ni Hamblin. Sa kadugayan, si Higbee mosenyas sa matag boluntaryong mga kasundalohan sa pagtuyok ug sa pagpusil sa langyaw nga nagsunod niya. Niana si Nephi mosugo sa mga Paiute sa pag-atake.60

Dayon si John D. Lee ug ang mga langyaw moagi sa ubos diin si Nephi mitago uban sa mga Paiute. Mihulat si Nephi sa senyas ni Higbee, apan wala kini miabut. Nalibug, naningkamot ang mga Paiute sa pagpabilin nga nakatago samtang sila nagdali nga makaapas sa nanglakaw.61 Sa katapusan, gituyok ni Higbee ang iyang kabayo aron sa pag-atubang sa boluntaryong mga sundalo.

“Hunong!” misinggit siya.62


Sa dihang nadungog sa boluntaryong mga kasundalohan ang senyas, kadaghanan kanila mition sa ilang mga pusil diha sa mga lalaki ug batang mga lalaki ug dihadiha gipamatay sila. Usa ka kusog nga buto ingon og milanog tabok sa kasagbutan samtang ang aso sa mga pusil mitabon sa mga langyaw.63 Misinyas si Nephi sa mga Paiute sa pag-atake, ug sila milukso gikan sa ilang mga nahimutangan ug gipamusil ang labing duol nga mga langyaw.64

Ang mga langyaw kinsa nahibilin sa unang butobuto midagan alang sa ilang mga kinabuhi. Si Higbee ug ang ubang mga lalaki nga nagkabayo miali kanila samtang ang mga tig-atake diha sa yuta migukod ug mipatay kanila, mipalingkawas lamang og pipila sa labing gamay nga mga bata.65 Diha sa karomata nga may masakiton ug samdan, gipaninguha ni John D. Lee nga walay mabuhi kinsa makasulti sa hitabo.66

Pagkahuman, ang isug nga baho sa dugo ug pulbura sa pusil nagpabilin sa Mountain Meadows. Sobra sa 120 ka mga langyaw ang gipatay sukad sa unang atake upat ka adlaw ang milabay. Samtang ang pipila ka mga tig-atake gipangawatan ang patay nga mga lawas, gipundok ni Philip Klingensmith ang napulog pito ka gagmay nga mga bata ug gikarga sila ngadto sa ranso ni Hamblin. Sa dihang nakita sa asawa ni Jacob Hamblin nga si Rachel ang mga bata, ang kadaghanan sa kanila naghilak ug puno sa dugo, nalooy kaayo siya. Usa sa labing gamay sa mga bata, usa ka tuig ang edad, napusilan sa bukton.67

Gusto ni John D. Lee nga ibulag ang samdan nga bata gikan sa iyang duha ka igsoong babaye, apan mihangyo si Rachel kaniya nga tipunon sila.68 Nianang gabhiona, samtang giamumahan ni Rachel ang nanagbakho nga mga bata, si John nagbutang og higdaanan sa gawas sa balay ug natulog.69


Sayo sa pagkasunod buntag, miabut si Isaac Haight ug William Dame sa ranso ni Hamblin. Kini ang unang higayon nga silang duha nakaanha sa Mountain Meadows sukad misugod ang pag-atake.70 Sa dihang iyang nahibaloan pila ka mga tawo ang napatay, nalisang si William. “Kinahanglan ko gayud nga ibalita kining butanga ngadto sa mga awtoridad,” miingon siya.

“Ug iapil ang imong kaugalingon kuyog sa uban?” miingon si Isaac. “Walay laing nahimo gawas sa imong mga sugo.”71

Wala madugay, gidala ni John D. Lee ang duha ka lalaki ngadto sa patyanan nga dapit. Mga timaan sa pamatay anaa sa tanang dapit, ug ang pipila sa mga lalaki nanaglubong sa mga lawas sa mabaw nga mga lubnganan.72

“Wala ako maghunahuna nga adunay daghan kaayong mga babaye ug mga bata,” miingon si William, ang iyang nawong luspad.73

“Mitambag ug misugo kanako si Koronel Dame sa pagbuhat niining butanga, ug karon gusto siyang motalikod ug mosumbalik kanako,” miingon si Isaac ngadto ni John, ang iyang tingog puno sa kasuko. “Kinahanglan siyang mobarug sa unsay iyang gibuhat, sama sa gamay nga tawo.”

“Isaac,” miingon si William, “wala ako mahibalo nga daghan kaayo sila.”

“Dili kana makahimo og kalainan,” miingon si Isaac.74


Wala madugay, human malubong ang mga patay, si Philip Klingensmith ug Isaac misulti sa boluntaryong mga kasundalohan sa paghupot sa ilang tahas sa pagpatay nga usa ka sekreto.75 Si James Haslam, ang mensahero nga gipadala ngadto sa Siyudad sa Salt Lake, mibalik dayon uban sa mga panudlo ni Brigham Young sa pagpalakaw sa panon sa karomata diha sa kalinaw.

Misugod si Isaac sa paghilak.76 “Awahi na kaayo,” miingon siya. “Awahi na kaayo.”77

  1. Liljenquist, Autobiography, [9]; Dorius, “Sketch of the Life,” 47; Christian Christiansen Company (1857) list, Pioneer Database, history.ChurchofJesusChrist.org/overlandtravel/companies.

  2. Dorius, “Sketch of the Life,” 6–7, 11–12, 46, 49; tan-awa usab sa Ole Nielsen Liljenquist, “Biografiske Skizzer,” Morgenstjernen, Mar. 1833, 40.

  3. Matthias Cowley to Orson Pratt, June 1, 1857, Latter-day Saints’ Millennial Star, Hulyo 11, 1857, 19:446; Liljenquist, Autobiography, [9]; Frantzen, Reminiscence and Journal, 33.

  4. Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 19–21. Hisgutanan: Handcart Companies

  5. Christensen, “Reminiscence,” in Jensen, “By Handcart to Utah,” 337, 343–44; Liljenquist, Autobiography, [9]; Benson, “Recollections,” 3–4; Frantzen, Reminiscence and Journal, 37–39; Tanner, Biographical Sketch of James Jensen, 23–40; Carl Dorius, Biographical Sketch, 2.

  6. Dorius, “Sketch of the Life,” 46, 49–50, 52; Carl Dorius, Biographical Sketch, 2–3; Dorius, “Autobiography of Carl Christian Nicoli Dorius,” 19–21. Ang pipila sa mga rekord naghatag og Kaia isip puli nga ngalan sa Karen.

  7. Brigham Young to Jacob Hamblin, Aug. 4, 1857, Letterbook, volume 3, 737–38, Brigham Young Office Files, CHL; Hamblin, Journal, 37–38; Jacob Hamblin, Deposition, Nob. 28, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL; Historical Department, Office Journal, Aug. 25, 1857; Huntington, Journal, Sept. 1, 1857.

  8. Tan-awa sa Little, Jacob Hamblin, 31; ug Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 10.

  9. George A. Smith to Md. St. Clair, Nob. 25, 1869, Historian’s Office, Letterpress Copybook, volume 2, 941–43; George A. Smith, Statement, [Nob. 1896], George A. Smith, Papers, CHL; tan-awa usab sa Eleanor J. Pratt to “Brother Snow,” May 14, 1857, CHL.

  10. Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 76–83, 104–5, 244–49, 251–54; Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 4, 6; tan-awa usab sa Hamblin, Journal, 38–40; ug Little, Jacob Hamblin, 45.

  11. Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 80, 105–13; tan-awa usab sa Provo Utah Central Stake, General Minutes, Ago. 16, 1857, volume 10, 907–8; “Late Horrible Massacre,” Los Angeles Star, Okt. 17, 1857, [2]; ug Arrington, Great Basin Kingdom, 148–51.

  12. George A. Smith to Md. St. Clair, Nob. 25, 1869, Historian’s Office, Letterpress Copybook, volume 2, 941–43; George A. Smith, Incidents Connected with the Mountain Meadows Massacre, [Nob. 1869], George A. Smith, Papers, CHL; Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 6; tan-awa usab sa Parker, Recollections of the Mountain Meadows Massacre, 11.

  13. Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 6; Silas Smith, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 5:229; Jacob Hamblin, Testimony, in Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:92.

  14. Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 129–32; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; Philip Klingensmith, Testimony, in Rogerson, Shorthand of John D. Lee’s First Trial, 2:19; Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:2, 58–59; “History of Mormonism,” Corinne Reporter, Hulyo 22, 1871, [2]; tan-awa usab sa Shirts and Shirts, Trial Furnace, 372–87.

  15. “History of Mormonism,” Corinne Reporter, Hulyo 22, 1871, [2]; Philip Klingensmith, Testimony, sa Rogerson, Shorthand of John D. Lee’s First Trial, 2:19; Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:58–59; Bowering, Journal, tinglarag 1857, 230; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 132; Krenkel, Life and Times of Joseph Fish, 57.

  16. “Christopher J. Arthur, Field Notes”; “Christopher J. Arthur, Prepared Report,” Ene. 26, 1892, in Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 80, 82; Parowan Stake, Historical Record, Aug. 9, 1857, 22–23; tan-awa usab sa Turley and Walker, Mountain Meadows Massacre, 231; Plat of Cedar City, Oct. 1852, Historian’s Office, Collected Historical Documents, CHL; and Shirts and Shirts, Trial Furnace, 289–96.

  17. Krenkel, Life and Times of Joseph Fish, 57–58; Bowering, Journal, tinglarag 1857, 230; “Christopher J. Arthur, Field Notes”; “Christopher J. Arthur, Prepared Report,” Ene. 26, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 80, 82; Charles Willden, Affidavit, Feb. 18, 1882; Elias Morris, Statement, Feb. 2, 1892, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 93–94, 132–33.

  18. “Nephi Johnson, Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 328.

  19. Annie Hoge, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 4:26–27.

  20. “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; “Christopher J. Arthur, Prepared Report,” Ene. 26, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 82–83; tan-awa usab sa “An Act in relation to Profanity and Drunkenness,” Acts, Resolutions, and Memorials … of the Territory of Utah, 89.

  21. James H. Martineau to Susan, Mayo 3, 1876, James H. Martineau Collection, CHL; John Chatterly to Andrew Jenson, Sept. 18, 1919, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 278; Martineau, “Mountain Meadow Catastrophy,” [2]; tan-awa usab sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 55–56, 134–36, 256.

  22. “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; John D. Lee to Brigham Young, May 23, 1856, Brigham Young Office Files, CHL; tan-awa usab sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 59–67, 136, 139–40.

  23. Lee, Mormonism Unveiled, 219–20; “Ellott Willden, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 213–14; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 64–65; tan-awa usab sa Knack, Boundaries Between, 2; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 137–45.

  24. “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; Lee, Mormonism Unveiled, 218–20; tan-awa usab sa “Daniel S. Macfarlane, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 109.

  25. Lee, Mormonism Unveiled, 218, 219; tan-awa usab sa “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 253. Ang kinutlo gi-edit aron mabasa; orihinal nga tinubdan adunay “Miingon si Haight nga gawas buhaton ang usa ka butang sa pagpugong niini, ang mga langyaw mopahinabo sa ilang mga bahad ug motulis sa tanan sa lagyaw nga mga pamuy-anan sa Habagatan.”

  26. Lee, Mormonism Unveiled, 219–20. Kinutlo nga gi-edit aron mabasa; “gipatay” sa orihinal giilisan ngadto sa “patay.”

  27. Laban Morrill, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:3–4, 6, 9; Sudweeks, “Life of Laban Morrill,” 1, 8–9; “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 254.

  28. Laban Morrill, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:4, 6, 9, 10–11; Laban Morrill, Testimony, sa Patterson, Shorthand Notes of John D. Lee’s Second Trial, 2:[20]–[21]; Sudweeks, “Life of Laban Morrill,” 8; “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 254; Philip Klingensmith, Testimony, in Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:4–5.

  29. Philip Klingensmith, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:4–5; Sudweeks, “Life of Laban Morrill,” 8–9; Laban Morrill, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:6–8; “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 254.

  30. Laban Morrill, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:6, 8–10; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 145–48, 157–62.

  31. “Ellott Willden, Prepared Report”; “Ellott Willden, ‘Additional’ Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 213–15, 222; Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 8; Lee, Mormonism Unveiled, 226–27; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; tan-awa usab sa Joseph Clewes, “Mountain Meadows Massacre,” Salt Lake Daily Herald, Abr. 5, 1877, [4]; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 158–62.

  32. Jacob Hamblin to Brigham Young, Nov. 13, 1871; Jacob Hamblin, Deposition, Nov. 28, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL; James Haslam, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:12; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 162–64.

  33. James Holt Haslam, Testimony, Dec. 4, 1884, [2], sa “John D. Lee: Miscellaneous Papers pertaining to His Trials, Guilt, and Death,” 1911, box 1, folder 18, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; James Haslam, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:12; Muster Roll of Company D, 2nd Battalion, in Iron Military District, Muster Rolls, 1856–57, Utah Division of Archives and Records Service, Territorial Militia Records, 1849–77, Utah State Archives and Records Service, Siyudad sa Salt Lake.

  34. Joseph Clewes, “Mountain Meadows Massacre,” Salt Lake Daily Herald, Abr. 5, 1877, [4].

  35. “Ellott Willden, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 213, 216–18; tan-awa usab sa Walker, Turley, and Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 159–60, 164.

  36. “Bull Valley Snort,” Statement, Feb. 1894, John M. Higbee Information, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; “Ellott Willden, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 211; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 173–74.

  37. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 328; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 169–70; tan-awa usab sa “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3.

  38. Martineau, “Mountain Meadow Catastrophy,” [2]; Whitney, History of Utah, 1:700–701; Lee, Mormonism Unveiled, 240; tan-awa usab sa “Late Horrible Massacre,” Los Angeles Star, Okt. 17, 1857, [2]; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 174, 178–79.

  39. “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; J. H. Beadle, “Interview with Jno. D. Lee of Mountain Meadows Notoriety,” Salt Lake Daily Tribune, Hulyo 29, 1872, [2]; Philip Klingensmith, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:82; “Nephi Johnson Affidavit, Nob. 30, 1909,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 329; tan-awa usab sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 172–74.

  40. “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892; “William Barton, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 67–69, 254–55.

  41. [Josiah Rogerson], “Review of John D. Lee’s Life and Confessions,” 21–22, sa “John D. Lee: Miscellaneous Papers pertaining to His Trials, Guilt, and Death,” 1911, box 1, folder 19, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; “Daniel S. Macfarlane, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 110–11; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 177–79. Ang mga tinubdan nagpakita nga si Elias Morris diha sa miting ni Isaac Haight ug William Dame.

  42. Jacob Hamblin to Brigham Young, Nov. 13, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL; “Daniel S. Macfarlane, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 110–11; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 178–79.

  43. Jacob Hamblin, Deposition, Nov. 28, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL; tan-awa usab sa Jacob Hamblin to Brigham Young, Nov. 13, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL.

  44. Brigham Young to Isaac Haight, Sept. 10, 1857; Brigham Young to Orson Pratt Sr., Sept. 12, 1857, Letterbook, volume 3, 827, 844–48, Brigham Young Office Files, CHL; tan-awa usab sa Young, Office Journal, Sept. 8–10, 1857.

  45. Jacob Hamblin, Deposition, Nov. 28, 1871, President’s Office Files, 1843–77, Brigham Young Office Files, CHL.

  46. James Holt Haslam, Testimony, Dec. 4, 1884, [2]–[5], sa “John D. Lee: Miscellaneous Papers pertaining to His Trials, Guilt, and Death,” 1911, box 1, folder 18, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; tan-awa usab sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 181–83.

  47. James Holt Haslam, Testimony, Dec. 4, 1884, [5], sa “John D. Lee: Miscellaneous Papers pertaining to His Trials, Guilt, and Death,” 1911, box 1, folder 18, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; James Haslam, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:12.

  48. Brigham Young to Isaac Haight, Sept. 10, 1857, Letterbook, volume 3, 827–28, Brigham Young Office Files, CHL.

  49. Historical Department, Office Journal, Sept. 10, 1857; Hamilton G. Park, Affidavit, Oct. 1907, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL; tan-awa usab sa James Haslam, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:12.

  50. Cedar City Ward, Relief Society Minute Book, Sept. 10, 1857, sa Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 229–30.

  51. Tan-awa sa “Elias Morris, Prepared Report—Andrew Jenson Copy,” Peb. 2, 1892, sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 253; Cedar City Ward, Relief Society Minute Book, Sept. 10, 1857, sa Derr ug uban, First Fifty Years of Relief Society, 229–30; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 134–35.

  52. Cedar City Ward, Relief Society Minute Book, Sept. 10, 1857, sa Derr and others, First Fifty Years of Relief Society, 23–31; Songs of Zion (Dapit sa pagmantala ug tigmantala wala ilhi, [1853]), sa John Freeman, Songbook, circa 1849, CHL.

  53. Philip Klingensmith, Testimony; Samuel Pollock, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:7–8, 4:68, 5:182; “Daniel S. Macfarlane, Prepared Report”; “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 112, 329; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 158–59, 179, 190; appendix C, 255–64.

  54. Tan-awa sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, appendix C, 255–64.

  55. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 330; tan-awa usab sa “Daniel S. Macfarlane, Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 111; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 179.

  56. Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 187–89.

  57. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908”; “Nephi Johnson Affidavit, Nob. 30, 1909,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 328–30, 332; Nephi Johnson, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:76–77; Nephi Johnson to A. H. Lund, Mar. 1910, Collected Material concerning the Mountain Meadows Massacre, CHL.

  58. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 329–30; Lee, Mormonism Unveiled, 238–40; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; James Lynch, Affidavit, [May 1859], sa Turley, Johnson, ug and Carruth, Mountain Meadows Massacre, 1:247.

  59. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908”; “Nephi Johnson Affidavit, Nob. 30, 1909,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 329–30, 333; Lee, Mormonism Unveiled, 240; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; Samuel McMurdy, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:35–36; Joel White, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:126; “Mountain Meadows Massacre,” Daily Arkansas Gazette, Sept. 1, 1875, [3]; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 196–97, 202–5.

  60. Nephi Johnson, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:76–77; Lee, Mormonism Unveiled, 238, 240; “Nephi Johnson Affidavit, Nob. 30, 1909,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 333; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; tan-awa usab sa “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 329–30.

  61. “Ellott Willden, Bancroft Corrections—Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 156–58; tan-awa usab sa Whitney, History of Utah, 1:706.

  62. Philip Klingensmith, Testimony; Joel White, Testimony, in Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:81–82, 126–27; Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 199.

  63. “Ellott Willden, Bancroft Corrections—Prepared Report”; “Nephi Johnson Affidavit, Nob. 30, 1909,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 158, 333; Jacob Hamblin, Testimony, sa Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 9; Samuel Pollock, Testimony, in Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 5:196; tan-awa usab sa “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 3; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 200.

  64. “Ellott Willden, Bancroft Corrections—Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 158–59; Albert Hamblin, Testimony, sa Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 14; William Young, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 4:53, 5:210–11.

  65. “Ellott Willden, Bancroft Corrections—Prepared Report,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 158–59; Philip Klingensmith, Testimony, in Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:15, 17–18; Philip Klingensmith, Testimony, in Rogerson, Shorthand of John D. Lee’s First Trial, 2:27; Philip Klingensmith, Testimony, U.S. v. John D. Lee (1875), sa Patterson, Shorthand Notes of John D. Lee’s First Trial, 3:[2]–[3]; “Ellott Willden, Field Notes,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 202.

  66. Lee, Mormonism Unveiled, 241–42; “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 330.

  67. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo 22, 1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 330; Philip Klingensmith, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s First Trial, 3:85; Rachel Hamblin, Testimony; Albert Hamblin, Testimony, sa Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 11–12, 14; tan-awa usab sa Jacob Hamblin, Testimony, sa Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 7–8; ug Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 200, 208–9, 214–15, 246.

  68. Rachel Hamblin, Testimony, sa Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 11–12.

  69. Lee, Mormonism Unveiled, 245; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 4.

  70. Lee, Mormonism Unveiled, 245; “Ellott Willden, Bancroft Corrections—Field Notes,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 144; tan-awa usab sa “John H. Henderson, Field Notes,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 76.

  71. Lee, Mormonism Unveiled, 246; “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 4.

  72. Lee, Mormonism Unveiled, 245–47; Carleton, Report on the Subject of the Massacre at the Mountain Meadows, 29.

  73. “Lee’s Confession,” Sacramento Daily Record-Union, Mar. 24, 1877, 4; Lee, Mormonism Unveiled, 246. Ang kinutlo gi-edit aron mabasa; ang “was” sa orihinal giilisan ngadto sa “were”

  74. Lee, Mormonism Unveiled, 246–47.

  75. Lee, Mormonism Unveiled, 247–48; Nephi Johnson, Testimony, sa Boreman, Transcript of John D. Lee’s Second Trial, 1:77–79; tan-awa usab sa Walker, Turley, ug Leonard, Massacre at Mountain Meadows, 215–16.

  76. “Nephi Johnson Affidavit, Hulyo1908,” sa Turley ug Walker, Mountain Meadows Massacre, 330; Brigham Young to Isaac Haight, Sept. 10, 1857, Letterbook, volume 3, 827–28, Brigham Young Office Files, CHL.

  77. James Haslam, Interview by Scipio A. Kenner, Dis. 4, 1884, sa Turley, Johnson, ug Carruth, Mountain Meadows Massacre, 2:894. Hisgutanan: Masaker sa Mountain Meadows