2014
O Tausaga e 500 na Ma’umau: Mai ia Malaki e oo atu ia Ioane le Papatiso
Tesema 2014


O TAUSAGA e 500 na Ma’umau: Mai ia Malaki e oo atu ia Ioane le Papatiso

O le 500 tausaga i le va o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou e mafai ona aoao ai i tatou e uiga i tulaga i Palesitina anamua a o lei oo i le afio mai o Iesu Keriso ma fesoasoani ia i tatou e faafouina a tatou tautinoga e mulimuli i le Faaola.

Ina ua maliu le perofeta o Malaki pe tusa ma le 450 t.l.m., e leai se siufofoga moni faaperofeta sa toe faalogoina pe a ma le 500 tausaga. Ua tatou iloaina lenei vaitau o le vaitau o le va o le feagaiga tuai ma le feagaiga fou—o le va lea o tisipenisione o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou. A aunoa ma se perofeta, e amata ona fevaevaeai tagata i le laueleele i ni faalapotopotoga ma vaega, e taitasi ma finauina le aia e faamatala ai tusitusiga paia ma taitai ai tagata. O le malamalama moni ia Ieova na faaitiitia i nei vaega. Na mulimuli mai ai se vaitaimi umi o le le mautonu, lea na faamutaina ina ua auina atu e le Atua se perofeta fou, o Ioane le Papatiso, e amatalia se tisipenisione fou. Ae e oo lava foi ia Ioane le Papatiso ma le Faaola i le aoaoina o tagata, e toatele sa le mafai ona faatoilaloina tu masani ma talitonuga na atiina ae ma faateleina i le vaitau o le va o le feagaiga tuai ma le feagaiga fou. A tatou malamalama i nei tausaga e 500 ma le fenumiai na i ai faatasi ma i latou, e mafai ona tatou malamalama atili e uiga i le galuega a le Faaola ma faafouina ai a tatou tautinoga e mulimuli ia te Ia.

Faaaunuua ma le Nofopologa: O Le Tau o le Lē Usiusitai

Sa lapatai mai e Perofeta e pei o Isaia ma Ieremia ia tagatanuu o Ierusalema e faapea afai latou te faaauau pea ona solia a latou feagaiga ma le Alii, o le a faatafunaina le aai ma lo latou malumalu. Na faamaonia le moni o lenei valoaga ina ua muai osofaia e Papelonia ia Iuta pe tusa o le 600 t.l.m., ma faatafunaina ai ona nuu, aai, faoa aai, ma le olaga faalelotu.

Na mulimuli ane pa’u Ierusalema i le 587 t.l.m., ma o tagata Iutaia na faaaunuua na aveesea faamalosi mai lo latou nuu moni ua faatafunaina (tagai i le Salamo: 137:1). Sa tumau nai tagata i totonu ma talaane o Ierusalema—e aofia ai tagata Samaria, o e na iu lava ina fenofoa’i ma tagata e le o ni Isaraelu (tagai Ieremia 40:7, 11–12). Mulimuli ane, na amata ona toe foi ane [tagata] faaaunuua i Palesitina, ma toe fausia o latou aiga ma olaga faalelotu (tagai Esera 3). Sa mulimuli ane toe fausia le malumalu i Ierusalema i le 515 t.l.m., ma toe avea ai ma nofoaga autu o le tapuaiga faaIutaia.

Ona sa teena e tagata Iutaia le ofo a tagata Samaria e fesoasoani ina ia toe fausia le malumalu, na fausia ai e tagata Samaria se isi malumalu i le taimi mulimuli o le seneturi lona fa i luga o le Mauga o Gerizim, e tusa ma le 40 maila (64 km) i le itu i matu o Ierusalema. O lea, o le tapuaiga ma le talitonuga ia Ieova na vaeluaina i le va o le malumalu fou i le Mauga o Gerizim ma le malumalu i Ierusalema aua sa o latou faatautava i aia tatau o le pule o le perisitua (tagai Ioane 4:20).

Ae sa lei umi lenei faiga toe faafou o tapuaiga. Ina ua mavae atu Malaki, e pei ona sa valoia ai e le perofeta o Amosa, na auina mai ai e le Alii se “oge i le laueleele, e le se oge i mea e ‘ai, po o se galala i le fia inu vai, a o le oge i le faalogologo i afioga a Ieova” (Amosa 8:11). O lenei suiga taua na i ai taunuuga tetele a o taumafai tagata ia malamalama ma ola i le tulafono e aunoa ma ni aoaoga ma ni faamalamalamaga faatagaina a se perofeta.

O Tulaga o le Liliuese

O se taunuuga o lenei liliuese, na fevaevaeai ai tagata i ni vaega eseese o mataupu faaupufai, faalelotu ma faaagafesootai. Sa o latou eseese foi i o latou talitonuga ma tu ma aga masani e uiga i le Mesia. Sa taumafai vaega faalelotu e ola i le tulafono a Mose e pei ona latou malamalama i ai, ae sa faamatalaina e vaega taitasi ia tusitusiga paia mai manatu eseese lea na faateteleina ai le fevaevaeai o le malo o Iuta. O se taunuuga, na faasolo lava ina fenumiai le malamalama moni po o ai le Faaola.

O le taimi lava na le toe lagonaina ai le leo o perofeta, sa avea ai loa faitaulaga ma o latou uso a faigaluega o le malumalu, le au sa Levi, ma taitai sili ona taua i tagata Iutaia ma uumau ai le aia mo i latou lava e faamatala ai tusitusiga paia. Peitai, na faaleagaina le tofi o le faitaulaga sili aua sa faatau mai ma faatau atu i lea taimi.

Na lagonaina e le toatele o tagata Iutaia e faapea sa le’i faataunuuina e ositaulaga ma sa Levi lo latou tiutetauave e aoao atu le sa’o o le tulafono (tagai Teuteronome 33:10), lea sa manu a’e ai se vaega fou o e na saili e aoao atu le tulafono. Sa lauiloa o le au tusiupu, sa o latou faataitai i latou ia Esera, o lē na fesoasoani i lona nuu e lagonaina se naunautai e aoao ma usitaia le tulafono (tagai Esera 7:25; Neemia 8:1–8).

Na faatoilaloina e Alesana le Sili le itulagi i le 332 t.l.m. Ina ua maliu o ia, sa vaevaeina lona malo i ana taitai au. E lei umi, ae pulea Palesitina e taitai Seleucid e tautatala i le faa-Eleni. I le 167 t.l.m., na faatulafonoina e puleaga a Seleucid ia le faatuatuaga faaIutaia, ma faasaina ai le peritomeina ma faaleagaina le malumalu e ala i le osia o taulaga i puaa i luga o le fata faitaulaga. E toatele tagata Iutaia na tetee, na taitaia e se aiga e igoa ia Maccabees po o Hasmoneans. O le osofaiga—ua ta’ua o le Taua a Maccabean—na iu lava ina aumaia ai le saolotoga i tagata Iutaia ma faatuina ai se malo o tagata Iutaia mo le taimi muamua talu mai le pa’ū o Ierusalema. I le taimi lava e tasi, na faavaeina ai se isi vaega faalelotu ua faaigoaina ia Hasideans, “le paia.” Ua latou faaali atu lo latou tuuto i le Atua e ala i le taumafai e ola i soo se vaega o le tulafono a Mose e pei ona latou malamalama i ai.

O isi foi vaega faalelotu na aliae i le vaitaimi o le va o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou, ua taitasi ma maua le aia faatapulaaina e faamatala ai tusitusiga paia. O le au Faresaio o se vaega faalelotu tutoatasi na faavaeina i le maea ai o le Taua a Maccabean. Sa oo ina tele lo latou aafiaga i le malo o tagata Iutaia e ala i le faailoaina atu o se taulaiga pumoomoo e uiga i tulafono o meaai ma le paia o sauniga, o vaega sa mauaa muamua i a latou tu masani faafailauga, ae le o tusitusiga paia. I o latou aiga, sa o latou taumafai e amio lelei e peisea’i o latou nonofo i le malumalu.

O Satukaio i le isi itu, e lei iloa lava lo latou tupuaga, na teenaina soo se talosaga i tu masani faafailauga ae taofimau ma le mausali i tusi e lima a Mose, ma latou lē taliaina ia tusitusiga a isi perofeta. Na aofia ai i lenei vaega le toatele o [tagata] mauoa i le malo o Ierusalema. E oo ifo i le taimi na soifua mai ai Iesu, sa latou faalauteleina lo latou malosiaga e ala i le puleaina malosi o le malumalu o Jerusalem.

O nei vaega faalelotu taitasi na faasaoina tu masani ma aoaoga faavae sa latou talitonu sa taua i le olaga o le tuuto. Ae ona sa leai so latou taitaiga mai se perofeta moni, na tuua ai i latou i a latou lava faauigaga.

Faataliga o se Tisipenisione Fou

E ui lava i o latou faatosinaga faalelotu, ae na tulimatai atu pea alii ma tamaitai amiotonu i le afio mai o le Mesia i le vaitau o le va o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou. Sa usuina e fatusolo ni salamo, ma na tatalo tagata masani, talanoa, ma moemiti i Lona taunuu mai—o se Tupu o Tavita o lē sa faamoemoe i ai le laveaiina o Lona nuu.

O se tasi o vaega na faatalitali mo le Mesia o se vaega o tagata Iutaia e taua o Esenesa, lea sa faavaeina i le taimi o le taua a Maccabean. Sa talitonu le vaega o Iutaia [Esenesa] sa piopio ositaulaga o le malumalu i Ierusalema ma sa manaomia e le malumalu se toefaatulagaga tele. I lo latou manatu, ua latalata mai le afio mai o le Mesia. Sa latou talitonu o le a Ia faatasi ma i latou e aveese le avega mamafa o le puleaina e taitai Roma, o ona taitai na faatoilaloina Palesitina e tusa ma le 60 tausaga a o lei soifua mai Iesu.

E pei o le Toefaatulagaga lea na muamua atu i le Toefuataiga, o le vaitau o le va o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou na molimauina ai foi mea na tutupu na saunia ai le lalolagi mo le afio mai o Iesu Keriso. O lea taimi sa i ai se faafiafiaga mataina o tusitusiga faalelotu, e aofia ai le faaliliuga o le Tusi Paia FaaEperu i le FaaEleni ma Tusitaai o le amataga o le foafoaga o le Sami Mate ma le Apokarifa. I lea taimi o manatu e uiga i agelu, le toetu, ma manatu faavae e uiga i le lagi ma seoli na amata ona atiae ma faamamaina.

Peitai, a aunoa ma se perofeta e taialaina i latou, na finauina ai e tagata Iutaia le uiga o tusitusiga paia ma po o ai o le a avea ma Mesia. A o faatalitali le toatele o tagata mo se Mesia Tavita (o se tasi e tupuga mai le Tupu o Tavita), sa lagolagoina e isi se Mesia o le atalii o Arona—o se Mesia ositaulaga. Ae sa le’i faamoemoe lava isi e afio mai le Mesia.

Na fatufatua’i le anoanoai o mea na faamoemoeina i vaega eseese i le vaitau o le va o le Feagaiga Tuai ma le Feagaiga Fou lea sa le iloa ai e vaega pe faapefea ona iloa le Mesia moni pe a afio mai o Ia ia i latou. E leai ma se tasi o vaega o le—au tusiupu, au Faresaio, le au Esenesa, po o Satukaio—na taliaina Ioane le Papatiso o se perofeta po o Iesu o le Mesia. O nisi o tagata o nei vaega na avea ma fili autu o Ioane ma Iesu i le taimi o a laua galuega (tagai Mataio 21:23–46).

Na faaauau pea fefinauaiga i totonu o vaega eseese e uiga i le Mesia. O le perofeta muamua o le tisipenisione fou, o Ioane le Papatiso, na folafolaina mai le afio mai o le Mesia moni, ma faamanino mai le ituaiga o faaolataga o le a Ia saunia. I le faailoaina o Iesu Keriso, sa fai mai ai Ioane, “Faauta i le Tamai Mamoe a le Atua, na te aveesea le agasala a le lalolagi” (Ioane 1:29). E toatele tagata Iutaia na taliaina Ioane a o ia sauniaina tagata mo le afio mai o Keriso.

Ina ua amata e Iesu Keriso Lana misiona, sa Ia aoaoina tagata “o se ua i ai le pule, a e le pei o le au tusiupu” (Mataio 7:29). Sa ia faia le tele o talanoaga ma taitai faalelotu, i le faamaninoina o aoaoga faavae o le faaipoipoga, toetu, o le Aiga Atua, ma Lana matafaioi i le avea ai ma Faaola. Talu ai o le toatele o taitai faalelotu na teenaina o Ia (tagai Mataio 26:4), na fetalai atu ai Iesu ia i latou: “E lei iloa e outou o a’u, po o lo’u Tama: ana iloa e outou o a’u, po ua iloa foi e outou o lo’u Tama.” Sa Ia faaopoopo mai, “Afai o lo outou Tama le Atua, po ua outou alofa mai ia te au” (Ioane 8:19, 42).

Ona sa latou faamoemoeina se Mesia e matuai ese lava mai ia Iesu, o lea na latou teena ai o Ia. O le mea e faafetai ai, ua tatou ola i se vaitaimi ua fausia ai upumoni o le talalelei i luga o aoaoga faavae a perofeta ma aposetolo (tagai Efeso 2:20). E le tatau ona tatou filifili i faatosinaga eseese faaleagaga e feteenai ia e tulai mai e aunoa ma le taitaiga a perofeta ma aposetolo.A tatou mulimuli i o tatou perofeta ma aposetolo o aso e gata ai, o le a oo ina tatou malamalama i le aoaoga faavae moni a le Faaola o Iesu Keriso, e pei ona sa faaalia mai i le Perofeta o Iosefa Samita:

“Aua sa [ou] vaai ia te ia, i le lima taumatau lava o le Atua; ma sa [ou] faalogo i le leo o molimau mai o ia o le Toatasi na Fanaua e le Tama—

“E faapea e mai ia te ia, ma ala mai ia te ia, ma o ia, ua i ai lalolagi ma na foafoaina, ma o e ua nonofo ai o atalii ma afafine fanauina mo le Atua” (MF&F 76:23–24).

700 t.l.m.

600 t.l.m.

500 t.l.m.

400 t.l.m.

300 t.l.m.

200 t.l.m.

150 t.l.m.

100 t.l.m.

50 t.l.m.

1 t.l.m.

4 t.l.m.

O Le Liliuese i Iuta

Papelonia 597 t.l.m.

O Le Malo o Peresia 539 t.l.m.

O Tagata Eleni 332 t.l.m.

O Tagata Seleucids 198 t.l.m.

O Le Fouvale 164 t.l.m.

Malo Tutoatasi o Iutaia 142 t.l.m.

O Tagata Roma 63 t.l.m.

Herota le Sili

Kaisara Aokuso

Ponotio Pilato

Sa lapataiina e perofeta o Isaia ma Ieremia le nuu o Iuta, o le a pulea i latou e malo o tagata ese. Sa faamaonia le moni o a latou valoaga ina ua faatoilaloina le itulagi e se faasologa o tupu mai malo eseese: Tupu o Nepukanesa o Papelonia, Kuresa le Sili o Peresia, Tupu o Tariu o Peresia, ma Alesana le Sili o Eleni. Ina ua maliu Alesana, na vaevaeina lona teritori i totonu o ana taitai au; O Tolemi I sa puleaina Palesitina.

Sa oo ina i ai Palesitina i lalo o le puleaga a tupu o Seleucid, o se tasi o i latou o Antiochus IV Epiphanes. Na faamalosia e Antiochus le avea o le FaaEleni o se tu faaleaganuu i le malo o tagata Iutaia, o nisi taimi e fasiotia ai le Toatele o tagata Iutaia, ma faasaina aia tatau o tapuaiga faalelotu o tagata Iutaia, ma faaleagaina le malumalu. Na taitai e Iuta Maccabeus, le taitai o tagata Iutaia e tetee i tagata Eleni, se fouvalega ma toe faapaiaina le malumalu. Sa faamanatuina e tagata le uluai Hanuka.

Ina ua mavae se vaitaimi puupuu o le tutoatasi, na pa’u atu ai Ierusalema i lalo o le puleaga a Roma ina ua osofaia e Pompey le Sili le aai. Na tuu e tagata Roma ia Herota le Sili, o se tasi na tupuga mai ia Esau, e avea ma tupu o tagata i Iutaia. Sa ia toe fausia Ierusalema ma faalauteleina le lotoa o le Malumalu. Na faamutaina e Kaisara Aokuso le tulafono faatemokalasi i Roma ma avea ai ma tupu lona lua o Roma i le mavae ai o Iulio Kaisara.

I le taimi o le puleaga a Kaisara Aokuso ma Herota le Sili, na soifua mai ai le Faaola o Iesu Keriso i Peteleema. Na soifua mai o Ia o le Tupu o Tupu ma le Alii o alii (tagai Isaia 44:6).

Ua Muai Valoia e le Perofeta o Isaia le Soifua Mai o Keriso, saunia e Harry Anderson; Tagata Iutaia ua Faaaunuua—o le Maota o Nepukanesa, Papelonia, © Balage Balough/ArtResource/NY; ata o le afi na saunia e Wavebreakmedia Ltd./Thinkstock; ata o Kuresa le Sili saunia e Dorling Kindersley/Thinkstock; ata o Tariu I, bas-relief on Apadana, Persepolis, saunia e Giannia Dagli Orti/The Art Archive i le Art Resource, NY; ata o le poutu faa-Eleni saunia e olmarmar/Shutterstock.com; ata o le tupe siliva faatasi ai ma le ata o Soter Prolemaios I mai faaaloaloga a le bpk, Berlin/Muenzkabinett, Staatliche Museen, Berlin/Reinhard Saczewski/Art Resource/NY

Agavale: ata pue o le pito i luga o Antiochus IV mai faaaloaloga a le Falemataaga o bpk, Berlin/Altes Staatliche/Ingrid Geske/Art Resource, NY; TAUMATAU: ata pue o le pito i luga o Pompey le Sili saunia e Alinari/Art Resource, NY; ata pue o menorah saunia e Pumba1/iStock/Thinkstock; ata pue o le faatusa o le Malumalu o Herota saunia e Timothy L. Taggart © IRI

Ata pue o ao saunia e IgDrZh/iStock/Thinkstock; ata pue o le ana lona 4 o Qumran saunia e Richo-fan/iStock/Thinkstock

Lolomi