Lēsoni 19
Kuó Ne Toe Tu’u
Talateú
“Na’e toe tu’u ’a [Sīsū Kalaisi] mei he fa’itoká ’o ’hoko ko e ’uluaki fua ’o kinautolu na’e mohé’ (1 Kolinitō 15:20). ’I He’ene hoko ko e ’Eiki kuo Toetu’ú, ne ’a’ahi ai ki he lotolotonga ’o kinautolu Ne ’ofa ai ’i he mo’uí” (“Ko e Kalaisi Mo’uí: Ko e Fakamo’oni ’a e Kau ’Aposetoló,” Ensign pe Liahona, ’Epeleli 2000, 3). ’E ako’i ’e he lēsoni ko ’ení ’a e tokāteline mo e ngaahi me’a na’e hoko fekau’aki mo e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí. Ko e taimi ’e fakatupulaki ai ’e he kau akó ’enau mahino mo ’enau fakamo’oni ki he Toetu’ú, te nau ma’u leva ha fakakaukau mo ha ’amanaki lelei ’i he’enau fehangahangai mo e ngaahi palopalema ’o e mo’ui fakamatelié.
Laukonga ’o e Puipuitu’á
-
D. Todd Christofferson, “Ko e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí,”Ensign pe Liahona, Mē 2014, 111–14.
-
Dallin H. Oaks, “Ressurection,” Ensign, May 2000, 14–16.
Ngaahi Fokotu’u ki hono Ako’í
1 Kolinitō 15:12–29
Ko e Toetu’u ‘a Sīsū Kalaisí
Faka’ali’ali ’a e lea ko ’eni na’e fai ’e he Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844), pea kole ki ha tokotaha ako ke lau le’olahi ia:
“Ko e ngaahi tefito’i mo’oni mahu’inga ’o ’etau tui fakalotú ko e fakamo’oni ko ia ’a e kau ’Aposetoló mo e kau Palōfitá ’o fekau’aki mo Sīsū Kalaisí, na’e pekia, pea telio, pea toe tu’u ’i he ’aho hono tolú, ’o hā’ele hake ki he langí; pea ko hono toenga ’o e ngaahi me’a kehe kotoa pē fekau’aki mo ’etau tui fakalotú ko ha ngaahi tānaki atu pē ki ai” (Ngaahi ’Akonaki ’a e Kau Palesiteni ’o e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 57).
Alea’i mo e kau akó ’a e fehu’i ko ’ení:
-
’Okú ke pehē ko e hā ’oku hoko ai ’a e ngaahi tefito’i mo’oni kehe kotoa ’o e ongoongoleleí ko ha “tānaki atu pē” ki he pekia, telio, pea mo e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí?
Fakaafe’i ’a e kau akó ke lau fakalongolongo ’a e ’Īsaia 25:8; Mōsaia 16:7–8; mo e ’Alamā 33:22, mo kumi ’a e me’a na’e kikite ’e he kau palōfita ’o e kuonga mu’á fekau’aki mo e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí. Kole ange ke nau lipooti ’a e me’a te nau ma’ú.
Hiki ’a e saati ko ’ení ’i he palakipoé:
|
Koe’uhí he na’e toe tu’u ’a Sīsū mei he maté, … |
Kapau na’e ’ikai ke toe tu’u ’a Sīsū mei he maté, ’e … |
Fakaafe’i ha vaheua ’e taha ’o e kalasí ke nau ako ’a e ngaahi potufolofola ’i he ’otu to’ohema ’o e sātí, mo kumi ’a e ngaahi tāpuaki ’oku tau ma’u tupu mei he Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí. Fakaafe’i ’a e vaheua ’e tahá ’o e kalasí ke nau ako ’a e ngaahi potufolofola ’i he ’otu to’omata’ú, mo kumi pe ko e hā na’e mei hoko kapau na’e ’ikai toe tu’u ’a Sīsū mei he maté. Hili ha taimi fe’unga, kole ha ni’ihi ke nau fakamatala’i ’a e me’a kuo nau ma’ú. Tokoni’i ’a e kau akó ke nau talaatu ha tokāteline na’e ako’i ’e he ngaahi potufolofola ko ’ení ’aki hano fai ange ’a e ngaahi fehu’i ko ’ení:
-
Fakatatau mo e 1 Kolinitō 15:20, na’e pehē ’e he ’Aposetolo ko Paulá ko Sīsū ’a e “’uluaki fua ’o kinautolu na’e mohé.” Ko e hā ’a e ’uhinga ’o e kupu’i lea ko iá? (Ko Sīsū ’a e ’uluaki fua ’o e toetu’ú.)
Kole ange ki he kau akó ke toe lau ’a e 1 Kolinitō 15:22. Hili iá, pea fehu’i ange:
-
’E founga fēfē ha’amou fakamatala’i fakanounou ’a e tāpuaki fakaemāmani lahi ’oku tau ma’u tu’unga ’i he toetu’u ’a Sīsū Kalaisí? (’Oku totonu ke fakahaa’i ’e he kau akó ’a e tokāteline ko ’ení: Tu’unga ’i he Fakalelei mo e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí, ’e toe tu’u ’a kinautolu kotoa ’oku fā’ele’i mai ki he mo’ui fakamatelié.)
Fakaafe’i ha tokotaha ako ke lau le’olahi ’a e lea ko ’eni na’e fai ’e Palesiteni Hauati W. Hanitā (1897–1988) ’o e kau Palesitenisī ’Uluakí:
“Ka ne ta’e ’oua ’a e Toetu’ú, ’e hoko pē ’a e ongoongolelei ’o Sīsū Kalaisí ko hano fakalau pē ’o ha ngaahi lea fakapoto pea mo ha ngaahi mana ’oku ’ikai mafakamatala’i—ko ha ngaahi lea mo ha ngaahi mana ’oku ’ikai ke ’i ai ha ikuna kāfakafa. Hala, he ko e ikuna taupotu tahá ’oku ’i he mana taupotu tahá: ko e fuofua taimi ’eni ’i he hisitōlia ’o e fa’ahinga ’o e tangatá, kuo toe fokotu’u ai ’e he taha na’e maté ’a Ia ke hoko ko ha taha ta’e-fa’a-mate ’oku mo’ui. Na’e hoko ia ko e ’Alo ’o e ’Otuá, ko e ’Alo ’o ’etau Tamai ta’e-fa’a-mate ’i he Langí, pea ko ’Ene ikuna’i ’a e mate fakaesinó mo fakalaumālié ’a e ongoongo lelei ’oku totonu ke lea ’aki ’e he ’elelo ’o e taha Kalisitiane kotoa pē” (Howard W. Hunter, “An Apostle’s Witness of the Resurrection,” Ensign, May 1986, 16).
“’Kuo tu’u hake ia; ’oku ’ikai ’i heni ia.’ (Ma’ake 16:6.) Na’e hanga ’e he ngaahi lea afeá ni ’i he’ene mahinongofuá, ’o fakahaa’i ’a e me’a mahu’inga taha kuo hoko ’i he hisitōlia kuo lekōtí” (Marion G. Romney, “The Resurrection of Jesus,” Ensign, May 1982, 6).
-
Ko e hā ’okú ke pehē ai ko e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí ko e “me’a mahu’inga taha ia kuo hoko pea lekooti he hisitōliá“?
-
Ko e hā ha ngaahi fakakaukau mo ha ngaahi ongo ’okú ke ma’u ’i ho’o ’ilo’i ’e toetu’u ’a e fānau kotoa ’a e Tamai Hēvaní ’oku fā’ele’i he māmaní, tu’unga ’i he Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí?
Fakamatala’i ange ’oku ’ikai ngata ’i hono huhu’i kitautolu ’e he Toetu’ú mei he mate fakaesinó ka mei he mate fakalaumālié foki. Kapau na’e ’ikai ke ’i ai ha toetu’u, pea ta ko e kakai kotoa pē ’e fakaiku ’o hangē ko e tēvoló (vakai, 2 Nīfai 9:6–9).
Fakamo’oni’i ange na’e fakakakato ’e he Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí ’a e Fakaleleí pea mo ’ai ke lava ’a e fānau ’a e ’Otuá ’o foki ki Hono ’aó.
Mātiu 28; Ma’ake 16; Luke 24; Sione 20
Ko e kau fakamo’oni ’o Sīsū Kalaisi kuo toetu’ú
’Oange ki he kau akó ’a e saati ko ’ení ko ha la’ipepa ke tufa:
Toutou Hā ’i he Fuakava Fo’oú ’a Sīsū Kalaisi kuo Toetu’ú
|
Fakamo’oni Fakafolofolá |
Kakai Na’e ’A’ahi ki Aí |
’Ahó pe Taimí |
Feitu’ú |
Me’a Na’e Hokó |
|---|---|---|---|---|
Vahe ki he tokotaha ako takitaha ha ’otu ’e taha pe ua ’i he sātí. Kole ange ke nau ako ’a e potufolofola ’i he ’otu kuo vahe angé pea ’ai ke ’ilo pe ko hai na’e ’a’ahi ki ai ’a e Fakamo’uí. Hili ha taimi fe’unga, tuku ki he kau akó ke nau lipooti ’a e me’a na’a nau ma’ú. Poupou’i ’a e kau akó ke ’ai ke nounou ’enau lipōtí koe’uhí ko e nounou ’a e taimí. Hili ia, pea alea’i ’a e ngaahi fehu’i ko ’ení:
-
Ko e hā na’á ke ako ’i he ’ekitivitī ko ’ení fekau’aki mo e ngaahi hā tu’o lahi ’a e Fakamo’ui kuo toetu’ú mo e me’a na’e a’usia ’e he tokotaha takitaha?
-
Makehe mei he ngaahi potufolofola ko ’ení, ko e hā mo ha ngaahi toe fakamo’oni kehe ’o Sīsū Kalaisi kuo toetu’ú, ’oku ma’u ’i he ngaahi potufolofolá ni? (’E ala tala atu ’e he kau akó ha kau fakamo’oni ’a e kakai Nīfaí, pe Palōfita ko Siosefa Sāmitá.)
-
Ko e hā ’oku mahu’inga ai ke ’ilo’i kuo lahi ’a e fakamo’oni ’o e Fakamo’ui kuo toetu’ú? (Fakapapau’i ’oku mahino ki he fānau akó ’a e fo’i mo’oni ko ’ení: Koe’uhí kuo tokolahi ha ni’ihi fakafo’ituitui kuo nau fakamo’oni’i ’a Sīsū Kalaisi kuo toetu’ú, te tau lava ’o loto falala ’okú Ne mo’ui pea ’e lava mo kitautolu foki ’o toe mo’ui hili ’etau maté.)
Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó hono ’aonga fakatokāteline ’o e Toetu’u ’a e Fakamo’uí pea mo hono ’uhingá, ’oange ki he kau akó takitaha ha tatau ’o e lea ko ’eni na’e fai ’e ’Eletā D. Toti Kulisitofasoni ’o e Kōlomu ’o e Kau ’Aposetolo ’e Toko Hongofulu Mā Uá, ’o hangē ko e ako’i ’e Siosefa Sāmitá, ko e ngaahi tefito’i mo’oni kehe kotoa pē ko e tānaki atu ki he pekia mo e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí. Kole ki ha tokotaha ako ke lau le’olahi ’a e fakamatalá.
“Kapau ko e mo’oni na’e toetu’u ’a Sīsū, ’oku pau pē ke muimui mai ko e tokotaha fakalangi Ia. ’Oku ’ikai ma’u ’e ha tokotaha matelie ha mālohi ’iate ia pē ke toe mo’ui hili ha’ane mate. Ka koe’uhí na’á Ne toetu’u, na’e ’ikai ke Ne hoko ko ha tangata tufunga, faiako, taula’eiki pe palōfita pē. Ka koe’uhí na’á Ne toetu’u, ne pau pē ko ha ’Otua ’a Sīsū, ’io, ko e ’Alo Tofu pē Taha ’o e Tamaí.
“Ko ia ai, ’oku mo’oni e me’a na’á Ne ako’í; he ’oku ’ikai lava ke loi ’a e ’Otuá [vakai, ’Īnosi 1:6].
“Ko ia ai, ko Ia ’a e Fakatupu ’o māmaní, ’o hangē ko ’Ene folofolá [vakai, hangē ko ’ení, 3 Nīfai 9:15].
“Ko ia ai, ’oku mo’oni ’a hēvani mo heli, ’o hangē ko ia na’á Ne ako’í [vakai, sīpingá, T&F 76].
Ko ia ai, ’oku ’i ai ha maama ’o e ngaahi laumālié ’a ia na’á Ne ’a’ahi ki ai hili ’Ene pekiá [vakai, T&F 138].
“Ko ia ai, ne pehē ’e he ’āngeló, te Ne toe hā’ele mai [vakai, Ngāue 1:10–11], ’o ’pule ’i he māmaní’ [Tefito ’o e Tui 1:10; vakai foki, Ko e Fakahinohino Ki he Ngaahi Folofolá, “Sīsū Kalaisi, Nofotu’í”].
“Ko ia ai, ’oku ’i ai ’a e Toetu’u mo e fakamaau’anga faka’osi ki he taha kotoa [vakai, sīpingá, 2 Nīfai 9:15].
Koe’uhí ko e mo’oni e toetu’u ’a Kalaisí—’oku ’ikai ha toe veiveiua ki he mālohi kakato, tokaima’ananga, mo e angalelei ’a e ’Otua ko e Tamaí—’a ia na’á Ne foaki Hono ’Alo Tofu pē Tahá ke huhu’i ’a e māmaní. ’Oku ’ikai mo’oni ’a e ngaahi veiveiua ki he ’uhinga mo e taumu’a ’o e mo’uí. Ko hono mo’oní ko Sīsū Kalaisi pē ’a e huafa pe founga ’e lava ke ma’u ai ’e he fa’ahinga ’o e tangatá ’a e fakamo’uí. ’Oku mo’oni e ’alo’ofa ’a Kalaisí, ’o lava ai ’o ma’u e fakamolemolé pea fakama’a ai e taha faiangahala ’oku fakatomalá. Ko e mo’oni ko e tuí ’oku mahulu [hake] ia ’i he fakakaukaú pe ha me’a ne fa’ufa’u pē ’i hotau ’atamaí. ’Oku ’i ai ha mo’oni aofangatuku mo fakaemāmani lahi, pea ’oku ’i ai ha ngaahi tu’unga mo’ui fakaeangama’a ’oku potupotu tatau pea ’ikai liliu ’o hangē ko ia na’á Ne ako’í.
“Ko hono mo’oni ’o e Toetu’u ’a Kalaisí, ko e fakatomala mei hano maumau’i ’o ’Ene ngaahi fonó mo e fekaú ’oku fakatou malava pea fakavavevave. ’Oku mo’oni e ngaahi mana ’a e Fakamo’uí, pea pehē ki He’ene tala’ofa ki He’ene kau ākongá te nau lava ’o fai ’a e me’a tatau, mo ha toe ngāue lahi ange [vakai, Sione 14:12]. … Koe’uhí ’oku mo’oni e Toetu’u ’a Kalaisí, ’oku ’ikai ko hotau ngata’angá ’a e maté, pea neongo ’e faka’auha ’e he fanga ’uangá ’a hotau sinó, ka te tau toe mamata ki hotau ’Otuá ’i hotau kakanó’ [Siope 19:26]” (“Ko e Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 113, 114).
-
’Oku fakatātaa’i fēfē ’e he lea ’a ’Eletā Kulisitofasoní ’a e tu’unga mahu’inga ’o e Toetu’u ’a e Fakamo’uí ’i he tokāteline ’o e ongoongolelei kuo fakafoki maí?
Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó ’a e founga ’e lava ke faitokonia ai kinautolu fakatāutaha ’e he mo’oni ’o e Toetu’ú, faka’ali’ali ’a e lea ko ’eni na’e fai ’e ’Eletā Tāleni H. ’Oakesi ’o e Kōlomu ’o e Kau ’Aposetolo ’e Toko Hongofulu Mā Uá pea kole ki ha tokotaha ako ke lau le’olahi ia:
“Ko e ‘’amanaki lelei’ kuo foaki ’e he toetu’ú ko ’etau fakapapau’i ia ’oku ’ikai ko e ngata’anga ’etau mo’uí ’a e maté ka ko ha sitepu mahu’inga pē ’i he liliu ’etau fononga mei he mo’ui fakamatelié ki he ta’e-fa’a-maté. ’Oku liliu ’e he ’amanaki lelei ko ’ení ’a e fakakaukau kotoa ’o e mo’ui fakamatelié. …
“’Oku ’omai ’e he mahino ’o e toetu’ú kiate kitautolu ’a e ivi mo e fakakaukau ke kātaki’i ’a e ngaahi faingata’a ’o e mo’ui fakamatelié ’oku tau takitaha fehangahangai mo iá pea mo kinautolu ’oku tau ’ofa aí, hangē ko e ngaahi tōnounou fakatu’asino, faka’atamai, pe fakaeloto ’oku tau omi mo ia ’i he fā’ele’i kitautolú pe ma’u ’i he lolotonga ’o e mo’ui fakamatelié. Koe’uhí ko e toetu’ú, ’oku tau ’ilo ’oku fakataimi pē ’a e ngaahi palopalema fakamatelie ko ’ení!
“’Oku toe hanga foki ’e he pau ’o e toetu’ú ’o ’omi kiate kitautolu ha ’uhinga mālohi ke tauhi ai ’a e ngaahi fekau ’a e ’Otuá he lolotonga ’o ’etau mo’ui fakamatelié. (“Resurrection,” Ensign, May 2000, 15).
-
Ko e hā ’oku mahu’inga ai ke tau takitaha fakatupulaki ha fakamo’oni ki hono mo’oni ’o e Toetu’ú? (’Oku totonu ke ’ilo’i ’e he kau akó ’a e tefito’i mo’oni ko ’ení: Te tau lava ’o ma’u ha ’amanaki lelei mo ha fakakaukau ta’engata ’i he’etau fehangahangai mo e ngaahi palopalema mo e ngaahi faingata’a ’o e mo’uí, tu’unga ’i he Toetu’u ’a Sīsū Kalaisí.)
-
Ko e hā ha ngaahi founga kuo hanga ai ’e he mahino ’o e Toetu’ú ’o ’omai ha ’amanaki lelei pe fiefia kiate koe pe ki ha taha ’okú ke ’ilo’i?
Vahevahe ’a e lea ko ’eni na’e fai ’e Palesiteni Tēvita O. Makeí (1873–1970):
“Ko e ta’u ’e ua mo e konga mo hono fakamālohia mo tataki [’a e Kau ’Aposetoló] ’i he ’i ai ’a Kalaisí. Ka ko ’eni kuo mavahe atu. Kuo tuku pē kinautolu, pea na’e hangē ne nau puputu’u mo ’ikai toe lava ha me’á. …
“Ko e hā ’a e me’a na’á ne liliu fakafokifā ’a e kau ākongá ni ke nau loto lahi, ta’e manavahē, mo hoko ko e kau tangata malanga lototo’a ’o e Ongoongolelei ’o Sīsū Kalaisí? Ko e fakahā ko ia kuo ’osi toe tu’u ’a Kalaisi mei he fa’itoká” (Ngaahi Akonaki ’a e Kau Palesiteni ’o e Siasí: Tēvita O. Makei [2003],76).
Fakaafe’i ’a e kau akó ke fakakaukau ki ha taha ’oku nau ’ilo’i ’e ala fakamālohia ’i ha’ane fanongo ki he pōpoaki ’o e Toetu’ú. Poupou’i ’a e kau akó ke kumi ha taimi ’i he kaha’u vave maí ke alea’i ai ’enau ngaahi ongó mo e fakamo’oní mo e tokotaha ko iá.
Laukonga ’a e Kau Akó
-
Dallin H. Oaks, “Ressurection,” Ensign, May 2000, 14–16.