« O tā’u ’evanelia teie »—« O tā’u ’Ēkālesia teie »

Nā Elder Dale G. Renlund

Nō te pupu nō te Tino ’Ahuru Ma Piti ’āpōsetolo

Teie te ’evanelia a te Fa’aora ’e teie tāna ’Ēkālesia (hi’o 3 Nephi 27:21 ; Mosia 26:22 ; 27:13). ’Ia ’āmuihia nā mea e piti, e mea pūai ’e e taui i te mau mea.

’Ua riro te paura ’ere’ere ’ei mauha’a paura puai roa a’e e vai ra e rave rahi tenetere te maoro. E nehenehe tāna e pūpuhi i te ’ōfa’i pupuhi fenua, e ’ere rā te reira i te mea maita’i nō te ’ohipa ’āpo’o mīnera ’aore rā nō te hāmanira’a i te mau purumu. ’Aita ho’i te reira e rava’i nō te vāvāhi i te ’ōfa’i.

I te matahiti 1846, ’ua hāmani te hō’ē ta’ata ’ītāria, ’o Ascanio Sobrero, i te hō’ē paura ’āpī, te nitroglycérine. ’Ua pūai a’e teie pape hinu i te paura ’ere’ere fātata hō’ē tausani a’e taime. E mea ’ōhie nō te reira i te vāvāhi i te ’ōfa’i. Te fifi rā, e āmio te nitroglycerin. Mai te mea e tōpata te reira ma’a vāhi iti i te teitei, e haruru ’oia. Mai te mea e ahu roa te reira, e haruru ’oia. Mai te mea e to’eto’e roa te reira, e haruru ’oia. E mai te mea e vaiihohia te reira i roto i te hō’ē piha to’eto’e pōiri ’oia ana’e, e haruru iho ā ’oia. ’Ua ’ōpani te rahira’a o te mau fenua i tōna utara’a, ’e e rave rahi o tei ’ōpani i tōna hāmanira’a.

I te matahiti 1860, ’ua tāmata te hō’ē ta’ata Suede ’o Alfred Nobel, i te ha’apāpū i te nitroglycérine. I muri a’e e hitu matahiti tāmatamatara’a, ’ua manuia ’oia nā roto i te ’ano’ira’a i te nitroglycérine i roto i te hō’ē tao’a fatata e mea faufa’a ’ore tei pi’ihia te fenua diatomaceous ’aore ra kieselguhr. Te Kieselguhr, e ’ōfa’i marū ïa ’o tē nehenehe e vāvāhihia ’ei paura puehu. ’Ia ’ano’ihia te reira i te nitroglycerine, e ’amu te kieselguhr i te nitroglycérine, ’e te mea e nōa’a mai, e nehenehe e hāmani i « te mau rā’au ri’i ». E mea pāpū a’e te nitroglycérine i roto i te reia huru. E nehenehe te reira e ha’aputuhia, ’e utahia, ’e e fa’a’ohipahia ma te haruru ’ore. ’Ua hōro’a ’o Nobel i te ’āmuira’a o te nitroglycérine ’e te kieselguhr i te i’oa ra, « dynamite ».

’Ua taui te dynamite i te ao nei. Nā te reira ato’a i fa’ariro ia Nobel ’ei ta’ata moni. ’Ua ’ite ’o Ascanio Sobrero ē, ’ia ’ore teie rāve’a ha’apāpūra’a, e’ita e roa’a i te ho’o i te nitroglycerin nō tōna ataata. Mai tā’u i fa’ahiti a’enei, te kieselguhr, ’ōna ana’e iho, e mea iti roa tōna faufa’a. ’Ia ’āmuihia rā nā mea e piti, ’ua taui te huru o te dynamite ’e riro ato’a mai nei ’ei tao’a rahi.

Nā reira ato’a, ’ia ’āmuihia te ’evanelia a Iesu Mesia ’e Te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei, e riro mai te reira ’ei maita’i pūai ’e te taui nō tātou. E maita’i hope tō te ’evanelia, ’ua tītauhia rā te hō’ē ’Ēkālesia nō te ra’i mai nō te ha’api’i i te reira, nō te tāpe’a vi’ivi’i ’ore noa i te reira, ’e nō te fa’atere i tōna mau ’ōro’a mo’a nā roto i te pūai ’e te mana o te Fa’aora.

’A feruri nā i te tāhō’ēra’a o te ’evanelia a te Fa’aora ’e tāna ’Ēkālesia mai tei ha’amauhia e Alama, te peropheta nō te Buka a Moromona. E hopoi’a nā te ’Ēkālesia « ’eiaha e a’o i te hō’ē mea, maori rā te tātarahapa ’e te fa’aro’o i te Fatu [i tei fa’aora] i tōna ra mau ta’ata ». Ma te fa’a’ohipa i te mana o te Atua, e hpopoi’a nā te ’Ēkālesia ’ia fa’atere i te ’ōro’a nō te bāpetizora’a « i te i’oa o te Fatu, ’ei fa’a’ite i mua iāna ē, i fa’aau ’outou i te hō’ē faufa’a iāna ra [’ia] tāvini iāna ’e ’ia ha’apa’o i tāna ra mau fa’aue ». ’Ua rave te feiā i bapetizohia i te i’oa o Iesu Mesia i ni’a ia rātou, ’ua ’āmui i roto i tāna ’Ēkālesia, ’e ’ua fafauhia ia rātou te hō’ē mana rahi nā roto i te nīni’ira’a rahi o te Vārua.

’Ua putuputu mai te ta’ata i te mau pape nō Moromona nō te fa’aro’o ia Alama i te porora’a i te ’evanelia. Noa atu ‘ua fa’atura rātou i taua mau pape ra ’e te mau uru rā’au e hā’ati ra, e ’ere te ’Ēkālesia a te Fatu i te hō’ē vāhi ’aore rā i te hō’ē fare, e ’ere ato’a īa mai te rera i teie mahana. E mau ta’ata noa te ’Ēkālesia, e mau pipi nā Iesu Mesia, tei putuputu ’e tei fa’anahohia i roto i te hō’ē fa’anahora’a i ma’itihia e te Atua o tē tauturu i te Fatu ’ia fa’atupu i tāna mau ’ōpuara’a. ’Ua riro te ’Ēkālesia ’ei rāve’a nō te ha’api’i ia tātou i te ti’ara’a rahi o Iesu Mesia i roto i te ’’ōpuara’a a te Metua i te Ao ra. Tē hōro’a nei te ’Ēkālesia i te rāve’a mana nō te mau ta’ata ’ia ’āmui atu i roto i te mau ’ōro’a ’e ’ia rave i te mau fafaura’a mau ’e te Atua. Nā te ha’apa’ora’a tātou i te reira mau fafaura’a e ha’afātata atu ā ia tātou i te Atua, e hōro’a ia tātou i tōna mana, ’e e taui ia tātou ’ei ta’ata mai tāna e hina’aro ’ia riro tatou.

Mai te dynamite ’aita e nitroglycérine tō roto e ’ore e riro ’ei mea ta’a ’ē, e riro te ’Ēkālesia a te Fa’aora ’ei ’Ēkālesia nāna mai te mea ē, e patuhia te reira i ni’a i tāna ’evanelia. ’Aita ana’e te ’evanelia a te Fa’aora ’e te mana nō te fa’atere i te mau ’ōro’a nō te reira, e ’ere ïa te ’Ēkālesia i te mea ta’a ‘ē roa.

’Ia ’ore te ha’apāpūra’a a te kieselguhr, e iti ri’i te faufa’a o te nitroglycérine ’ei paura. Mai tā te ’ā’amu i fa’a’ite mai, ’ia ’ore te ’Ēkālesia a te Fatu, e pāpū ’ore ato’a te haro’aro’ara’a o te ta’ata i tāna ’evanelia—e mea pinepine ratou i te fa’auru i te mau fa’aro’o, te mau peu tumu, e te mau philosophia e rave rahi. ’Ua fa’a’itehia te hō’ē ’āmuira’a o taua mau mana ra i roto i te mau anotau ato’a e tae roa mai i teie anotau hope’a. Noa’tu ē, ’ua fa’a’itehia mai te ’evanelia i te ’omuara’a i roto i tōna vi’ivi’i ’ore, ’ua fāri’i marū noa te tātarara’a ’e te fa’a’ohipara’a i taua ’evanelia ra i te hō’ē huru paieti ’ore ’aita e mana nō te mea ’aita te fa’anahonahora’a i fāri’ihia e te Atua i reira.

E ti’a i te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau mahana hope’a nei ’ia hōro’a i te mana o te Atua nō te mea ’ua fa’ati’a ’oia i te reira, ’oia ïa, ’ia ha’api’i i te ha’api’ira’a tumu a te Mesia ’e ’ia pūpū i te mau ’ōro’a fa’aora ’e te fa’ateitei o te ’evanelia. Hina’aro rahi tō te Fa’aora ’ia fa’a’ore i tā tātou mau hara, ’ia tauturu ia tātou ’ia roa’a tōna mana, ’e ’ia taui ia tatou. ’Ua māuiui ’oia nō tā tātou mau hara ’e tē hina’aro nei ’oia e fa’a’ore i te fa’autu’ara’a e fāri’ihia e tātou. Hina’aro ’oia ia riro tātou ’ei feiā mo’a ’e ’ia ti’a roa tātou i roto iāna.

E mana tō Iesu Mesia ’ia rave i te reira. ’Aita ’oia i aroha noa i tō tātou mau hape ’e ’aita ho’i i ’oto noa i tō tātou fa’ahapara’a mure ’ore nō te hara. ’Aita, ’ua haere ’oia i ’ō atu i te reira, i ’ō roa atu, ’e ’ua fa’aho’i fa’ahou mai i tāna ’Ēkālesia ’ia ti’a ’ia fāri’i i tōna mana.

Te tumu rahi o te ’evanelia tā te ’Ēkālesia e ha’api’i nei maori rā, ’ua amo ’o Iesu Mesia i « tō tātou mau paruparu, ’e ’ua hōpoi ’ē atu i tō tātou ’oto ». « ’Ua amo ’oia i ni’a iāna i tā tātou pā’āto’a mau hara ». ’Ua « fa’a’oroma’i ’oia i te sātauro », ’ua ’ofati i « te mau tāpe’a o te pohe », ’ua ta’uma i ni’a i te ra’i, ’e […] ’ua pārahi i te rima ’atau o te Atua, nō te tītau i te Metua i tōna aroha ». ’Ua rave te Fa’aora i te reira mau mea ato’a nō tōna here i tōna Metua ’e ’ua here ’oia ia tātou. ’Ua ’aufau a’ena ’oia i te ho’o mure ’ore ’ia ti’a iāna ’ia « [parau] i te feiā ato’a e fa’aro’o tō rātou iāna ra [’e e arai] » nō rātou—nō tātou. ’Aita e mea ’ē atu tā Iesu Mesia e hina’aro maori rā ’ia tātarahapa tātou ’e ’ia haere mai Iāna ’ia nehenehe Iāna ’ia fa’ati’a ’e ’ia ha’amo’a ia tātou. ’E’ita ’oia e fati ’e’ita ho’i e ’aueue i roto i te reira hina’aro.

Te fārira’a i te mana fafau o te Atua ’e tōna here i roto i te fafaura’a, e mea nā roto ïa i tāna ’Ēkālesia. Te ’āmuira’a o te ’evanelia a te Fa’aora ’e tāna ’Ēkālesia ’ua taui ïa te reira i tō tātou orara’a. ‘Ua taui te reira i tō’u nā metua tupuna o tō’u metua vahine. E rave ’ohipa tō’u pāpā rū’au, Oskar Andersson, i roto i te hō’ē tahua hāmanira’a pahī i Högmarsö, hō’ē teie motu nō te fenua Stockholm. E ora tāna vahine, ’o Albertina, ’e tā rāua mau tamari’i i te fenua Suede. Hō’ē taime i te piti hepetoma, i te mahana mā’a, e hoe ’o Oskar i tōna poti i te fare nō te hope’a hepetoma hou a ho’i ai i Högmarsö i te sābati. I te hō’ē mahana, i Högmarsö, ’ua fa’aro’o ’oia e piti misiōnare marite e poro ra i te ’evanelia a Iesu Mesia i fa’aho’i-fa’ahou-hia mai. ’Ua feruri ’o Oskar ē, e parau mau te mea tāna i fa’aro’o, ’e ’ua ī roa ’oia i te ’oa’oa faito ’ore.

I tōna ho’ira’a i te fare i te taime i muri a’e, ’ua paraparau ’o Oskar ia Albertina ma te ’oa’oa rahi nō ni’a i te mau misiōnare. ’Ua fa’ata’a ’oia ē, ’ua ti’aturi ’oia i te mau mea tā rātou i ha’api’i. ’Ua ani ’oia iāna ’ia tai’o i te buka iti tā rātou i hōro’a mai iāna, ’e ’ua parau ’oia ē, ’aita ’oia i feruri ē, e bapetizohia tā rāua mau tamari’i i tō rātou ’aru’arura’a. ’Ua riri roa ’o Albertina ’e ’ua ta’ue i te mau buka iti i roto i te fa’ari’i pehu. ’Aita rāua i paraparau rahi hou a ho’i ai ’o Oskar i te ’ohipa i te sābati ahiahi.

’Aita i maoro tōna revara’a, ’ua rave fa’ahou mai ’o Albertina i taua mau buka iti ra. ’Ua fa’aau maīte ’oia i tā rātou mau ha’api’ira’a tumu i te mau ha’api’ira’a o tāna bibilia fa’a’ohipa-maita’i-hia. ’Ua maere ’oia i te ’itera’a ē, e parau mau tāna i tai’o. I te ho’ira’a mai ’o Oskar i muri a’e, ’ua fāri’i-maita’i-hia ’oia, e tae noa atu i te Buka a Moromona tāna i ’āfa’i mai. ’Ua tai’o ’o Albertina ma te ’ana’anatae, ma te fa’aau fa’ahou i te ha’api’ira’a tumu i terā i roto i tāna bibilia. Mai ia Oskar, ’ua ’ite a’era ’oia ē, e parau mau ’e ’ua ī roa ’oia i te ’oa’oa faito ’ore.

’Ua reva o Oskar, Albertina ’e tā rāua mau tamari’i i Högmarsö ’ia fātata atu rātou i te mau melo o te ’Ēkālesia i reira. Hō’ē hepetoma i muri a’e i te bapetizo-ra’a-hia ’o Oskar ’e ’o Albertina i te matahiti 1916, ’ua pi’ihia ’o Oskar ’ei fa’atere pupu i Högmarsö. Mai te mau ta’ata fa’afāriu, ’ua fārerei ’o Oskar ’e ’o Albertina i te mau fa’a’ino’ra’a nō tā rāua ha’apa’ora’a ’āpī. Nō te mea ’ua pāto’i te feiā fa’a’apu nō taua vāhi ra i te ho’o mai i te ū ia rātou, ’ua horo haere ’o Oskar i te mau mahana ato’a nā ni’a i te mou’a nō te ho’o mai i te ū i te hō’ē ta’ata fa’a’apu fa’a’oroma’i a’e.

Noa atu rā, ’ua mara’a te nūmera o te mau melo o te ’Ēkālesia i Högmarsö i roto i te mau matahiti i muri mai, nō te itera’a pāpū pūai ’o Albertina ’e te itoito rahi ’ei misionare. I te rirora’a te pupu ’ei ’āma’a, ’ua pi’ihia ’o Oskar ’ei peresideni ’āma’a.

’Ua fa’atura te mau melo o taua ’āma’a no Högmarsö i taua motu ra. Teie ïa tō rātou mau pape nō Moromona. I ’ō nei ïa rātou i ’ite ai i tō rātou Fa’aora.

I te roara’a o te mau matahiti, nō tō rāua ha’apa’ora’a i tā rāua fafaura’a nō te bāpetizora’a, ’ua taui te mana o Iesu Mesia i te huru ’o Oskar ’e ’o Albertina. ’Ua tīa’i noa rāua nō te rave i te tahi atu ā mau fafaura’a ’e nō te fāri’i i tō rātou mau ha’amaita’ira nō te hiero. Nō te fāri’i i te reira mau ha’amaita’ira’a, ’ua reva tāmau rāua mai Suede haere atu i Roto Miti i te matahiti 1949. I tāvini na ’o Oskar ’ei ra’atira nō te mau melo o te ’Ēkālesia i Högmarsö hau atu i te toru ’ahuru matahiti te maoro.

Te ’āmuira’a o te nitroglycérine ’e te kieselguhr ’ua fa’ariro te reira i te dynamite ’ei mea faufa’a rahi ; te ’āmuira’a te ’evanelia a Iesu Mesia ’e tāna ’Ēkālesia, ’aita e fa’aaura’a tōna moni ho’o. ’Ua fa’aro’o ’o Oskar ’e ’o Albertina i te parau nō ni’a i te ’evanelia i fa’aho’i-fa’ahou-hia mai nō te mea ’ua pi’i ’e ’ua tono te hō’ē peropheta a te Atua i te mau misiōnare i te fenua Suede. Nā roto i te fa’auera’a nō te ra’i mai, ’ua ha’api’i te mau misiōnare i te ha’api’ira’a tumu a te Mesia, ’e, nā roto i te mana o te ’Autahu’ara’a, ’ua bāpetizo rātou ia Oskar ’e ’o Albertina. Ei melo nō te Ekālesia, ’ua tāmau noa ’o Oskar ’e ’o Albertina ’ia ha’api’i mai, ’ia fa’ananea ’e ’ia tāvini ia vetahi ’ē. ’Ua riro mai rāua ’ei feiā mo‘a i te mau mahana hope’a nei nō te mea ’ua haapa‘o rāua i te mau fafaura’a tā rāua i rave.

Te fa’ahiti nei te Fa’aora i te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau mahana hope’a nei ’ei « ’Ēkālesia na’u » nō te mea ’ua fa’aue ’oia i te reira ’ia fa’aoti i tāna mau ’ōpuara’a, ’ia poro i tāna ’evanelia, ’ia pūpū i tāna mau ’ōro’a ’e te mau fafaura’a, ’ia ti’a i tōna mana ’ia fa’ati’a ’e ’ia ha’amo’a ia tātou. ’Aita ana’e tāna ’Ēkālesia, ’aita e mana, ’aita e porora’a i te mau parau mau i heheuhia mai nā roto i tōna i’oa, ’aita e ’ōro’a ’aore rā e fafaura’a, ’aita e fa’a’itera’a nō te mana nō te huru Atua, ’aita e tauira’a i roto i te ta’ata tā te Atua e hina’aro ’ia riro tātou, ’e e mea faufa’a ’ore te fa’anahora’a a te Atua nō tāna mau tamari’i. Te ’Ēkālesia i roto i teie tau tu’ura’a, e tuha’a mau ïa nō tāna ‘ōpuara’a.

Tē ani manihini nei au ia ’outou ’ia fafau hope atu ia ’outou i te Fa’aora, i tāna ’evanelia, ’e i tāna ’Ēkālesia. ’Ia nā reira ’outou, e ’ite ’outou ē, ’ia ’āmuihia te ’evanelia a te Fa’aora ’e tāna ’Ēkālesia, e hōro’a mai te reira i te mana i roto i tō ’outou orara’a. E rahi roa atu te pūai o teie mana i te dynamite. E vāvāhi te reira i te mau ’ōfa’i i ni’a i tō ’outou ’ē’a, e fa’ariro ia ’outou ’ei fatu ’āi’a nō te bāsileia o te Atua. E riro ’outou i te « ’ī’ī roa… i te ’oa’oa ’aore e ti’a ’ia fa’a’itehia, ’e ’ua ’ī ho’i i te hanahana ra ». I te i’oa o Iesu Mesia, ’āmene.

Fa’ata’ara’a

1. Te paura ’ere’ere, o te hō’ē ïa ïa ’āno’ira’a nō te sodium (salpētre), te sulfure ’e te ’ārahu. Nō tōna pararira’a marū, ’e te ’amara’a ma te vitiviti, ’ua fa’ata’ahia te reira ’ei paura paruparu ’aore rā ’ei mauha’a paura iti Te paura pūai ’aore ra te mauha’a paura rahi e haruru te reira ’e’ita rā e ’ama, ma te fa’atupu i te hō’ē ’are rūrū.

2. Te fa’a’ohipara’a mātāmua o te dynamite tei roto ïa i « te mau ’ohipa ’aravihi ’e te mau ’ohipa huira’atira, o tei fa’atupu i te hō’ē mara’ara’a rahi i roto i te hāmanira’a i te mau purumu, te mau fa’anahora’a tahera’a pape ’ino, ’e te mau purumu nā te ao nei—te mau ’ōpuara’a rahi o tē ’ore e nehenehe e ravehia ’āhiri e ’aita te mau harurura’a paura araihia o tē ti’a ’ia ravehia i te dynamite. Fātata pauroa te mau fa’anahora’a tui ro’o o te [hope’a o te mau tenetere 19 ’e te 20] —te mau āroa i raro a’e ia Lonedona, te ’ē’a turu nō Brooklyn, te pereo’o auahi rātere nā te mau fenua, te Aravai nō Panama—’ua fa’a’ohipahia te tupita ’āpī » (Steven Johnson, The Infernal Machine: A True Story of Dynamite, Terror, and the Rise of the Modern Detective [2024], 24).

3. Nō te mea ho’i ē, ’aita e nehenehe e ho’o fa’arahi i te nitroglycerin, ’aita ’o Ascanio Sobrero i monihia nō tāna fa’anahora’a ’āpī. I tō Alfred Nobel patura’a i te hō’ē fare hāmanira’a tauiha’a dynamite i Avigliana, i Italia, i te matahiti 1873, ’ua mā’itihia ’o Sobrero ’ei anoparau [conseiller expert] ’aufau-maita’i-hia ’ei fa’aturara’a i tōna ’itera’a i te nitroglycérine. ’Ua rave noa ’o Sobrero i taua ’ohipa ra e tae roa atu i tōna pohera’a i te matahiti 1888. (Hi’o G. I. Brown, The Big Bang: A History of Explosives [1998], 106.)

4. Nō te ’ā’amu o te paura ’ere’ere, te nitroglycérine, ’e te dynamite, ’a hi’o Brown, The Big Bang, 1–121.

5. ’Ua fa’aauhia te ’evanelia a Iesu Mesia i te ha’api’ira’a a te Mesia.

6. Hi’o Mosia 18:7, 20; 25:15, 22.

7. Mosia 18:10.

8. Hi’o 2 Nephi 31:13.

9. Hi’o Mosia 18:17; 25:18, 23; Alama 4:4–5; Helamana 3:24–26; 3 Nephi 28:18, 23.

10. Hi’o 2 Nephi 31:12–14 ; Mosiah 18:10.

11. Te ’Ēkālesia, e tāviri ïa nō te pūpū i te mau fafaura’a mo’a i te mau tamari’i a te Metua i te ao ra. Teie te tumu e fafau ai te mau melo i roto i te ’ōro’a hiero i roto i te mau hiero, ’ia ha’apa’o i te ture nō te ha’amo’ara’a. Te aura’a ra, ’oia ho’i, « E hōro’a rātou i tō rātou taime, tō rātou mau tāreni, ’e te mau mea ato’a tā te Fatu i ha’amaita’i mai ia rātou nō te patu i te ’Ēkālesia a te Mesia i ni’a i te fenua nei » (Buka arata’i rahi : Te tāvinira’a i roto i te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei, 27.2, Vaira’a buka ’evanelia).

12. Hi’o Russell M. Nelson, « Te mau tao’a pae vārua », Liahona, Novema 2019, 77.

13. Hi’o Mosia 18:22 ; Mose 6:68 ; Arata’i nō te mau pāpa’ira’a mo’a, « Sons and Daughters of God », Vaira’a buka ’evanelia.

14. Hi’o 3 Nephi 27:13–21.

15. Hi’o Te mau hīro’a fa’aro’o 1:5.

16. Hi’o Russell M. Nelson, « ’A ’oa’oa i te hōro’a o te mau tāviri o te autahu’ara’a », Liahona, Mē 2024, 121; 3 Nephi 27:9–11.

17. « E ’ua ha’apae [te Fa’aora] i e tahi pae ’ei ’āpōsetolo ; ’e te tahi pae ’ei peropheta ; ’e te tahi pae ’ei ha’api’i ’evanelia ; ’e te tahi pae ’ei tīa’i ’e ’ei ’orometua » ; [’ia riro] « tātou ato’a nei i te fa’aro’o hō’ē, ’e te ’ite hō’ē i te tamaiti a te Atua […] ’Ia ’ore tātou ’ia ’aueue noa i te mata’i ra, i terā parau, i terā parau, mai te tamari’i ra, i te rāve’a a te ta’ata nei, ’e te pa’ari i te mau peu ato’a o te ha’avare ra » (Ephesians 4:11, 13–14).

18. ’Ua riro te Syncretism ’ei parau ’aravihi nō te ’āmuira’a i te mau ha’apa’ora’a, te mau peu tumu, ’aore ra mau fare ha’api’ira’a mana’o e rave rau.

19. Hi’o Iosepha Semita—’Ā’amu 1:19.

20. Hi’o « Te Fa’aho’i-fa’ahou-ra’a mai o te ’īra’a o te ’evanelia a Iesu Mesia : E poro’i i tō te ao nei nō te piti-hānere-ra’a o te matahiti », Vaira’a buka ’evanelia. ’Ua tai’ohia teie poro’i e te peresideni Russell M. Nelson i roto i tāna a’ora’a nō te 190ra’a o te ’āmuira’a rahi i te 5 nō ’Ēperēra 2020, i Roto Miti, i Utaha (hi’o « Fa’aro’o iāna », Liahona, Mē 2020, 91–92).

21. E roa’a ia tātou te mana o te Atua nā roto i te fa’a’ohipara’a i te fa’aro’o ia Iesu Mesia, te tātarahapara’a i tā tātou mau hara, ’e te ha’apa’ora’a i te mau fafaura’a tā tātou i rave i mua i te Metua i te ao ra ’e Iesu Mesia i roto i te mau ’ōro’a mai te bāpetizora’a, te ’ōro’a hiero, ’e te ’ōro’a mo’a.

22. Hi’o Arata’i nō te mau pāpa’ira’a mo’a, « Justification, Justify », Vaira’a buka ’evanelia.

23. Hi’o Arata’i nō te mau pāpa’ira’a mo’a, « Sanctification », Vaira’a buka ’evanelia.

24. Hi’o Moroni 10:32–33

25. Hi’o Hebera 4:15; hi’o ato’a te parau fa’ata’ara’a a.

26. Hi’o Te Ha’api’ira’a Tumu ’e te mau Fafaura’a 19:15–18.

27. Hi’o Isaïa 53:4–12.

28. Hebera 12:2.

29. Mosia 15:23.

30. Moroni 7:27–28 ; hi’o ato’a Te Ha’api’ira’a Tumu ’e te mau Fafaura’a 45:3–5.

31. Hi’o Mosia 18:30.

32. Hi’o Inger Höglund and Caj-Aage Johansson, Steg i Tro: Jesu Kristi Kyrka av Sista Dagars Heliga i Sverige 1850–2000 (2000), 66–67.

33. Te Ha’api’ira’a Tumu ’e te mau Fafaura’a 115:4.

34. Hi’o Te Ha’api’ira’a Tumu ’e te mau Fafaura’a 84:19–21

35. Mai te mea e fāri’i ’outou i te mea tā te ’Ēkālesia a te Fatu e pūpū nei, e maita’i roa ïa ’outou nā mua a’e i tāna ’Ēkālesia, mai te mea e tupu mau ā te reira. Tāna fā, ’o te ha’amaita’i-roa-ra’a ïa ia ’outou, ’eiaha rā tāna ’Ēkālesia. ’Aita tāna fā i riro a’enei mai te hō’ē ta’ata ’ei taiamani ; tāna fā, ’o te tāmāra’a ïa ia ’outou ’ia riro ’ei ’auro mau, te fa’aorara’a ’e te fa’ateiteira’a ia ’outou ’ei ta’ata ’ai’a ’e ’ona i roto i te bāsileia o tō tātou Metua i te Ao ra. E ti’a ato’a rā ’ia riro te reira ’ei tāpa’o nā ’outou. Nā ’oe e mā’iti.

36. Helamana 5:44.