Ngaohikoviá
Ko Hono Ongoʻi ʻOku Toe Fakafoʻou Kitá


“Ko Hono Ongoʻi ʻOku Toe Fakafoʻou Kitá,” Tokoni Maʻanautolu ne Ngaohikoviá (2018).

“Ko Hono Ongoʻi ʻOku Toe Fakafoʻou Kitá,” Tokoni Maʻanautolu ne Ngaohikoviá.

Ko Hono Ongoʻi ʻOku Toe Fakafoʻou Kitá

Fakatokangaʻi ange: Ko ha aʻusia moʻoni eni ne vahevahe ʻe ha tokotaha ne hao moʻui mai mei he ngaohikoviá. Kuo liliu e ngaahi hingoá mo e fakamatala ʻe ʻiloʻi ai [e tokotahá ní].

Fakafuofua ki he taimi naʻá ku taʻu 8 aí, naʻe kamata ke ngaohikovia fakaesino au ʻe heʻeku tamaí. ʻOku ʻikai ke u manatuʻi e fuofua taimi naʻe hoko aí; ka ʻoku ou ʻiloʻi pē ʻi heʻeku kalasi 4, ne hoko hono tā au ʻe heʻeku tangataʻeikí ko ha konga ia ʻo ʻeku moʻui fakaʻahó. ʻI ha ngaahi taʻu lahi, naʻá ku tali ia ko ha meʻa angamaheni, pea naʻa mo ha meʻa naʻe taau ke hoko mai kiate au. Naʻe faʻa talamai ʻe heʻeku tangataʻeikí, ko hono “tauteaʻi” au ʻi he founga ko ʻení, ko hoku foʻui pē ia. Naʻá ne talamai ko ha kiʻi taʻahine kovi au, ʻo kovi ange ia ʻi he fānau kehe naʻá ne ʻiló. Kapau pē naʻá ku toe talangofua ange, kapau ne maʻa ange hoku lokí, kapau ne lelei ange ʻeku maaka he akó, kapau ne ʻikai ke u ʻai ia ke ne ʻita pehē, kapau ko ha ʻofefine lelei ange au, he ʻikai ke ne taaʻi au. Naʻá ne pehē naʻá ne fai pē ia ke akoʻi mai ha lēsoni kiate au mo ngaohi au ke u toe lelei ange. Ko hono moʻoní, naʻá ne faʻa pehē mai naʻá ne taaʻi pē au koeʻuhí ko ʻene ʻofa ʻiate aú. Pea ʻi heʻeku hoko ko ha kiʻi taʻahine naʻá ne ʻofa ʻi heʻene tangataʻeikí mo fie maʻu vivili ke ʻofaʻí, naʻá ku tui kiate ia.

Naʻá ku ngāue mālohi ke fakahoko e meʻa kotoa pē naʻá ne kole mai ke u faí. ʻI he taimi ko ʻeni ʻo e moʻuí, naʻá ku fuʻu anga fakalongolongo—mo angavaivai foki. Naʻá ku feinga mālohi ke u talangofua, anga fakaʻapaʻapa, mo poto, ka naʻe ʻikai pē ke teitei ngāue ia. Naʻe liliu maʻu pē ʻa e ngaahi laó ia, pea naʻá ku hala maʻu pē au.

Naʻe kamata ke liliu hoku ʻulungaangá ʻi heʻeku taʻu hongofulu tupú. Ne kamata ke u ʻita ʻi he ʻikai pē ke tonu ha meʻa naʻá ku faí. ʻI he fakaʻau ke lahi ange ʻa e ʻitá mo e loto foʻí, naʻe kamata leva ke u fakafepaki ʻi he taimi naʻe taaʻi ai au ʻe heʻeku tangataʻeikí. Ne toe fakalalahi heni ʻa e fakamamahí, peá u faʻa liʻaki ai e akó, lotú, mo e ngaahi polokalama fakasōsialé koeʻuhí ko e ngaohikoviá. Ne uesia ʻe he ʻitá e toenga ʻo ʻeku moʻuí. Naʻá ku kē mo e taha kotoa pē—ngaahi tokouá, kaungāmeʻá, kau faiakó, mo e kau taki ʻo e Siasí. Naʻe feliliuʻaki ʻeku tōʻongá—fiefia mo angaʻofa ʻi ha momeniti, hili pē iá pea angakovi mo fakamamahi.

ʻOku ʻikai ko e meʻa pē ia naʻe liliú. Naʻe hōloa ʻeku tuʻunga fakaakó. Kimuʻa pea kamata ʻa e ngaohikoviá, naʻe ʻave au ki ha ʻapiako tuʻukimuʻa mo ha ngaahi polokalama ako lelei ʻaupito. ʻI he fakaʻosinga ʻo e akoʻanga māʻolungá, naʻe faingataʻa ke tali au ke u ʻosi mei he akó. Ne u liliu mei he tokotaha anga fakalongolongo, ako mālohi, mo lototoʻa ne u kamata mai ʻakí ki ha tokotaha ʻoku ʻikai ongoʻi malu, mo taʻemapuleʻi ʻene ʻitá. Ka neongo kotoa ʻení, ne ʻikai pē ke u tala ki ha taha ʻa e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapí. Naʻá ku fakakaukau ko hoku fatongia ia ke tauhi ia ko ha meʻa fakapulipuli. Neongo ne u ʻiloʻi ʻi he akoʻanga māʻolungá ʻoku hala ʻa e ngaohikoviá, naʻá ku ongoʻi ko hoku fatongia ia ke tauhi e ʻata ki tuʻa ʻo hoku fāmilí ʻaki ʻeku fakalongolongo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapí. Ko hoku tufakangá ia ke fakapapauʻi ʻoku ʻata lelei homau fāmilí ki homau ngaahi kaungāʻapí mo e kāingalotu ʻi he uōtí.

Ne hokohoko atu pē ʻa e taʻemapuleʻi ʻeku moʻuí ʻi heʻeku ʻi he kakai lalahi kei talavoú. Naʻá ku mavahe mei he ʻapi ʻeku ongomātuʻá ʻi he vave tahá mo fakakaukau ʻe lelei ange e moʻuí ʻi heʻeku nofo toko tahá. Ka naʻe ʻikai pehē—pea ʻi he ngaahi tūkunga kehekehe, ne toe kovi ange ia. ʻOku ʻikai ko ha meʻa ʻeni ʻoku ou saiʻia ke u fakakaukau ki ai, ʻa e fakapoʻuli ne hoko ʻi he konga ko ʻeni ʻo ʻeku moʻuí. Ne tupulaki ‘a e loto-mafasiá, ʻitá, mo e loto-hohaʻá. Naʻá ku faʻa ʻi ha ngaahi vā fetuʻutaki ne fakatuʻutāmaki fakaeloto, ʻo ʻikai te u ʻilo ʻa e founga ke mavahe mei aí. Naʻá ku fuʻu fie maʻu vivili ke maʻu ha moʻui ʻoku angamaheni mo nongá ka naʻe ʻikai ke u teitei ʻilo pe ʻe fakahoko fēfeeʻi ia pe ʻe fōtunga fēfē nai ia. Naʻá ku ongoʻi tuenoa pea hangē ʻoku ou ʻi he ngaahi potu fakapoʻuli ʻo e māmaní. Naʻá ku mamata pea vakai ki he nofo fiefia ʻa e kakai angamaheni mo fiefiá, ka naʻe ʻikai pē ke teitei fakangofua au ke u kau mo kinautolu. Naʻe ʻikai pē ke u ongoʻi ʻoku ou kau atu ki ai.

ʻI he taimi ko ʻení, naʻe kamata ke u maʻu ha ngaahi ueʻi fakalaumālie ke u ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau. Naʻe ʻikai haʻaku teitei fie holi ngāue fakafaifekau, ko ia ai naʻá ku tekeʻi atu e ngaahi ueʻi fakalaumālie ko ʻení ʻi ha ngaahi taʻu lahi. Ne faifai peá u tukulolo ʻo tali ʻa hoku uiuiʻí ke ngāue ʻi he fakahahake ʻo ʻIulopé. Naʻe faingataʻa ʻa ʻeku misioná, ka koeʻuhí ko ʻeku ngaahi fefaʻuhi fakaelotó, naʻe faʻa faingataʻa ke ngāue ha taha mo au. Ne tāpuekina lahi au ʻe ha ngaahi hoa angalelei mo ha palesiteni fakamisiona angaʻofa ne ʻosi akoʻi hono uaifí ki he faleʻi ki he moʻui lelei fakaʻatamaí. Naʻá ku fakakaukau ʻi he lolotonga ʻeku ngāue fakafaifekaú ke u fekumi ki ha faleʻi ki he ngaohikovia ne u foua ʻi heʻeku tupu haké.

Hili pē ha taimi nounou mei heʻeku foki ki ʻapí, naʻá ku telefoni ki he ʻōfisi Ngaahi Ngāue Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí, ne ofi mai ki homau ʻapí. Naʻe ʻikai ke u lavelaveʻiloa pe ko e hā e meʻa naʻa ku faí; naʻe fehuʻi mai ʻe he tokotaha tali telefoní pe ko e hā ʻa e tafaʻaki fakafaitoʻo ʻoku ou fie maʻú, peá u lea leʻo siʻi atu, “Naʻe faʻa tā maʻu pē au ʻe heʻeku tangataʻeikí.” Naʻá ne vahe mai ha tokotaha faifaleʻi kiate au pea ʻomi mo ha ʻaho mo ha taimi ki heʻeku ʻuluaki fakatahá.

ʻOku ou kei manatuʻi ʻeku tuʻu ʻi tuʻa ʻi he fale ʻo e Ngaahi Ngāue Tokoni ʻa e Siasí ki he Fāmilí, kimuʻa ʻi he fakataha ko iá. Naʻá ku ongoʻi matuʻaki ngalivale moʻoni. Naʻá ku pehē loto pē, “‘Oku ou ʻai ʻe au e meʻá ni ke fuʻu lahi. ‘Oku totonu ke u ʻalu ki ʻapi.” Naʻá ku fakapapauʻi kapau te u fakamatalaʻi e ʻuhinga ne u ʻalu atu aí, ʻe fakahilaʻi au ʻe he faifaleʻí, talamai ko e faifaleʻí maʻanautolu ʻoku ʻi ai ʻenau palopalema “moʻoní,” pea te ne talamai ʻoku ou kiʻi fakaʻīʻī. Ne u meimei foki ʻo ʻikai hū ki loto.

ʻOku ou fuʻu fiefia lahi naʻá ku hū ki loto. Te u lava pē ʻo pehē ne hanga ʻe heʻeku fuofua fakataha faleʻí ʻo liliu e halafononga ʻo ʻeku moʻuí.

Ko ʻeku faifaleʻí ʻa e fuofua tokotaha ke fanongo ki heʻeku talanoá ʻaki ʻa e loto mahino mo e angaʻofa. Naʻá ne fakapapauʻi mai ʻa e ngaahi faingataʻa naʻá ku fefaʻuhi taʻu lahi mo iá. Naʻe ʻikai te u fakatokangaʻi ʻa ʻeku fuʻu fie maʻu ke fakapapauʻi maí kae ʻoua ke aʻu ki he momeniti ko iá—naʻe ongo ia ‘o hangē ha ʻea foʻou ʻi ha loki ne tāpuni ʻi ha meimei taʻu ʻe 20. Naʻá ne fakahaaʻi mai ʻa e ngaahi meʻa naʻá ku fakakaukau ko hoku “ʻauhaʻangá” (ʻa e ‘itá, loto mamahí, mo e ngaahi vā fetuʻutaki koví) ko ha fakaʻilonga ia ʻo e LHKT (loto-hohaʻa mo e kulukia tamakí) mo e ngaahi fakafeangai angamaheni pē ia ki he ngaahi ʻātakai fakamamahí. Naʻá ku sai pē au? ʻO ʻikai ha mele? Naʻe teʻeki talamai ha meʻa pehē talu mei heʻeku kei taʻu 8. Ko e fuofua taimi ia ke u ongoʻi mālohi ai ha ʻamanaki lelei te u lava pē ʻo fiefia. Naʻá ku foki mei he faifaleʻi ko iá mo ha fiefia ʻi hoku lotó ne teʻeki ke u aʻusia kimuʻa.

Naʻe feʻunga ʻeku talatalaifale fakafaitoʻó mo ha meimei taʻu ʻe taha. Naʻe ʻi ai ha ngaahi fakatahaʻanga ʻe niʻihi ne fuʻu fakamaatoato; pea maʻamaʻa pē ha niʻihi. ʻI he lolotonga ʻo e taʻu ko iá, naʻá ku ngāue ki hono tukuange atu e maumau fakaʻatamai ʻi hono ngaohikovia au ʻe heʻeku tangataʻeikí. Naʻe tokoniʻi au ʻe heʻeku faifaleʻí ke u ʻiloʻi ʻa e ngaahi founga foʻou ʻo e fakakaukaú mo e tōʻongá naʻe ʻikai ke u mei malava ʻo fakakaukau ki ai ʻiate au pē. Naʻe kamata ke liliu māmālie ʻeku ngaahi fakakaukaú mei he koví mo e fakalotosiʻí ki he leleí mo e fie ngāué. Naʻe lahi ʻeku faʻa tangi ʻi he lolotonga ʻo e talatalaifalé, ʻi he ʻōfisi ʻo ʻeku faifaleʻí kae pehē foki ki he taimi ʻoku ou nofo tokotaha aí. Ka naʻe kamata ke u kata fiefia peá u ongoʻi nonga moʻoni fekauʻaki mo au kae pehē ki he moʻuí. ʻI he fakaʻosinga ʻo hoku faitoʻó, naʻá ku malava ʻo fakakaukau mo talanoa fekauʻaki mo e ngaohikoviá taʻe ʻi ai ha ongoʻi loto-mamahi, ilifia, pe mā. Ne u ʻiloʻi ha ngaahi meʻa mahuʻinga lahi, ʻo kau ai ʻeku fakatokangaʻi naʻe ʻikai ko hoku foʻui e ngaohikoviá pea ko ha tokotaha poto mo mahuʻinga au.

Naʻá ku ʻalu ki he talatalaifalé mo ha kavenga mafasia fakamamahi ne ʻikai ʻilo ki ai ha taha. ʻOku ou ʻilo naʻe meimei hokohoko atu pē ʻeku hōloá kapau naʻá ku kei nofo pē ʻi he tōʻonga moʻui tatau. Naʻá ku mei lava ʻo feinga ʻaki hoku tūkuingatá ke “ʻoua naʻa hoko ha meʻa”, kae hangē ko ia kimuʻá, naʻe mei teke au ʻe he mamahi ko iá ke u toe tō atu ki ha ngaahi tuʻunga mo ha ngaahi fili fakamamahi. Naʻá ku ʻatā mai mei he talatalaifale fakafaitoʻó mo ha ongoʻi foʻou kiate au pea mo ha ngaahi taukei ʻo e moʻuí naʻá ku mei maʻu mei ha ʻātakai ʻo ha ʻapi moʻui lelei. Naʻe toe mahino ange kiate au ʻa hoku kuohilí, founga ke matuʻuaki ʻaki ʻa e faingataʻá, ongo ʻo e fefalalaʻakí, mo e meʻa ke fai ʻi he taimi ʻoku ʻaofia ai hoku ʻatamaí ʻe he ngaahi fakakaukau fakapoʻuli mo koví. Naʻá ku haʻu mei he talatalaifalé kuó u mateuteu ki he moʻuí kae ʻikai ilifia.

Ko e meimei taʻu eni ʻe 10 mei heʻeku fuofuoa talatalaifalé. Talu mei ai, kuó u fakakakato ʻa e ako ki hoku mataʻitohi ʻuluaki mo e māʻolunga ange aí, maʻu ha ngāue, mo mali. ʻOku ou ngāueʻaki hoku tūkuingatá ke taukapoʻi e moʻui lelei fakaeʻatamaí pea fakalotolahiʻi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá ke nau fekumi ki ha tokoni fakapalōfesinale. ʻOku faʻa ʻi ai pē haʻaku ngaahi fakakaukau ʻoku ʻikai lelei he taimi ʻe niʻihi; ʻoku ou sio loto atu he ʻikai ʻosi ʻaupito ia. Ka ʻoku ou ʻiloʻi he taimí ni ʻa e founga ke fakaleleiʻi ʻaki kinautolú ke ʻoua naʻa taulōfuʻu mo tolonga fuoloa. ʻOku taʻefakangatangata ʻa e fakafiefia ange, tuʻumālie ange, pea fakafiemālie ange ʻa ʻeku moʻuí, ʻo ka naʻe taʻeʻoua ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokó. ʻOku ou houngaʻia ʻi he tāpuaki ʻo e talatalaifale fakafaitoʻó.

Kapau kuo ngaohikovia koe pe ko ha taha ʻokú ke ʻilo, kumi tokoni he vave tahá mei he kau maʻu mafai fakapuleʻangá, ngaahi vaʻa maluʻi e fānaú, pe ngaahi vaʻa maluʻi e kakai lalahí. Te ke lava foki ʻo kumi tokoni meí ha taukapo ʻo kinautolu ne ngaohikovia pe faitoʻo fakapalōfesinale. ʻE lava e ngaahi tokoni ko ʻení ʻo tokoni ke maluʻi koe mo taʻofi ha ngaohikovia lahi ange. Vakai ki he peesi “In Crisis” ki ha toe fakamatala lahi ange.

Paaki