A na Botaki Nanoia n te Nano ae tii Teuana
Ngkai ko reitaki ma aomata inanon te akoi, mwamwannano, ao te nanoanga, I berita bwa kam nakakorakorai bai aika tinetine ao ni kamarurungi naano.
Kabwarabwaraana
E aki kamiimii bwa kakawakin aia kukune taan rabakau are n tabetai e reke man te bai ae bebete n aron bwakan te aboro man te aroka?
N te bong aei N na tibwaua te kukune are e riki ibukin aia katoto kurubu n rabiti.
N te 1970, taan kakae a karaoa aia kakatai n tuoa irekereken baike a kanaki ma marurungin te burooia. Inanon tabeua namwakaina, a kamwarakeia kurubu n rabiti tabeman ma kanaia ae korakora kiritina ao n tuoa aron rietaatan raaraia, mwakurin te buroo, ao te kiriiti.
N aron ae kantaningaaki, e kaotia bwa e a moanna ni bobotaki te kiriiti n taabo aika a onoti inanon ian rabwataia. Ma bon tiaki ti anne! Taan kakae a kunea te bwai ae e aki bati ni kakoauaaki. E ngae ngke ni kabane rabiti iai bwarikon kiritiia, teuana te kurubu a karekea te mwaiti ae 60 te batienti iaaia naake te korakina. Taraakin ae kanga a tarai uoua aekakin rabiti aika a kakaokoro.
Irouia tiaientiti, mwiin te kukune ae aiaron aei e kona ni karekea aki taun te matu. E kanga n reke aei? A bane n riki rabiti aikai mai New Zealand, a bane n ti te arona aron rikiia. Ngaia tatabemaniia a karekei mwaitin kanaia ae ti te arona.
Tera ae nanonaki n aei?
Mwiin baika a riki aikai aki kakoaua te kamatebwai? Iai kairua ni bairean te kakatai aei?
A korakai taan rabakau ni kan ata imwiin te kukune ae aki kantaningaaki aei!
N tokin te tai, a nakon te tia mwakuri ae te tia kakae. Tao iai te bwai ae a karaoia taan mwakuri aikai nakoia rabiti ae ngaia e riki aei? Inanon aia kakaei, a kunea bwa rabiti ake e karako te kiriti irouia a bon mena iaan ana tararua temanna te tia mwakuri. Neiei e kamwarakeia rabit ni kanaia ae ti te arona n aroia ni kabane. Ma, n aron ae e ribootinna te tia rabakau, “bon te aomata ae rangi n akoi ma ni mwamwannano.” Ngkana e kamwarakeia rabiti, “e taetae nakoia, e bwabwakoia ao ni boboiia. … E aki kona nii katokia. Bon aei aroarona.”1
E mwaiti riki ae karaoia nakon ae e tii anganakiia te amwarake. E anganiia te tangira!
Ni moan tarakina, kanga bon tiaki aio bukin reken te kaokoro, ma kaain te tiim ni kakae akea riki bukina ae a kona n noria.
Ngaia are a kaoka karaoan te kakatai—n te tai aei a taraia bwa a na akea riki bwaai aika irekereke. Ngke e tuoaki mwiin te kukune, titebo naba te bwai ae riki! Rabiti ake a mena iaan ana tararua te tia mwakuri are e tangira aomata e korakora riki marurungiia.
Taan rabakau a boreetia mwiin te kukune n te kamatebwai aei inanon te beeba ae e rangi ni kinaaki te Science.2
Ririki ake imwiina te kukune n te kakatai aei e teimatoa n tiku inanon nako mwakuri ni kuakua. N ririki ake imwaina, Dr. Kelli Harding e boreetia te boki ae atunaki n The Rabbit Effect are e reke arana man te kakatai. Kainan ana maroro neienne: “Anaa te rabiti ma katein maiuna e aki kamarurung. Taetae nakoina. Tautaua. Anganna te tangira. … Te reitaki e karaoa te bitaki. … N tokina,” e taku, “te bwai are e na roota marurungira n te kawai ae moan te kakawaki e bon riki man aron tararuara ibon imarenara, aron maiura, ao arora n iango bwa teraa raoi aron rikira bwa aomata.”3
N te aonaaba aei, te katiteuanaaki iaon iango n te tiaienti ao te koaua n te euangkerio e a moana ni karako ao n rangi ni kaokoro. Ma n aroia Kiritian taan iriira Iesu Kristo, Aomata Aika Itiaki, mwiin te kukune n te kamatebwai aei e bon kantaningaaki ao e aki kubuanako. Irou, aio are e katea aan te akoakoi bwa mwakoron te kamaiuaki n tuan te euangkerio—are e kona ni kamaoa te namakin n te nano, n te maiu n tamnei, ao, n aron ae kaotaki ikai, n te maiu n rabwata.
A na Botaki Nanoia n te Nano ae tii Teuana
Ngke e titirakinaki, “Te Tia Reirei, tera te tua ae korakora ibuakon taian tua?” te Tia Kamaiu e kaeka bwa “ti na tangira Iehova ae Atuam ma nanom ni kabane,” n rimwiiaki ma, “Ko na tangira raom n aron tangiram ibon iroum.”4 Ana kaeka te Tia Kamaiu e kamatoai ara beku mai karawa. A tua burabeti ake ngkoa bwa “e riai n akea te itabaraara imarenara, ma [ti] riai ni waaki nako … , bwa [ana] botaki nanora n te nano ae ti teuana inanon te tangira imarenara.”5 Ti reiakinaki riki bwa “te mwaaka ke te kakairi … ae kona ke n riai ni kateimatoaaki … ma tii man te a nai nano, …man te atataiaomata, … ae aki kewe”6
I kakoaua te tua aei bwa e na riai n riki nakoia ni kabane Aomata Aika Itiaki: ikawai, kairake ao ataei.
Ma iangoan anne inanomi, N na taetae ni kaineti nakoimi ake kam a roro nakon te Moanrinan ibukin te tai aei.
Kam a kaman ataia bwa kakawakira ae ko riai n akoi. Kooratin teuana kunan te Moanrinan, “I Kataia n riki n Aron Iesu,” e reirei:
Itangitangiri n aron ae tangirii ngkami Iesu.
Kaotaa te akoi n namwakuri.
N te tangira ao n te iango,
Ni bwai ake e reiakin Iesu.7
N ae teimatoa, n tabetai e kona n reke am tai ae kangaanga. Aio te karaki are e na buokiko n rongorongon ataein te Moanrinan ae arana Minchan Kim mai Korea Maiaki. A kaaina te Ekaretia ana utu tao onoua te ririki n nako.
“N te bong teuana n te reirei, tabeman raou n reirei a bwainingarea temanna ataein te reirei ao a weweteia ni bon aara tabeua. E taraa ni kamanga, ngaia are inanon tabeua te wiiki I a manga irarang irouia.
“Tabeua te wiiki imwiina, e tuangai te ataeinimwaane bwa e ngae ngke e baka n aki tabe, e bon maraki man ara taeka, ao e tang ni katoa tairiki. I a kuri n tang ngke e tuangai aei. I rangi n nanoangaia ao n tangiria ni kan buokia. N te bong are imwiina I a nako ni kawaria ao n rabwatia iaon angana ao ni kabwarabure, ni kangai, ‘I rangi ni kabwarabure ngkai I bwainingareiko.’ E katoutoua atuna ngke I taetae, ao a tiinako rannimatana.
Ma ataei ake tabeman a teimatoa ni bwabwainingareia. Ngkanne, I uringa te bwai are I reiakinna n te reirei n te Moanrinan: rinea ae eti. Ngaia are I a tuangiia kaain au kiraati bwa a na katokia. Angiina ibuakoia a rawa ni kan bitaki, ao a un irou. Temanna mai ibuakoia e kabwarabure, ao ngaira ake teniman ti a riki bwa rao aika tamaroa.
“E ngae ngke tabeman a teimatoa ni bwainingareia, e namakina te nakoraoi ibukina bwa ti a rriki bwa aoraona.
“N na rinea ae eti man buokakin te rao ae kainnanoa buokana.”8
Tiaki aei te katei ae tamaroa ibukimi ni kataia n riki n ai aron Iesu?
Ngkai, ibukiia ataeinimwaane ao ataeinnaine, ngkai kam ikawairake, bwainingarean temanna e na kona ni karekea te kangaanga. Te raraoma, rawawata n nano, ao ae buakaka riki te aki toki ni kakanunuun nakon temanna. “Ngkai te kakanunuun nakon temanna bon tiaki te iango ae boou, bwaai ni kaongora ao rabakau aika a boou a kakorakora riki te waaki aei. E a riki n tainako, bwa ai te bwai ae kakamaaku ngkai—kamwebuakaan te aomata n te aonraain.”9
E mataata, teuare e buakaka e kabongana aei ni kammarakiia am roro. E aki riai n riki aei n te intanete , irouia kaain rarikim, reirei, kooram, ke taian kiraati. Taiaoka kabanea am konaa ni karikii tabo aikai bwa taabo n akoi ao kamanomano. Ngkana ko kamwataua n taraia ke n irekereke ma aekan nako waaki aikai, akea taeka n reirei ae I ataia ae tamaroa riki nakon are e anga mai imwaaina Unimwaane Dieter F. Uchtdorf:
“Ngkana e roko bwa te kairiribai, winnanti, baka n aki noora te aomata, bwainingare, marakinnao, ke n tangiria ni kaikoa temanna, taiaoka karaoi aei:
Katokia!”10
Ko ongo anne? Katokia! Ngkai ko reitaki ma aomata inanon te akoi, mwamwannano, ao te nanoanga, ao tao iaon te intanete, I berita bwa kam nakakorakorai bai aika tinetine ao ni kamarurungi naano.
Ngkai I a tia n taetae nakoia ataein te Moanrinan ao kairake, I kaineta au maroro ngkai nakoimi ikawai n te Ekaretia. Iai moan tabera ni barongai arora ao n riki bwa banna ni katoto n te akoi, akea te kaokoroaki, ao karaoan ae tamaroa nakon te aomata—n reireia anuan Kristo nakoia te roro ae rikirake n ara taetae ao n ara mwakuri. E bon rangi ni kakawaki ngkai tia nora te bitaki ae korakora n tautaeka, ibuakoia aomata, ao te kakaokoroaki ni bwaai ni kabane.
E reirei Beretitenti M. Russell Ballard bwa Aomata Aika Itiaki a na aki ti akoakoi imarenaia, ma nakoia ni kabane ake a mena irarikira. E taekinna “N tabetai I ongo taekai kaain te aro bwa a kammarakiia naake tiaki kaain ara aro ngke a baka n aki nooria ao ni katinanikuia. Aio e kona n riki ai moarara riki inanon kaawa are a rangi ni mwaiti iai kaain ara aro. I a tia n ongo taekaia kaaro ake a kamatoai aia iango ao n tuangiia natiia bwa a na aki kona n takakaro ma te ataei temanna n aia kaawa ibukina bwa ana utu teuanne ke neienne bon tiaki kaain ara Ekaretia. Te aekaki n anua aei akea reitakina ma ana reirei te Uea Iesu Kristo. I aki kona n ota bukin tera ngkai kaain ara Ekaretia a kariaia aekan waaki aikai bwa a na riki. … I bon tuai n ongo ae membwa n te Ekaretia a kairoroaki bwa a na riki bwa aekan aomata tabeman ma a na ti tangira, akoi, kakai bitaki, ao n tamaroa nakoia raoraora ao kaain rarikira man aro aike tabeua.”11
E kantaningaia te Uea bwa ti na reireia ae te ikoikotaki bon te kawai ae raoiroi nakon te katiteuanaaki ao te kakaokoroaki e na karika te maenako.
Ngkai taan iriira Iesu Kristo, ti nanokawaki ngke ti ongo aron bwainikirinaia natin te Atua ni boboto iaon aia reeti n aomata. A uruaki nanora n ongoa aron te kaikoaki iaoia aomata ake a Bwatabwata, kaain Asia, Latino, ke kurubu riki tabeua. Te kakaokoroaki, te unraa n te anua ni katei, ke te mwakuri ni kakeru bon akea nnena n ara kaawa, komiunite, ke inanon te Ekaretia.
Tia bane ngaira n tatabemaniira nako, bwa tao rorora ngaira, ni karaoa te kabanea n tamaroa.
Tangira Am Kairiribai
Ngkai ko kataia ni kaotiko bwa ko tatangira, karinerine, ao n akoi, ko na bon rootaki n te maraki ke n rootaki n ae aki tamaroa man aia rinerine tabeman ae buakaka. Tera ae ti na karaoia ngkanne? Ti ira ana kauring te Uea n “ltangiria ami kairiribai … ao tataro ibukia akana a bukiningkami.”12
Ti karaoi ake ti kona n tokanikai iaon te kangaanga are e kamenaaki inanon kawaira. Ti kataia n teimatoa ni karokoa te toki, ni katoa tai n tataro bwa bain te Uea e na bita arora are ti mena inanona. Ti anga ara kakaitau ibukiia naake E kaamenaia inanon kawaira bwa a na buokiira.
I riingaki man aron te katoto aei n rongoorngon ara Ekaretia n taai ake ngkoa. N tain te kamwaitoro n 1838 Iotebwa Timiti ao tabeman taan kairiiri n te Ekaretia a kabaeaki n te Karabuuti i Liberty ngke a taumatoaaki ni kanakoaki Aika a Itiaki man mweengaia n te kaawa ae Missouri. Aomata Aika Itiaki aki kaubwai, akea raoraoia, ao a rangi ni korakai man te kamwaitorotoro ao karakon aia bwai. Taan maeka i Quincy, Illinois, a noora te kangaanga ae riki ao a ibuobuoki inanon te nanoanga ao te iraoraoi.
Wandle Mace, te tia maeka i Quincy, E ururing imwiina ngke e moan nooria Aika Itiaki irarikin te Kaaranga ae Mississippi inanon aia ooning: “Tabeman iai rabunaia are a karaoia bwa katanaia man te ang, … a ruru ni mariri ataei ake a katobibia te ai ma e uarereke buokaia iai man karekaren te ang ae mwaitorotoro. Ai kawara Aika Itiaki bwa a bon rootaki kakaiaki.”13
N noorakin aia kangaanga Aomata Aika Itiaki, taan maeka i Quincy a ikarekebai ni katauraoa te ibuobuoki, tabeman a ibuobuoki ni baoniia raoraoia aika a boou n rinanon te karaanga. E reitia Mace, “[A] anga ma te nano n tituaraoi, taan kabonakoi bwaai a kaboo imarenaia bwa antai ae e angaanga riki … ma … irikon te beeki … tioka, … kau ao kunikai, ake a rang ni kainanoi naaka a kakionakoaki aikai.”14 N te tai ae uarereke, taan birinako a mwaiti riki nakoia ake bon taan maeka i Quincy, ake a butimwaai nakon mweengaia ao n aia ibuokanbwai ae bon tau n aia anganano ae moan te bati i bon irouia.15
Angiia Aika Itiaki a reke maiuia man te kamwaitorotoro tii ibukin aia nanoanga ao aia tituaraoi taan maeka i Quincy. Aneran aonaaba aikai a kauki nanoia ao mweengaia, a katana maiun te aomata ni kanuaia ni kamwarakea, te tangira, ao—tao ae kakawaki riki—te bai n iraorao nakoia Aika Itiaki ake a korakai. E ngae ngke e taraa ni kimototo tikuia i Quincy, Aomata Aikak Itiaki aki kona ni mwaninga ae a bae n aia kakaitau nakoia kaain rarikiia, ao Quincy e a kinaaki bwa “te kaawa ibukin te nne ni katantan.”16
Ngkana te kakaitara ao te kangaanga a roko iaora man te mwakuri ae akiako, kairiribai, ke naano ae buakaka, ti kona n rinea te kantaninga inanon Kristo. Te kantaninga aei e roko man Ana kakao ao e berita “kukurei, bwa N na kaiririko i nanon kawaim”17 ao e na onea karawawatam nakon taian kakabwaia ibukim.18
Te Tia Kawakin Tiibu ae Raoiroi
Tia motikia man te tabi are ti moana mai iai: te tia tararua ae atataiaomata , e anga ngaia inanon te akoi ma tamnein te nabenabe, ao mwiina ae aki kantaningaia—ni kamaoii nanoia maan ake a mwiokoaki iaana. Bukin tera? Ibukina bwa bon anuana!
Ngkai ti taratara man te taratara n te euangkeio, ti ataia bwa ngaira naba ti mena iaan ana tararua te tia kakawakin ae atataiaomatai, are e anga Ngaia inanon te akoi ao te tamnein te nabenabe. Te Tia Kawakin Tibu e atai arara n tatabemaniira nako ao “iai nanona ae onoti ibukira.19 Ao bon Kristo ae kangai, “Boni ngai te tia kawakin tiibu ae raoiroi, ao I ataia au tiibu.… Ao [Na] aanga maiu ibukiia au nanai.”20
N te motirawa n te Itita ae tabu aei, I kunea te rau ae reitinako n ataia bwa “bon Iehova te tia kawakinai”21 ao bwa ngaira n tatabemaniira E kinaira ao ti mena iaan Ana tararua. Ngkana ti kaitara ma kakatai ao kangaanga, te aoraki ao te ikoaki, te Uea—te Tia Kawakin Tibu, ara Tia Tararuaira—e na kanuaira n te tangira ao te akoi. E na kamaoi nanora ao ni kamrurungi tamneira.
Ao I kakoaua—mai iroun Iesu Kristo bwa ara Tia Kamaiu ao te tia Kabooira—n aran Iesu Kristo, amen.