Mauaina o le Alii i Toga
Ua faasoa mai e tagata o le ekalesia i Toga le auala e avea ai le ositaulaga mo le galuega a le Alii ma ala e liligi mai ai faamanuiaga.
I se taeao malu, ma le puaoa i matuisasae o Togatapu, le motu autu o Toga, sa fai ai teuga a Filimone Tufui Pasi mo se aso “i le vao”—o le faaupuga lea i Toga e faasino i le galue i lana faatoaga. Ina ia oo atu iina, na te sopoia se laueleele faataufusi o loo siomia ai lona fale ona ui atu ai lea i lalo o niu uumi ma lautalo lautetele.
Ae o le aso lenei, sa lei oo atu Peresitene Pasi, o se fesoasoani i le au peresitene o le siteki, i le maumaga. Na o mai tagata o le Ekalesia e manaomia lana fesoasoani. O se tamalii lotomaualalo e tau le tautala, na luelue lemu le ao o Peresitene Pasi, ma toe savali i totonu o lona fale, ma faamatala atu le tulaga i lona toalua, o Ana Malina. O le a la faaaluina ma le la tama teine le aso lenei i le faiga o le siapo e saili ai se seleni mo aoga ma le auina atu o fanau a le au Pasi i misiona.
I ni nai minute na toe foi atu ai Peresitene Pasi i le vaega o tagata o le au paia, o le taimi lea ua laei i se ofutino paepae ma le fusiua, ua sauni e fesoasoani atu. O le faaiuga o le a maumau ai se aso atoa o lana galuega. Ae o le ataata o le loto malie i ona foliga, i le iloa o loo ia faia le galuega a le Alii, o le a faia ai le eseesega. “Sa ou taumafai ia ou ola faapenei, “o lana faamatalaga lea. “Ou te mafaufau lava o le ala lea ua matuai faamanuiaina ai au e le Alii.”
O uiga faapenei o le tuuto ma le faamaoni ua masani ai le Au Paia o Aso e Gata Ai i Toga, o e molimau mai e oo mai faamanuiaga e ala i le ola faamaoni i le talalelei.
Faatuatua e Auauna Ai
O Liola Christine Nau Hingano sa ola ae i le Ekalesia, ma sa masani ona ia vaaia faifeautalai o loo latou auauna atu i lona nuu. “Sa ou fia auauna atu i se misiona,” o lana tala lea. Peitai, o le auauna atu o le a le faigofie.
E lei leva talu ona auina atu e Liola ia pepa o lana misiona, ae ma’i tigaina o ia. Sa maua e fomai se fula ma sa tatau ai ona faia se taotoga e aveese ai. A o i ai o ia i le falemai, sa mauaina e Liola lona valaauga o le misiona—e auauna atu i Toga. E lua masina e tatau ai ona toe manuia ao lei amataina lana misiona, ae sa o se taimi faigata lea mo Liola aua sa manatu ona matua o le a faigata tele le misiona mo ia ma sa la’ua le mananao e alu o ia.
“Ae sa ou talitonu ona sa valaauina au e le Alii, o le a ou MANUIA, o lea sa ou filifili ai ou te alu, “o lana tala lea. “Ina ua ou ulufale i le nofoaga autu e aoao ai faifeautalai, na tuuina mai e le peresitene o le misiona se faamanuiaga ia te au ma saunoa mai a ou auauna atu i le Alii, o le a ou maua le ola maloloina e pei lava o isi faifeautalai.
“O la’u eria muamua sa matuai faigata. Sa ma savavali mo le tele o maila i aso taitasi ina ia oo atu i le eria sa ma galulue ai. Sa ma o ma ave a ma tusitusiga paia, ma sa vevela foi le la. Ae sa ou iloaina o le a ou manuia aua sa ou mauaina se faamanuiaga faaleperisitua na tauina mai ai. Ma sa ou manuia. Sa leai se mea na ou popole ai i le ma’i sa ou maua muamua ai.
“Ou te faafetai ona sa ou maua le lototele ou te alu ai i se misiona ae le o le toe foi i tua. Ua faia ai se eseesega i le tagata ua avea ai au i le aso—ma la’u molimau. Ou te faatuatua i lo tatou Faaola ma le Tama Faalelagi.”
Tatalaina o Pupuni o le Lagi
E pei ona sa auauna atu ma le faamaoni Liola ona o lana molimau, sa mauaina e isi lena molimau e ala i le usiusitai. E faapena le tulaga mo ‘Anau Vuna Hala. Na papatisoina ‘Anau a o avea o se tamaitiiti ae na vave lava ona le toe toaga i le lotu. E ui lava o lona tuafafine o se tagata e toaga o le Ekalesia, ae sa le manao ‘Anau e toe foi mai i le ekalesia, ma sa lei foi mai [i le ekalesia] mo le tele o tausaga.
Ina ua matua o ia, sa faaipoipo atu ia Kinakuia (Kina) Hala, o se tagata o le Au Paia o Aso e Gata Ai. I se tasi aso, sa ia iloaina ai se mea na faalavelave ia te ia: na amata ona totogi e lona toalua lana sefuluai.
“Sa ou le fiafia,” o le tala lea a ‘Anau. “Sa le tele se tupe na ou maua i le avea ai o se faiaoga i le aoga. Sa ou le manao na te toe totogi le sefuluai. Sa ma misa ai mo ni nai tausaga.”
Sa taumafai e Kina ia mea uma e faatalitonu ai lona toalua o le totogiina o le sefuluai o se mea lelei. “Sa ia aumaia faiaoga o aiga e aoao i matou i le mataupu faavae o le sefuluai,” o le tala lea a ‘Anau. “Sa ou maua le tele o lesona e uiga i le sefuluai, ae sa ou fai atu lava e leai.
“Ona oo lea i se tasi aso sa luiina ai au e lo’u toalua e ma te tausia faatasi le tulafono ma vaai pe o le a se mea o le a tupu ai. O se faaiuga faigata ia te au, ae na ou manao ia ma maua le filemu, o lea sa ou faapea atu ai UA LELEI.”
E lei umi lava, ae amata ona matau e ‘Anau ni suiga laiti na oo mai i o laua olaga. “Pe a totogi muamua le ma sefuluai ona sosoo ai lea ma a matou pili, na itiiti se tupe e totoe,” na ia faamatala mai ai. “Ae na ma maua faamanuiaga. O nisi taimi sa ma maua ni fesoasoani e le’i mafaufauina mai tagata o o ma aiga mai atunuu mamao po o se fesoasoani mai i se isi mea. Na lava ma totoe mea sa ma maua.”
O faamanuiaga sa le na o tupe. Fai mai ‘Anau, “Sa ou toaga i le Lotu. Sa sili atu lo ma fiafia i le fale. Sa tonu loa ia i maua e vaetamaina se pepe, e ui lava sa ma iloa o le a taugata meaai ma isi mea e moomia. Ae sa ma iloa afai ma te faamaoni ma totogi le sefuluai, fai le mea e manaomia e le Alii, o le a sologa lelei lava mea uma. Sa mafai ona ou mauaina se galuega sili atu i le galue ai mo le aoga a le Ekalesia, o le Aoga Maualuga a Liahona. Ma sa faamauina i maua i le malumalu.
“Ma te lagonaina o ma faamanuiaga silisili o le filemu ma le olioli ma te lagonaina i le iloa ai e mafai ona ma taulimaina o ma faigata i mea tautupe pe a totogi a ma sefuluai. Mai le taimi sa ou taliaina ai lena mataupu faavae, na faamanuiaina e le Alii lo’u aiga. Ou te iloaina le moni.”
O Le Aafiaga o Lo Tatou Faatuatua
Na iloa e Kumifonua (Fonua) Taumoepenu o le malosi o le tautino e mafai ona oo mai e tusa lava pe mavae se vaitaimi o le leiloa ma le le toaga i le ekalesia. E lei leva ona maea lona papatisoga i le 1995, sa auauna atu Fonua i le tele o tofiga i le Ekalesia. Sa faigaluega foi o ia i se fale faguinu suamalie ma sa matuai manuia ai lava, sa vave ona siitia ona tulaga i le kamupani. Ae sa masani ona alu ese ai mai lona aiga ma amata lemu ai ona agai ese malie atu ma ana tautinoga faaleagaga. Ina ua mavae lea, sa i ai foi taimi na amata ai ona ia faia ni gaoioiga na ia iloa sa le tatau ona ia faia.
I se tasi aso sa fetaui ai Fonua i ni alii o e sa latou matuai fasi leaga o ia ma ave ai i le falemai, e ui ina sa leai se mea na ia faia. A o i ai iina sa toe mafaufau ai Fonua i lona olaga ma filifiliga le lelei sa ia faia. “Sa ou iloa sa i ai se mea na sese i le auala na ou ola ai,” o lana tala lea. “O la’u faataitaiga na mafua ai ona faia foi e la’u fanau ni filifiliga le lelei. Sa latou faia mea sa le tatau ona latou faia.”
Sa filifili Fonua ua oo i le taimi ua tatau ai ona suia. Sa galue malosi o ia ia salamo, ia agavaa e ulu atu i le malumalu, ma sa amata ona auai atu e le aunoa. I se tasi afiafi i le malumalu, sa ia toe manatunatu ai i lona olaga. “Sa ou iloa sa ou agavaa ou te i ai iina,” o lana tala lea, “ae sa ou le maua le toafimalie lelei. Sa ou toe tepa i tua i lo’u olaga ma toe iloilo mea sa ou faia. Sa le o a’u o se auauna lelei a le Alii. Ma sa ou moomia foi ni tali. Sa ou manaomia se galuega fou lea o le a faigofie ai ona ou tumau i le mama.”
Sa lei leva ona ofo atu ia Fonua se galuega e totogi lelei i Niu Sila. Sa uunaia o ia e lona aiga e talia aua o nei ituaiga galuega sa seasea ona maua. “Ae sa ou popole i le tuua o lo’u aiga i Toga ma pe o le a faapefea ona ou tumau i le mama i lo’u nofo mamao ai,” o lana faamatalaga lea.
A o i ai i le malumalu, sa ofoina atu e Fonua lona loto i le Tama Faalelagi. “Sa ou faia se tautinoga ia te au ma le Atua o le a ou faia le mea e finagalo o Ia ou te faia. Sa ese mai i se isi lava tautinoga sa ou faia muamua. Ma sa ou maua se tali iina i le malumalu e uiga i le ala e mafai ona tumau ai le suia o lo’u olaga.”
Nai lo le taliaina o le galuega i Niu Sila, sa filifili Fonua e nofo i Toga ma saili se galuega e sili atu. O le taimi lea, sa valaauina ai o ia e galue i le malumalu. I le auauna ai ma le faatuatua, sa ia tauina mai, “na faamanuia au e le Alii i filifiliga amiotonu.” Sa lei umi ae maua e Fonua se konekarate tele e faamamaina fale. “O se matuai faamanuiaga lava lena. E mafai ona ou nofo i Toga faatasi ai ma lo’u aiga, tausia lelei i latou, ma auauna atu i le malumalu.
“O mea uma ua ou mauaina, o faamanuiaga uma, ua oo mai i le avea ai o se auauna a le Alii. O le a ou le faagaloina lena taimi i le malumalu. Ua faapena foi ona faamanuiaina la’u fanau. I le taimi muamua, sa fai i latou ma sasa i tagata o le Ekalesia. Ae ua sui lava i latou. Ua latou o i le lotu. Ua matua tele le fiafia i lo matou aiga—ona o le Alii.”
O Le Ositaulaga e Aumaia Ai Faamanuiaga
Mo Vaea Tangitau Ta‘ufo‘ou, o le avea ai o se tagata faamaoni o le Ekalesia sa aofia ai ni ositaulaga tetele faaletino. Ina ua auai o ia i le Ekalesia i le 19 o ona tausaga, sa nofo o ia i Foa, o se tasi o motu i fafo atu i le vaega o Ha‘apai. O se tasi o ona uluai valaauga o le avea ma taitai e galulue ma le autalavou. E pei o isi taitai sa masani ona auai atu i fonotaga i Pangai, o se aai i le isi motu. E tatau ona savali mo le fitu maila ona faatoa taunuu lea iina (11 km) e oo atu i le faasiusiuga o le motu. Ona tatau lea ona faatali seia pe le tai faatoa mafai ona savali atu i le isi motu pe a papa’u le vai—ma le faamoemoe ia le malosi le aave i lea taimi—ona faaauau ai lea seia taunuu. O le malaga e toeitiiti alu ai le aso atoa, ma o nisi taimi e faatali mo le isi aso ina ia toe foi atu ai i le fale.
“O se luitau le taumafai ia ou alu i a matou fonotaga,” o le tala lea a Vaea. “Ae sa le faavaivaia ai i matou. Ua faamalolosia ai a matou molimau.”
I le taimi muamua o lona olaga sa ita tele ai Vaea i le Ekalesia ona o tala e le moni sa feaveai e isi tagata o le nuu. Ona faauo atu lea o isi tagata o le Ekalesia i lona aiga. O a latou faataitaiga lelei sa faamaluluina ai loto o le aiga o Vaea, ma na papatisoina ai lona tuafafine. I le isi tausaga na sosoo ai sa auai ai o ia i le Ekalesia ma sa vave ona auauna atu ma le filiga.
I ni nai tausaga mulimuli ane, sa maoae le faatupulaia o le latou itu ma sa ono mafai ona avea ma se siteki. Ina ua maea le fonotaga i Pangai, sa toe foi Vaea ma isi i o latou aiga. Ae sa manao le peresitene o le itu e toe foi mai i le fonotaga i le taeao e sosoo ai ma sa ia talosaga atu ia latou vave mai. Ina ia manuia lana malaga, o le tele o le taimi sa tamoe ai Vaea i le ala.
“Sa matuai ou vaivai lava na pei o le a ou oti aua sa talosaga mai foi le peresitene o le itu ina ia matou anapopogi ina ia mafai ona faatulaga le siteki. Ae sa ou taunuu lava. Sa ou aoaoina le taua o le i ai i a matou fonotaga ma ia i ai i le taimi e tusa lava pe o a luitau. Ou te talitonu na mafua lo’u valaauga e avea ma se epikopo i se taimi e lei mamao ane ai ona sa ou naunau e ositaulaga e auauna atu ma ia usiusitai. Ou te talitonu foi o le matou anapogi na faia ai se eseesega. E lei umi lava, ae oo mai Peresitene Howard W. Hunter [1907–95] ma faatulaga le siteki.”
Peitai, atonu o le luitau sili mo Vaea, o le oo atu i le malumalu ina ia faamauina. Sa filifili i laua ma lana uo tamaitai e faaipoipo, ma sa la mananao e faaipoipo i le malumalu. Ae o le malumalu na sili ona lata ane i lena taimi sa i Niu Sila, ma sa taugata tele le tau e o atu ai iina.
“Sa ma anapopogi i aso Lua uma o le tausaga atoa ina ia maua se auala ma te oo ai i le malumalu. Sa nofo le tamaitai i se motu i matu; o au sa i Ha‘apai. Sa faigata. Ona logotala lea o ni alii faipisinisi se toalua e uiga ia i maua, ma sa musuia i la’ua e fesoasoani mai. Sa la totogiina o ma pasese. Sa la faapea mai, afai ma te mananao e faaipoipo i le malumalu, o le a la saunia le ala. Sa leai ni a’u meatotino po o se galuega ou te toe totogi atu ai ia i laua, ae sa laua le mananao i se mea. O se faamanuiaga ofoofogia lava.”
Faamanuiaga o le Ola Ai i le Talalelei
E pei ona fafagaina e talo ma niu i latou o loo totoina ma vaaia, ua faapena foi ona aoaoina e nei Au Paia i Toga e faamanuia e le Alii i latou o e auauna atu ia te Ia. Ma e pei lava ona oo atu le fafati o galu i gataifale o Toga, ua faapena foi ona avea le Alii o se vaega tumau i olaga o nei tagata o le ekalesia. E tusa lava pe auala mai i le salamo po o le sefuluai po o tautinoga faigofie i aso taitasi, ua latou maua le filemu, mafanafana, ma le fiafia a o latou tuuto i latou lava i le galuega a le Alii. Ma ua latou molimau mai, o na faamanuiaga e avanoa mo tagata uma o e faia foi lea lava tautinoga (tagai i le Mosaea 2:24, 41; MFF 130:20–21).
Ata na pueina e Joshua J. Perkey, sei vagana ua faamatalaina
Ata o le Malumalu o Nuku’alofa i Toga na pueina e William Floyd Holdman
Luga: I le faaopoopo atu i le aoaoina o le vasega o le inisitituti, o Liola Hingano (ogatotonu) e faiaoga i se vasega a le autalavou o le Aoga Sa. Agavale i le pito: O Filimone Pasi ma lona faletua, o Ana Malina; ata faaopoopo: o loo faaalia e le aiga o Filimone le siapo sa faia e lona toalua ma ona afafine mai le pa’u o le laau o le u’a.
Luga: O ‘Anau Vuna Hala faatasi ai ma lona faletua, o Kina, ma le la pepe. Lalo: O Kumifonua Taumoepenu (ogatotonu), ma lona faletua ma le la fanau, ua molimau mai o o latou faamanuiaga uma e mai le Alii.
Luga: A o faamatala e Vaea Ta‘ufo‘ou lona olaga, na ia ta’ua o osigataulaga na ia faia ua aumaia ai faamanuiaga o le lagi. Ina ua maea le faatinoina o le mana o le tatalo ma le anapogi, na mafai e ia ma lana uo tamaitai ona malaga atu i Niu Sila e faaipoipo i le malumalu, o se mea na ausia sa le mafai ona gafatia i a la’ua lava punaoa.
O Sione Finau ma lona faletua, o Oa.