2022
Ko Hono Faʻu ha Tukufakaholo Fakaʻilekitulōnika Lelei ʻi hotau Ngaahi Fāmilí
ʻOkatopa 2022


“Ko Hono Faʻu ha Tukufakaholo Fakaʻilekitulōnika Lelei ʻi hotau Ngaahi Fāmilí,” Liahona, ʻOkatopa 2022.

Ko Hono Faʻu ha Tukufakaholo Fakaʻilekitulōnika Lelei ʻi hotau Ngaahi Fāmilí

Te tau lava ʻo tokoni ke fakamafola ʻa e moʻoní mo e māmá kapau te tau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōniká ki he leleí.

ʻĪmisi
toʻu tupu ʻoku sio ki ha naunau fakaʻilekitulōnika

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku faingofua hono maʻu e tekinolosiá. Naʻa mo e kimuʻa ʻi he mahaki fakaʻauha kolonavailasí, naʻe fakaʻatā ʻe he tekinolosiá ke tau kei fetuʻutaki maʻu pē mo e fāmilí, ako ha ngaahi pōtoʻi ngāue foʻou, mo vahevahe ʻa e ongoongoleleí ʻi he ʻinitanetí.1

ʻI he taimi naʻe fakamālohiʻi ai kitautolu ʻe he mahaki fakaʻauhá ke tau tauhi e vāmamaʻo fakasōsialé, naʻe tokoniʻi kitautolu ʻe he tekinolosiá ke tau fai ha niʻihi ʻo e ngaahi ʻekitivitī mahuʻinga ʻo e moʻuí ʻi he ʻinitanetí. ʻOkú ne fakafehokotaki ʻa e ngaahi fāmilí, lava ʻa e akó mo e ngāué, pea aʻu ʻo tuku ke tau kau ʻi he ngaahi paati faiʻaho ʻi he ʻinitanetí! Ka neongo ia, hangē ko ha faʻahinga meʻangāue mālohi pē, ʻoku haʻu fakataha e tekinolosiá mo ha ngaahi faingataʻa. ʻE lava foki ke hoko hotau māmani fakaʻilekitulōniká ko ha maʻuʻanga fakamatala hala, kovi, mo maumau taimi. Naʻa mo e ngaahi polokalama leleí, kapau ʻe fuʻu tōtuʻa hono fakaʻaongaʻí, te ne lava ʻo tekeʻi ʻa e ngaahi ʻekitivitī lelei kehé. Naʻe poupouʻi kitautolu ʻe ʻEletā Pita M. Sionisoni ʻo e Kau Fitungofulú ke tau “tokanga pea ʻoua naʻa ʻaiʻainoaʻia pē ʻetau fakaʻaongaʻi ʻo e tekinolosiá.”2

ʻE lava ke faingataʻa hano fokotuʻu ha ʻulungaanga fakatekinikale ʻoku leleí ʻi hotau ngaahi fāmilí. Meʻamālié, ʻoku ʻi ai ha ngaahi founga faingofua ʻe lava ʻo tokoni ke tau teuteuʻi ʻetau fānaú ke nau tupulaki ʻi ha māmani fakaʻilekitulōnika.

Fakaʻehiʻehi mei he Ngaahi Tauhele Angamahení

Tokanga ki ha foʻi tauhele ʻe ua: ko e fakaʻau ke kovi mo siʻisiʻi e tokangá.

1. ʻOku ʻuhinga ʻa e koví ki hono fakamamafaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fekauʻaki mo e tekinolosiá (ʻa e “ngaahi meʻa ke ʻoua ʻe fakahokó”) kae fakangaloki ke fakatātaaʻi ha ngaahi founga lelei ke fakaʻaongaʻi ai e tekinolosiá (ʻa e “ngaahi meʻa ke fakahokó”). ʻOku fie maʻu ke fakahoko e ako ki he ngaahi taukei ʻo hono fakaʻaongaʻi ʻo e meʻa fakatekinikalé; he ʻikai ke ke teitei ako ke tā e pianó ʻaki hano talaatu pē kiate koe ʻa e ngaahi nota ke ʻoua ʻe taá. ʻI heʻetau hoko ko e mātuʻá, te tau lava ʻo tuku ha taimi lahi ange ke aleaʻi mo fakatātaaʻi e faʻahinga ʻekitivitī ʻoku tau fie maʻu ke fai ʻe he toʻu tupú ʻaki e ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōniká kae siʻi ange e taimi ʻoku tau fakamahinoʻi e ngaahi meʻa ke fakaʻehiʻehi mei aí.

2. ʻOku hoko ʻa e sio nounoú ʻi he taimi ʻoku tau tokanga taha ai ki ha taukei fakatekinolosia ʻe taha, hangē ko e malu ʻi he ʻinitanetí, kae ngalo ʻa e ngaahi konga kehe ʻo e fakaʻaongaʻi e ngaahi meʻa fakatekinikale leleí. Hangē ko e fakaʻuli ʻi ha kā, ʻoku muʻomuʻa ʻa e malú. ʻOku tau tui hotau leta ʻi he seá kimuʻa pea tau toki ʻalu ki ha feituʻu pē. Ka ʻoku fie maʻu leva ke tau hoko atu ki he sitepu hono hoko ʻo e fakakaukauʻi e feituʻu ʻoku tau fie ʻalu ki aí mo hai ʻoku tau fie ʻalu mo iá. ʻOku ʻuhinga ʻa e maʻu ʻo ha tukufakaholo fakatekinikale ʻoku lelei ʻi hotau ngaahi fāmilí, ke ako ke ʻiloʻi, potupotutatau, fakakau, pea mo fengāueʻaki lelei mo hotau fāmilí mo e koló pea pehē foki ki he malú.

Ko Hono Fokotuʻu ʻo e Ngaahi Tuʻutuʻuni ki he Lavameʻá

ʻOku fakaʻatā ʻe heʻeku ngāué ke u fononga ʻi he funga ʻo e māmaní ke vahevahe ha ngaahi founga ʻe tokoni ke ako ai ʻe he ngaahi fāmilí mo e fakafoʻituituí ha ngaahi tōʻonga fakatekinolosia ʻoku leleí. Ko ha ngaahi fehuʻi ʻeni ʻe nima ʻoku ou fokotuʻu atu ke aleaʻi fakataha ʻe he ngaahi fāmilí ʻi he taimi ʻoku nau fakakaukauʻi ai e faʻahinga fakaʻaongaʻi fakatekinikale ʻoku feʻunga mo e fāmilí.

1. ʻE lava fēfē nai ʻe he tekinolosiá ʻo ʻomi ke vāofi ange hotau fāmilí?

ʻOku ʻi ai ha ngaahi founga lelei ki hono fakaʻaongaʻi ʻo e tekinolosiá ke fakamālohia e ngaahi fāmilí. Hangē ko ʻení, naʻa mau fakakaukau ʻi homa fāmilí ʻe lava ʻema fānaú ʻo tokoni ke faitaaʻi ha ʻū tā mo ha ngaahi vitiō ʻo ha ngaahi meʻa fakafāmili naʻe hoko. ʻI hono fakaʻaongaʻi ha polokalama notepad, ʻoku nau hiki ai ha ngaahi meʻa fakaoli ʻoku lea ʻaki ʻe honau ngaahi tokouá mo e tuofāfiné. ʻOkú ma toutou vakaiʻi ʻa e ngaahi manatu melié mo mamata ʻi he ngaahi vitiō kuo nau tānakí. ʻOkú ma fakaʻaongaʻi foki e polokalama hisitōlia fakafāmilí ke ako fekauʻaki mo ʻema ngaahi kuí mo ʻenau ngaahi talanoá. Pea ʻokú ma kau ʻi he ngaahi fakataha alēlea fakafāmili mo e kau mēmipa homa fāmilí ʻoku nofo mamaʻo meiate kimauá.

ʻĪmisi
tangata ʻokú ne fakaʻaongaʻi ha smartphone

2. ʻE fakaʻaongaʻi fēfē nai e meʻa fakatekinikalé ke lelei ange ai hotau tukui koló?

ʻOku mālohi taha ʻa e meʻa fakatekinikalé ʻi he taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ko ha meʻangāue ke fakaleleiʻi ʻa e māmaní. ʻOku tokoni hono toutou vakaiʻi maʻu pē e ngaahi saiti hangē ko e JustServe.org ke tau maʻu ai ha ngaahi faingamālie ke tokoni ʻi he koló. Te tau lava ʻo fakaʻaongaʻi hotau ngaahi leʻo fakaʻilekitulōniká ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo fakamafola ha ngaahi pōpoaki langaki moʻui, hangē ko hono toe tuku atu e mītia fakasōsiale mei he Siasí pe vahevahe ha ngaahi talanoa kuó ne ueʻi fakalaumālie kitautolú. ʻE lava foki ke kau heni ʻa hono taukaveʻi e niʻihi kehé ʻi he ʻinitanetí ʻi he taimi ʻoku tau sio ai ʻoku taʻe-fakaʻapaʻapaʻi kinautolú. Ko e lahi taha ʻo e fakamamahi ʻi he ʻinitanetí ʻe lava ke taʻofi ia ʻi haʻo tuʻu ʻo fakafofongaʻi ʻa e tokotaha mamahí. Fakaʻaongaʻi ho leʻo fakaʻilekitulōniká ki he leleí.

ʻĪmisi
fāmili ʻoku nau vaʻinga ʻi tuʻa

3. ʻE lava fēfē nai ke palanisi ʻetau fakaʻaongaʻi e meʻa fakatekinikalé?

ʻOku ʻuhinga ʻa e palanisí ke ʻiloʻi ʻa e taimi ʻoku lahi ange ai hotau taimí ʻi he ʻekitivitī fakaʻilekitulōniká ʻi he meʻa ʻoku totonu ke tau faí. ʻOku tokolahi ha ngaahi fāmili ʻoku nau ngāue ʻaki e uasí ke fakangatangata hono fakaʻaongaʻi ʻo e meʻa fakatekinikalé. Neongo ʻe lava ke tokoni ʻa e “fakangatangata ki he monitoá (screen time)” ki hono fakangatangata ʻo e tekinolosiá, ka ʻoku fie maʻu foki ke tau akoʻi ki he toʻu tupú ʻoku ʻikai tatau e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa fakatekinikale kotoa pē. ʻOku mahuʻinga ange ʻa e talanoa fakavitiō mo ha kui pe lau e folofolá ʻi he ʻinitanetí ʻi he vaʻingá pē, neongo ʻokú na fakatou hoko ʻi ha monitoa.

ʻOku toe mahuʻinga foki ke fokotuʻu ha taimi ke mavahe ai mei he meʻa fakatekinikalé. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻa e mālohi ʻo e ʻaukai ʻi he mītia fakasōsialé ke potupotutatau ʻetau moʻuí.3 ʻOku fie maʻu ke ako ʻe he fānaú ʻoku ʻikai ko ha tautea ke kiʻi mālōlō mei hono fakaʻaongaʻi ʻo ha meʻangāue fakaʻilekitulōnika. Kuo mau fakakaukau ʻi homau fāmilí ʻoku ʻikai totonu ke mau mohe mo e ngaahi meʻangāué ʻi he loki tatau. Naʻa mau fokotuʻu ha feituʻu pau ʻe lava ke fakafonu ai e ngaahi meʻangāue fakaʻilekitulōniká ʻi he poó kakato ʻo ʻikai fakahohaʻasi ʻemau mohé.

ʻĪmisi
nima ʻokú ne fakaʻaongaʻi ha smartphone

4. Te tau fakaʻaongaʻi fēfē nai ʻa e tekinolosiá ʻi heʻetau ngaahi fiemaʻú?

Naʻa mo e ngaahi ʻekitivitī fakaʻilekitulōnika leleí ʻe lava ke hoko ia ko ha palopalema kapau ʻe fakaʻaongaʻi kinautolu ʻo fetongi ʻaki ha ngaahi ʻekitivitī lelei ange pe kapau ʻoku tau ongoʻi ʻoku fakamālohiʻi kitautolu ke tau kau atu ki ai. Ko e kiʻi tokoni faingofua ʻe taha ko hono tamateʻi e ngaahi fanongonongo ki he ngaahi polokalama ʻikai fuʻu mahuʻingá. ʻOku fakaʻaongaʻi ʻe he kau faʻu polokalamá ʻa e ngaahi fanongonongó ke maʻu ʻetau tokangá pea fusi kitautolu ki mui. ʻOku fakafaingofuaʻi ʻe he tamateʻi ʻo e ngaahi fakatokangá ke tau fili ʻi he taimi ʻoku tau fie fakaʻaongaʻi ai ha polokalama pea mo e taimi ʻoku ʻikai ke tau fakaʻaongaʻi aí. ʻOku totonu ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi polokalama ʻoku ʻi ai hono ngaahi pale pe ngaahi founga ʻokú ne fakamālohiʻi kitautolu ke tau fakaʻaongaʻi kinautolú. ʻOku hanga ʻe hono tamateʻi ʻo e auto-play ʻi he ngaahi vitiō kotoa pē ʻo taʻofi kinautolu mei hono huluʻi ha vitiō ne ʻikai ke tau fili ke mamataʻi.

ʻĪmisi
fakataha mai ha fāmili ki ha tēpile

5. Ko e hā ha founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi lelei ai ʻe he mātuʻá ʻa e meʻa fakatekinikalé?

ʻOku ako ʻa e fānaú mei heʻenau sio ki hono fakatātaaʻi ʻe heʻenau mātuʻá ʻa e ʻulungaanga leleí. ʻOku faingofua ke vakai ki ha mātuʻa ʻoku nau ʻomi ha meʻakai ki he kaungāʻapí pe tokoniʻi ha taha ke ne hiki ha meʻa mamafa. Ka ʻi he ngaahi ʻekitivitī fakaʻilekitulōniká, ʻoku faingataʻa ange ki he fānaú ke nau siofi e ngaahi tōʻonga ʻa e mātuʻá. ʻOku mahuʻinga ke vahevahe e ngaahi founga ʻoku tau fakaʻaongaʻi ai e tekinolosiá ke langaki hake mo tokoniʻi e niʻihi kehé. Mahalo te tau pehē, “Ko ʻeku fetohiʻaki he telefoní ke vakai pe ko hai te ne lava ʻo ʻave e meʻakaí kia Sisitā Sanisesí, ʻa ia naʻe toki ʻatā mai mei falemahaki” pe “Ko e hā hoʻo fakakaukau ki heʻeku tuku atu e fakamatala ke haʻu e kakaí ki he toʻo totó he uike kahaʻú?”

Te tau lava foki ʻo fakatātaaʻi e ako ʻo e ongoongoleleí. Te tau lava ʻo fanongo ki he folofolá pe ngaahi lea ʻo e konifelenisi lahí, pea te tau lava ʻo akoʻi ʻetau fānaú ki he founga hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi palani akó mo e ngaahi meʻangāue hiki fakamatala ʻi he Gospel Library app.

ʻI heʻetau aleaʻi e ngaahi fehuʻi ʻe nima ko ʻení, te tau lava ʻo tokoni ke faʻu ʻa e tukufakaholo fakaʻilekitulōnika ʻoku tau fie maʻu ʻi hotau ngaahi fāmilí. Kapau te tau fakaʻaongaʻi e ngaahi naunau fakaʻilekitulōniká ki he leleí, te tau lava ʻo fakavaveʻi e mafola ʻa e moʻoní mo e māmá. ʻOku ou toe fakaongo atu e fakaafe ko ʻeni ne fai ʻi he konifelenisi lahí: “Fekumi maʻu pē ki ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻe he tekinolosiá ʻo ʻomi kitautolu ke tau ofi ange ki he Fakamoʻuí pea fakaʻatā kitautolu ke fakahoko ʻEne ngāué.”4

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti (1928–2015) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko hai naʻá ne mei fakakaukau ki ai ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo hilí ʻe hao pē ʻa e ngaahi folofola ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí mo e ngaahi pōpoaki ʻo e konifelenisi lahí ʻi ho kató?” (“Ke Melino ‘a ‘Api,” Liahona, Mē 2013, 30).

  2. Peter M. Johnson, “Mālohi ke Ikunaʻi ʻa e Filí,” Liahona, Nōvema 2019, 111.

  3. Vakai, Russell M. Nelson, “ʻAmanakiʻanga ʻo ʻIsilelí (fakataha lotu fakamāmani lahi ʻa e toʻu tupú, 3 Sune 2018), HopeofIsrael.ChurchofJesusChrist.org

  4. Peter M. Johnson, “Mālohi ke Ikunaʻi ʻa e Filí,” 111.

Paaki