2022
Ko Hono Maʻu ʻo e Moʻoní ʻi he Kuonga ʻo e Fakamatala Halá
ʻOkatopa 2022


Ko Hono Maʻu ʻo e Moʻoní ʻi he Kuonga ʻo e Fakamatala Halá

ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fakakaukau ko ʻeni ʻe nimá ke ke fakatupulaki ha poto ʻi he mītia leleí pea kau ki ai mo e tataki fakalangi.

ʻĪmisi
placeholder altText

Tokanga ki he meʻa ʻokú ke fekumi ki ai ʻi he maʻuʻanga fakamatalá. Mahalo te ke maʻu e meʻa ʻoku ʻikai ke ke fekumi ki aí.

ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻoku ʻikai hano tatau. ʻOku fakafiefia ʻa e malava ko ia ke tau maʻu ha ngaahi fakamatala lahi taʻefaʻalaua ʻi ha lau sekoni pē. Ka ʻe anga fēfē haʻatau lava ʻo tala pe ʻoku falalaʻanga e fakamatala ʻoku tau maʻú, tautautefito ki he taimi ʻoku tau fai ai ha ngaahi fili mahuʻingá? Ko e founga ʻe taha te tau lava ai ke folaua e ngaahi tahi faingataʻá ko ʻení ko e “poto lahi ange he laukonga mo e tohi ʻi he mītiá.”

Ko e hā ʻetau ʻuhinga ʻi he taimi ʻoku tau talanoa ki he poto he laukonga mo e tohi he mītiá, pea te ne tokoniʻi fēfē kitautolu ke tau hao ai mei hono kākaaʻi ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení? Ko e poto ko ia ʻi he laukonga mo e tohi ʻi he mītiá “ko e malava ko ia ke maʻu, vakaiʻi, fakafuofuaʻi mo faʻu ha ngaahi pōpoaki ʻi ha founga kehekehe.”1 Ko e ngaahi taukei ʻaonga kotoa ʻeni ke fakatupulaki, tautautefito ki he kuonga ʻo e fakamatala halá.

Ko ha ngaahi meʻa ʻeni ke fakakaukau ki ai ʻi hoʻo kamata ke tanumaki hoʻo poto ʻi he laukongá mo e tohí ʻi he mītiá.

1. Fai Hoʻo Ngāue Mei ʻApí

ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he folofolá ʻo pehē “ʻi he ngutu ʻo e fakamoʻoni ʻe toko ua pe toko tolú ʻe fakamoʻoni ʻa e lea kotoa pē” (2 Kolinitō 13:1). ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni tatau pē ki heʻetau feinga ke fekumi ki he fakamatala moʻoni mo tonu tahá. Neongo ʻe faingofua pē ke tau maʻu ha ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi mahuʻingá ʻaki ha kiʻi fekumi faingofua pē he ʻinitanetí, ka ʻe fiemaʻu ha taimi mo ha ngāue lahi ki hono fakapapauʻi ʻoku tonu e fakamatala ko iá. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi ai foki ha fakatuʻutāmaki ʻi he fakafalala ki he leʻo pē ʻe tahá, tautautefito ki ha taimi ʻoku ngali lahi ange ai e fakapalataha ʻa e mītiá ki ha tafaʻaki pē ʻe taha pea toe tokolahi ange e niʻihi fakafoʻituitui ʻoku nau feinga ke tuʻuaki pē ha ngaahi kaveinga pau. Te tau lava ʻo maʻu ha fakamatala lelei ange kapau te tau fekumi mei ha ngaahi maʻuʻanga fakamatala mo ha maʻuʻanga tokoni kehekehe, kau ai e ngaahi tohí, ngaahi fakamatala he nusipepá, ngaahi ako fakaʻatamai, mo ha kau mataotao falalaʻanga kehe.

2. Vakaiʻi Hoʻo Maʻuʻanga Fakamatalá, Pea Toe Vakaiʻi Ia

ʻOku tau faʻa fakahehema ke toʻo ha konga lahi ʻo e fakamatala ʻoku tau maʻú ʻi he meʻa pē ʻoku ʻasi maí, tautautefito kapau ʻoku tau ongoʻi te tau lava ʻo falala ki he maʻuʻanga fakamatalá. Neongo ia, ʻoku ʻi ai pē e taimi ʻe lava ke hala ai e ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻuhinga lelei tahá. Ko ia ai, ʻoku mahuʻinga ke tau tuku ha taimi ke fakapapauʻi ʻa e fakamatala ʻoku tau maʻú, tautautefito kapau ko ha meʻa ia ʻoku tau fakataumuʻa ke ngāueʻi pe vahevahe ki he niʻihi kehé.

3. Tokanga Telia ʻa e Mītia Fakasōsialé “Echo Chamber”

Ne tuku mai ʻe ha savea kimuí ni ʻa e Pew Research Center (Senitā Fekumi ʻo e Pew) ʻoku maʻu ʻe he meimei vaeua (peseti ʻe 48) ʻo e kakai lalahi ʻo e US ʻa e ongoongó mo e fakamatalá mei he mītia fakasōsialé.2 Neongo ʻe lava ke hoko ʻa e mītia fakasōsialé ko ha meʻangāue lelei ki he maʻuʻanga fakamatalá, ka ko e meʻa ʻoku tau maʻu mei aí ne fakataumuʻa pē ia ke ne tohoakiʻi ʻetau tokangá ʻo ʻikai ke tau maʻu mei ai ha fakamatala mahuʻinga mo tonu. ʻI he ngaahi fetūkuaki fakataautaha ko ʻení mo e malava ke tau mapuleʻi hotau ngaahi kaungāmeʻa ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení, ʻoku tau fokotuʻu ai ha feituʻu ʻe lava ke toe fakaongo atu ai hotau leʻó, ʻo fakatupulaki ai ʻetau tuí mo e fakakaukaú, pea tau maʻu e fakamatala ʻoku tuku taha pē he meʻa ʻoku tau fiemaʻú.

ʻOku foʻu foki mei he mītia fakasōsialé ha fakamatala loi mo takihalaʻi, koeʻuhí ko e faingofua ki ha taha ke ne faʻu mo vahevahe atu ʻene fakamatalá. Kuo pau ke tau vakavakaiʻi fakalelei ha faʻahinga fakamatala pē ʻoku tau maʻu mei he mītia fakasōsialé pea fakapapauʻi hono moʻoní kimuʻa pea tau tali pe loto ke vahevahe ia. Naʻe fakatokanga mai ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, “Kapau ko e lahi taha e fakamatala ʻokú ke maʻú mei he mītia fakasōsialé pe ha toe mītia kehe, ʻe hōloa hoʻo malava ke ongoʻi e fanafana ʻa e Laumālié.”3

4. Fakafanongo ki he Laumālié

ʻOku fonu ʻa e māmaní ʻi he ngaahi pōpoaki feʻauʻauhí, ʻo ne talamai ʻa e meʻa ke tau fakakaukau ki aí mo e founga ke tau ngāue aí. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi (1920–2007), Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, ko e founga lelei taha ke ikunaʻi ʻaki e “fakahohaʻa” ʻi he māmaní ko e fakafanongo pea muimui ki he leʻo ʻo e Laumālié. “ʻOku fiemaʻu ki ai ʻa e faʻa kātakí ʻi ha māmani ʻoku vilitaki ki he fakahōhōloto he taimi pē ko iá. Naʻá ne pehē, Ko e founga solova ko ʻení ʻoku fakalongolongo, nonga, mo olo poto ʻi ha māmani ʻoku ʻākilotoa ʻe he meʻa ʻoku leʻolahi, taʻe-tuku, vave, palakū, mo taʻefeʻunga,“4

Ko ha meʻangāue mālohi e Laumālié te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau lava ʻo fakahokohoko mo ʻiloʻi ʻa e fakamatala totonu mo mahuʻingá. Te tau lava ʻo nonga ʻi he talaʻofa ʻa Molonaí, “ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te mou lava ai ke ʻiloʻi hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē” (Molonai 10:5). Te tau lava fēfē ʻo ʻilo e taimi ʻoku folofola mai ai e ʻEikí kiate kitautolú? Hangē ko e fakahinohino ne fai ʻe he ʻEikí kia ʻŌliva Kautelé, “Te u fakahā kiate koe ʻi ho ʻatamaí pea ʻi ho lotó, ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa ia ʻe hoko mai kiate koe pea ʻe nofo ʻi ho lotó” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 8:2).

ʻE lava ke fiemaʻu heni ʻetau ngaahi feinga fakaʻatamai lelei tahá ke ʻiloʻi ʻa e moʻoní mei he halá, kae pehē ki hotau lelei tahá ke moʻui ʻi ha founga te tau maʻu ai e Laumālié. Tokanga ke ʻoua naʻá ke kau ʻi he mītiá pe ngaahi meʻa fekauʻaki mo ia te ne tuli ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke mamaʻó.

ʻĪmisi
ʻOku toutai ha tangata ʻi he tafaʻaki ʻo ha maama-kamo.

Hangē ko ha maama-kamó, ʻe lava ke maama e halá mei he faleʻi ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló pea tokoni ke tau fakafaikehekeheʻi ʻa e moʻoní mei he meʻa ʻoku halá.

5. Muimui ʻi he Palōfitá

ʻI he lotolotonga ʻenau fononga lōloa mo faingataʻa mei ʻIsipité, naʻe kamata ke lāunga e fānau ʻa ʻIsilelí ki he ʻEikí. Naʻa nau ʻeke kia Mōsese, “Ko e hā kuó mo ʻomi ai ʻa kimautolu mei ʻIsipite ke mau mate ʻi he toafá ni?” (Nōmipa 21:5). Koeʻuhi ko ʻenau lāungá, naʻe fekauʻi atu ai ʻa e fanga ngata vela ki he kakaí. Naʻe tokolahi honau niʻihi naʻe uʻu pea mate. ʻI he taimi naʻe ʻalu ai ʻa Mōsese ki he ʻEikí maʻanautolú, naʻe fakahinohinoʻi ia ʻe he ʻEikí ke ne ngaohi ha ngata vela ʻo ʻai ki ha ʻakau. Ko e meʻa pē ne fiemaʻu meiate kinautolu naʻe uʻú ke nau sio ki he ngata palasá pea te nau moʻui—ko ha founga faingofua ia ki ha palopalema fakatuʻutāmaki ki he moʻuí. Naʻe lava ke moʻui ʻa e kakai ʻIsileli naʻa nau fili ke sio ki aí. (Vakai, Nōmipa 21:6–9.) Ka naʻe ʻi ha niʻihi kehe, naʻe fuʻu faingofua ʻa e foungá, ko ia naʻa nau fili ai ke ʻoua te nau tui. Naʻe ʻikai ke nau sio ki he ngatá pea iku ʻo nau mate. (Vakai, 1 Nīfai 17:41; ʻAlamā 33:19–20.)

ʻI hotau kuongá ni, ʻoku tau fehangahangai ai mo ha mahaki fakaʻauha tatau ʻo e “fanga ngata vela” ʻoku ʻomi ʻi he ngaahi fakamatala loi, pe fakatuʻutāmaki ʻoku fakataumuʻa ke ne fakalaveaʻi kitautolu mo e niʻihi kehé. Kapau te tau tali ia, ʻe lava ke fakatuʻutāmaki tatau pē ʻa e fakamatala ko iá—fakalaumālie, fakaʻatamai, mo fakaeloto—ʻo hangē ko e fanga ngata kona he fānau ʻa ʻIsilelí.

Ko hotau maluʻi lelei taha ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ki he fakamatala hala te ne “kākaaʻi ʻa e kakai filí” (Mātiu 24:24) ko ʻetau fanongo ki hotau palōfita moʻuí. Neongo he ʻikai fakamahuʻingaʻi ʻe he māmaní e faleʻi ʻa e palōfitá, ka ʻoku tau ʻiloʻi ko e tangata lea ia ʻa e ʻEikí. Kuo ʻosi fakahā mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu “neongo pe ko e fai ia ʻi hoku leʻo pē ʻoʻokú pe ʻi he leʻo ʻo ʻeku kau tamaioʻeikí, ʻoku tatau ai pē” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:38). ʻOku mahuʻinga ke tau ʻai ke potupotutatau e ongoongó mo e fakamatalá ʻaki e folofola ʻa e ʻEikí, kau ai e faleʻi ʻoku ʻomi ʻe Heʻene kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló. ʻI heʻetau falala ki heʻenau fakahinohinó mo vakaiʻi e meʻa ʻoku tau fanongo ki ai mei he māmaní mei he meʻa ʻoku tau fanongo ki ai mei he ʻEikí mo ʻEne kau palōfitá, ʻe faingofua ange ai ʻetau fakafaikehekeheʻi ʻa e moʻoní mei he meʻa ʻoku halá.

Fekumi ki he Potó

ʻI he ngaahi fakamatala hala kotoa pē ʻoku tau maʻú, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he pehē ʻe Paula ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí “ako maʻu ai pē, [e faʻahinga ʻo e tangatá] ka ʻikai siʻi te nau lavaʻi ʻa e ʻilo ʻo e moʻoní” (2 Tīmote 3:7).

Ko e meʻaʻofa mei heʻetau Tamai Hēvaní ʻa ʻetau maʻungofua e fakamatalá. Neongo ia, ko e ngaahi fakamatala kotoa pē ʻoku tau maʻú, “ko e potó ko e meʻa ʻoku fungani hake ia; ko ia ke ke maʻu ʻa e potó: pea ʻi he meʻa kotoa pē ʻokú ke maʻú, ke ke maʻu mo e ʻiló” (Lea Fakatātā 4:7). Ko ha meʻa ia he ʻikai lava ke tau fakafalala ai ki he polokalama fekumi he ʻinitanetí.

Ka ʻi heʻetau fekumi ki he potó, kuo pau ke tau “fekumi ki he ʻiló, ʻio, ʻi he ako pea ʻi he tui foki” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:118). ʻE hanga ʻe hono fakatahaʻi e taukei fakamītiá mo ʻetau ngaahi ngāue fakaʻatamai lelei taha mo moʻui ʻaki e ongoongoleleí pea mo ʻetau ngaahi ngāue fakalaumālie lelei tahá, ʻo ʻomai e tataki fakalaumālie ʻoku tau fiemaʻu ke ʻiloʻi ai e kehekehe ʻo e moʻoní mei he meʻa ʻoku halá mo hao mei hono kākaaʻi kitautolu ʻe he ngaahi fakamatala hala lahi ʻoku tau maʻú.

Ngaahi Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Media Literacy: A Definition and More,” Center for Media Literacy, medialit.org.

  2. Vakai, Mason Walker mo Katerina Eva Matsa, “News Consumption across Social Media in 2021,” Sept. 20, 2021, pewresearch.org.

  3. Russell M. Nelson, “Fokotuʻu ha Taimi moʻó e ʻEikí,” LiahonaNōvema 2021, 120.

  4. James E. Faust, “Voice of the Spirit,” Ensign, June 2006, 6.

Paaki