Liahona
Fakakaukau ke Toe Mali ʻAmui Ange ʻi he Moʻuí?
Sune 2024


“Fakakaukau ke Toe Mali ʻAmui Ange ʻi he Moʻuí?,” Liahona, Sune 2024.

Faivelenga ʻi he Fakaʻau ke Matuʻotuʻa Angé

Fakakaukau ke Toe Mali ʻAmui Ange ʻi he Moʻuí?

ʻE lava ke fakatupu ʻe he toe malí ha ngaahi pole mo e fiefia fakatouʻosi.

ʻĪmisi
matalaʻiʻakau ʻe ua

ʻI he mālōlō ʻa e husepāniti ʻo hoku kaungāmeʻa ko Sūsaná ko e hili ia ha taʻu ʻe 25 ʻo ʻena nofo-malí, naʻá ne fakakaukau naʻá ne fuʻu motuʻa ke fakakaukau ke toe mali. Naʻá ne pehē, “Naʻá ku fiemālie ke u hoko ko ha uitou ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí.”

Ka—naʻe fakaʻohovale—ʻi he hili ha taʻu ʻe ua mei ai, naʻá ne toe mali. Naʻe uitou foki mo hono husepāniti ko Siaosí. ʻOkú na moʻui fiefia fakataha ʻi he ʻahó ni, ʻo na fakatou saiʻia ʻi ha ngaahi meʻa tatau hangē ko e fakatotolo fakahisitōliá mo e ngāue tokoni ʻi he Siasí mo e koló.

Fiefiá mo e Ngaahi Polé

ʻE lava ke ongo ia ʻo hangē ha talanoa ʻoku ʻikai pē ha taimi ia ʻe hoko ai ha palopalemá. Ka ʻoku vave ke loto-taha ʻa Sūsana mo Siaosi ko e toe malí ʻi ha faʻahinga taʻu pē ʻe lava ke hoko ai ha fiefia mo ha ngaahi pole fakatouʻosi. Mahalo naʻa moʻoni ʻeni ki he niʻihi naʻe silaʻi ʻi he temipalé ʻi heʻenau fuofua malí. Fakatātā ʻaki pē ʻeku moʻuí.

Naʻá ku ʻofa ʻi hoku uaifi ko Leiliní mo mataʻikoloa ʻaki ʻema mali temipalé. ʻI heʻene mālōlō fakafokifā hili ia ha taʻu ʻe 42 ʻo ʻema nofo-malí, naʻá ku loto-mamahi lahi. Ne u fakaʻofaʻia pē ʻiate au ʻi ha meimei taʻu ʻe taha. Ne faifai peá u maʻu ha ngāue foʻou ʻi ha kolo foʻou. Naʻá ku ongoʻi mateuteu ke toe kamata foʻou. Naʻá ku fifili ki he faikaumeʻá. Ka ʻe ʻuhinga nai ia naʻe ʻikai ke u ʻofa mateaki?

Naʻá ku talanoa mo ha kaungāmeʻa naʻe toe mali. Naʻá ne pehē, “Ko ha fili fakataautaha pē ia. ʻOkú ke ʻiloʻi hoʻo uaifi kuo pekiá. Ko e hā nai haʻane fakakaukau? ʻOkú ke ʻiloʻi hoʻo fāmilí mo e founga te nau tali ʻakí. ʻOku tatau ia mo ha faʻahinga fili pē—ʻoku totonu ke fai ia ʻi he loto-fakatōkilalo mo e lotu.”

Naʻe pehē ʻe ha kaungāmeʻa ʻe taha naʻe toe mali, “ʻOku ʻikai fekauʻaki ia mo e kamata ke fai ha meʻa foʻou. ʻOku fekauʻaki ia mo e laka ki muʻa ʻi he tuí ʻo tatau ai pē pe ʻoku toe mali pe nofo taʻemali ai pē.”

Ko ia naʻá ku fekumi ʻi he folofolá, ʻo faʻa lau ʻa e talanoa ʻo Luté, ko ha uitou, pea mo ʻene faʻē ʻi he fono ko Nāomí, ʻa ia naʻá ne ongoʻi “kuo fai fakamamahi lahi kiate au ʻe he Māfimafí” (Lute 1:20) koeʻuhí ko e mate ʻa hono husepānití mo hono ongo fohá. Naʻe faifai pea mali ʻa Poasi mo Lute hili hono ueʻi ia ʻe he “[meʻa] kotoa pē kuó ke fai ki hoʻo faʻē ʻi he fonó, talu ʻa e pekia ʻa ho [husepānití]” (Lute 2:11). Naʻe fakamanatu mai ʻe he “talanoa ʻofa” fakafolofola ko ʻeni ʻi he vahaʻa ʻo Lute mo Poasí ʻoku ofi mai maʻu pē ʻa e ʻOtuá, naʻa mo e lolotonga ʻo ʻetau ngaahi taimi faingataʻa tahá, pea te Ne lava ʻo tataki kitautolu ʻi heʻetau ngaahi fili ʻi he moʻuí.

Naʻá ku toe kamata faikaumeʻa, pea naʻe faifai peá u fetaulaki mo hoku uaifi ko Sitefanií. ʻI he taimi naʻá ma mali aí, naʻá ma fakakaukau ko e fakatetuʻa ko ia ʻe tatau ʻa e meʻa kotoa pē mo ʻema ʻuluaki nofo-malí pe ko hono fakafehoanaki ki homa ongo hoa mali pe tūkunga kimuʻá, ko ha founga ia ke hoko ai ha ngaahi tūkunga fakamamahi. Naʻe fiemaʻu ke ma faʻu haʻama “fāmili pōnasi” pē ʻamaua ʻaki hano fakakau kotoa ʻema fānaú ʻi ha ngaahi fili mahuʻinga pea mo homa makapuná kotoa ʻi ha ngaahi tukufakaholo foʻou.

Taautaha pe Toe Mali: Ko ha Fili Fakafoʻituitui

ʻOku ʻi he folofolá ha ngaahi sīpinga kehekehe ʻo ha kakai angatonu naʻa nau nofo taʻemali ai pē ʻi he hili ʻa e pekia ʻa ha hoa mali. ʻOku fakamanatua ʻa e uitou ʻo Salifatí ʻi heʻene faivelengá mo e angaʻofá (vakai, 1 Ngaahi Tuʻi 17:8–16). Naʻe fakamālōʻia ʻe he Fakamoʻuí ʻa e uitou naʻá ne lī ha kihiʻi paʻanga ʻe ua ki he tukuʻanga koloá koeʻuhí ko ʻene lī “ʻa ia kotoa pē naʻá ne maʻú, ʻio, ʻa ʻene moʻuí kotoa pē” (Maʻake 12:44). ʻOku fakamatalaʻi ʻe he tangata faʻu sāmé ʻoku “fakafiemālieʻi [ʻe he ʻEikí] ʻa e tamai maté mo e fefine kuo mate hono ʻunohó” (Saame 146:9). ʻOku fakamanatu mai ʻe he ngaahi sīpinga ko ʻení ʻoku ʻafioʻi lelei ʻe he ʻEikí ʻa kinautolu kuo mole honau malí. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Kēliti W. Kongo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, “Ko hotau tuʻunga ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí pea ʻi Hono Siasí ʻoku ʻikai fekauʻaki ia mo hotau tuʻunga fakamalí ka ko ʻetau hoko ko e kau ākonga faivelenga mo loto-toʻa ʻa Sīsū Kalaisí.”1

Naʻe kei taʻu fitu pē ʻa Palesiteni Tāleni H. ʻOakesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he mālōlō ʻene tangataʻeikí mei he mahaki fatafata vaivaí. Naʻe ʻikai toe mali ʻene faʻeé ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí lolotonga iá naʻá ne fakahoko ha ngaahi ngāue lahi ʻi he Siasí mo e tukui koló, kau ai ʻene hoko ko e pule fakakolo ʻi he kolo ko Polovó.

Naʻe manatu ʻa Palesiteni ʻOakesi ʻo pehē, “Naʻe tāpuekina au ʻaki ha faʻē fita. Ko e taha moʻoni ia ʻo e kau fafine fakaʻeiʻeiki kuo moʻui ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.”2

Vilitaki Atu ʻi he Ongoongoleleí

Lolotonga ʻa e hoko ʻa ʻEletā Lenitī D. Fanga ko ha mēmipa ʻo e Kau Fitungofulú, naʻá ne fakatokangaʻi “ha niʻihi ʻo e ngaahi tupuʻanga ʻo e mamahí: … ko e loto-mamahí mo e taʻelatá mei he pekia ʻo ha ʻofaʻanga, pea mo e manavahē mei he taʻepau ʻo e meʻa ʻe hoko ʻi heʻetau maté.” Naʻá ne fokotuʻu mai ha faitoʻo, ʻe lava ʻe he “ongoʻi e nonga ʻo e malu ʻi he lotoʻā sipi ʻo e ʻOtuá” ʻo fakafehokotaki ʻa e faʻahinga ongoʻi tuenoa mo taʻepau peheé.3

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Kongo ko e tuí mo e tauhi fuakavá mo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻongá ʻoku ʻatā moʻoni ia maʻanautolu ʻoku fili ke ʻoua te nau toe mali hili ʻa e mole ʻa ha hoa malí. ʻOkú ne fakamatala fekauʻaki mo ha taha ʻo ʻene ngaahi kuí ʻa ia naʻe nofo “mo e fānau iiki ʻe toko nima ʻi he taimi naʻe fakatou pekia fakafokifā ai hono husepānití mo hona foha lahi tahá ʻi ha ʻaho ne vāvāofi pē. Naʻe uitou ʻa Kalami he taʻu ʻe 47 pea naʻá ne ohi hake hono fāmilí ʻi he ʻofa mo e poupou ʻa e kau taki mo e kāingalotu fakalotofonuá. ʻI he ngaahi taʻu lahi ko iá, naʻe palōmesi ai ʻe Kalami ki he ʻEikí kapau te Ne tokoniʻi ia, he ʻikai ke ne teitei lāunga ʻi ha taimi. Naʻe tokoniʻi ia ʻe he ʻEikí. Naʻe ʻikai ke ne teitei lāunga.”4

ʻĪmisi
haʻinga matalaʻiʻakau

Ko Hono Fakatahaʻi ʻo e Ongo Fāmilí

Ko hono fakatahaʻi ʻo ha ongo fāmilí ko ha meʻa ia ke fakakaukauʻi ʻi he ngaahi nofo-mali lahi, pea ʻe lava pē ke faingataʻa ia ʻi he taimi ʻoku kau ai ʻa e fānaú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā honau taʻu motuʻá. Ko hono moʻoní, ko e taha ʻo e ngaahi pole lahi tahá ko hono tokoniʻi ʻo e fānaú ke nau tali ʻa e ngaahi vā fetuʻutaki foʻoú.

ʻOku faʻa hoko ʻa e fānaú ko e kau tengihia kuo ngalo ʻi he taimi ʻoku mālōlō ai ha mātuʻá. Mahalo te nau ongoʻi liʻekina ʻi he liliu ʻa e ngaahi tūkungá—pe te nau ongoʻi ha holi ke fealēleaʻaki fakataha fekauʻaki mo e ngaahi fili ʻokú ne uesia ʻa e fāmilí. Mahalo ʻoku ʻi ai haʻanau manatu melie ʻoku ʻikai ke nau toe ongoʻi te nau lava ʻo vahevahe. ʻE lava ke ongoʻi taʻekakato ʻa e pehē “Manatuʻi ʻa e taimi naʻa tau …” pea mahalo naʻa ʻikai fiemaʻu ia. Mahalo te nau faingataʻaʻia ke fakafeangai ki he vā fetuʻutaki foʻou ʻo ʻenau mātuʻa ʻoku kei moʻuí, kau ai ʻa e faingataʻa ke foaki ʻenau ʻofá mo e mateakí ki ha mali ua ʻo ʻenau mātuʻá.

ʻI he lelei taha ʻo e ngaahi tūkungá, mahalo ʻe ongoʻi ʻe he hoa mali foʻoú ʻoku ʻikai kau ia ʻi he fāmilí. ʻOku pehē ʻe ha fefine naʻe toe mali, “Naʻa mo e taimi ʻoku feinga ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí ke talitali lelei koé, te ke kei lava pē ʻo ongoʻi ʻoku ʻikai ke ke kau koe he fāmilí ʻi he taimi lahi.” Ko ʻene faleʻí? “Manatuʻi ʻoku ʻikai ke ke fetongi ha taha; ʻokú ke tānaki atu pē ki he fāmilí. Foaki ha ʻofa mo e faʻa kātaki lahi ki he fāmilí.”

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ko e ngaahi ʻekitivitī ne palani pe fakakaukauʻí ka ko e ngaahi aʻusia faingofua mo fakatuʻupakeé ʻokú ne fakatupulaki ʻa e vā fetuʻutaki foʻou ko ʻení. ʻOku ngali tokoni ʻa e ngaahi meʻa ʻe tolu ko ʻení:

  • ʻAlu ki he ngaahi polokalama sipoti, mūsika, mo ha ngaahi meʻa fakataautaha kehe ʻoku mahuʻinga ki he fānau takitaha.

  • Akoako ʻa e fakafanongo tokangá kae ʻikai ko e faleʻi ʻo tōtuʻá.

  • Vahevahe ha ngaahi aʻusia mo ha ngaahi vaivaiʻanga fakataautaha.

Fānaú mo e Makapuná

ʻE lava ke fekumi ʻa e mātuʻa mo e ngaahi kui “pōnasí” fakataha mo e kau mēmipa fakafoʻituitui ʻo e fāmilí ki he ngaahi meʻa ʻoku nau mahuʻingaʻia tatau aí pea nau ʻiloʻi fakataha ha ngaahi fakakaukau mo e ngaahi founga ngāue foʻou, kae ʻoua ʻe holomui mei he feohi mo e kāingá ʻo nofo pē ʻi he tafaʻakí. ʻI homa fāmili pōnasí, ʻoku mau vahevahe ha ngaahi pōpoaki text fekauʻaki mo ha ngaahi tefito kehekehe mei he tauhi fānaú ki he ngaahi meʻa fakapolitikalé, ngaahi ngāue fakapisinisí ki he fanga kiʻi tokoni ki he fakamālohisinó, feimeʻatokoní ki he ʻū tohi faʻu fakahisitōliá. Naʻe kamata ke ma fakataha mavahevahe ʻi he ʻinitanetí mo e ongo fāmilí takitaha lolotonga ʻa e mahaki fakaʻauhá ke ako fakataha ʻa e Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Aú pea kuo mau hokohoko atu pē ke fakahoko ia talu mei ai.

Ko e Ngāue ke Fakapalanisí

ʻE lava ke faingataʻa mo fihi ʻa hono fakakaukauʻi fakalelei ʻo e ngaahi fiemaʻu ki he taimi mālōloó, ngaahi ngāue fakaʻapí, kae tautautefito ki he ngaahi meʻa fakapaʻanga ʻa e fāmilí ʻi ha nofo-mali foʻou ʻi he konga kimui ʻo e moʻuí. ʻE fiemaʻu ki ai ʻa e kaungāongoʻí, manavaʻofá, pea mo e “teunga … ko e loto-angavaivai mo angamalū” (1 Pita 3:4) ke fehangahangai mo e ngaahi fiemaʻu foʻou mo fepakipakí ʻi he taimi ʻe niʻihi.

ʻE maʻu ʻe he ongomeʻa mali takitaha ʻena ngaahi tali pē ʻanaua ʻi heʻena fehangahangai mo e ngaahi ngāue fakaʻapí, taimi mālōloó, mo e ngaahi meʻa fakapaʻangá. Kapau ʻoku aleaʻi fakataha mo tauʻatāina ʻa e ngaahi fiemaʻú, ʻe lava pē ke fakaleleiʻi ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi fetōkehekeheʻakí ʻi he fakalau ʻa e taimí. Ko ha fakahinohino ʻaonga ki he ngaahi fealēleaʻaki pehení, fakakaukau ki he faleʻi ko ʻení fekauʻaki mo hono fokotuʻu ha taumuʻá naʻe ʻomi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati (1928–2023), Palesiteni Leʻoleʻo ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “Fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa taimi nounou te ke lava ʻo aʻusia. Fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ʻoku napangapangamālié—ʻikai ke fuʻu lahi pe fuʻu siʻisiʻi, pea ʻikai fuʻu faingataʻa pe fuʻu faingofuá. Hiki hifo hoʻo ngaahi taumuʻa te ke lava fakahokó pea ngāueʻi kinautolu ʻo fakatatau ki honau mahuʻingá. Lotua ha tataki fakalangi ki he taumuʻa naʻá ke fokotuʻú.”5

Ko e nofo-mali hono uá, hangē pē ko e nofo-mali ʻuluakí, ʻe lava pē ke fakafiemālie mo fakafiefia pe fakamafasia mo faingataʻa. ʻOku fakafalala ha konga lahi ki he malava ʻe he ongomeʻa malí ʻo fakaleleiʻi fakataha ʻa e ngaahi palopalema angamahení. Ko e kakai tokolahi ʻoku nau toe mali ʻi he konga kimui ʻo ʻenau moʻuí ʻoku malava ke nau fiefia ange ʻi he ʻi ai ha tokotaha ke talanoa ki ai, kakata fakataha mo ia, pea aʻu ʻo na tangi fakataha ʻi he taimi ʻe fiemaʻu aí. Ko e toe mali foʻoú ʻoku fiemaʻu ki ai hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisí hangē ko e faʻa kātakí, faʻa fakamaʻumaʻú, faʻa fakamolemolé, angaleleí, mo e ʻofá, ʻo hangē pē ko ha faʻahinga ngāueʻi ʻo e tuí.

ʻOku nofo ʻa e tokotaha ʻaʻana ʻa e fakamatalá ʻi ʻIutā, USA.

Paaki