O Molimau o Papatusi Auro o le Tusi a Mamona
E faaopoopo atu i Molimau e Toatolu ma Molimau e Toavalu, o a latou molimau o loo faaali mai i le faatomuaga o le Tusi a Mamona, e toatele isi na vaai pe na fetagofi i papatusi auro.
I le 1823, ina ua faatoa faaali mai le agelu o Moronae ia Iosefa Samita, sa ia ta’u atu ia Iosefa e uiga i papatusi auro, ma fai mai “o loo i ai se tusi ua teuina, ua tusia i luga o papatusi auro. … Sa fai mai foi o ia o loo i ai i totonu o lenei tusi le atoatoaga o le Talalelei tumau e faavavau, e pei ona sa tuʼuina atu e le Faaola i tagata sa i ai anamua” (Iosefa Samita—Talafaasolopito 1:34).
O le fa tausaga mulimuli ane, i le aso 22 o Setema, 1827, na tuuina atu ai e Moronae papatusi i lana vaaiga. E pei ona faamalamalama mulimuli ane e Iosefa: “Sa fai mai o ia ia te a’u, e faapea a ou mauaina na papatusi sa tautala i ai o ia … e lē tatau ona ou faaali atu i latou i soo se tagata; … na’o i latou o e o le a poloaiina a’u e faaali atu i ai” (Iosefa Samita—Talafaasolopito 1:42).
O le Mauga o Kumora, lea na maua ai e Iosefa Samita ia papatusi auro mai ia Moronae.
Sa paia papatusi, ma sa lei faaali atu e Iosefa i isi e aunoa ma se faatagaga; peitai, e toatele tagata na lagonaina papatusi a o ufitia ma faalogoina foi leo uamea o papatusi. Ina ua maea le faaliliuga, sa vaai Molimau e Toatolu ma le Toavalu i papatusi ua tatalaina, ma sa taulimaina i latou e Molimau e Toavalu ae le o ufiufiina. O le mea lea, na molimauina ai papatusi i sane e tolu: vaai, pa’i, ma le faalogo.
-
Sa vaai molimau i le faaputuga atoa o papatusi, faapea foi mama na fusia ai; o vaega ua faamaufaailogaina ma lē faamaufaailogaina, faapea foi ma le faamau na faamaufaailoga ina ai le vaega ua faamaufaailogaina; o papatusi taitasi o le vaega e le’i faamaufaailogaina; ma tusitusiga ua vaneina i itu taitasi o lau taitasi.
-
Na fetagofi molimau i papatusi ina ua latou siiina le faaputuga atoa i o latou lima e iloilo ai lona mamafa, sa fetagofi i le itu o le faaputuga e pei o le susueina o itulau o se tusi, ma tagotago i papatusi taitasi uma i le vaega e le’i faamaufaailogaina a o latou liliuina laulaau taitasi.
-
Na faalogo molimau i le pa’o ma tatagi o papatusi uamea pe a fesi’ita’i.
Nofoaga mai luga: Manaseta, Niu Ioka; Feiete, Niu Ioka; Haramoni, Penisilevania.
I le aluga o taimi, sa molimauina papatusi i nofoaga e tolu: Manaseta, Niu Ioka; Haramoni, Penisilevania; ma Feiete, Niu Ioka.
Molimau i Manaseta
Fale o Iosefa Samita Le Matua ma Lusi Maka Samita, e latalata i le Vao Paia. Sa nonofo ai Iosefa ma Ema iina i le 1827, ina ua faatoa maua e Iosefa ia papatusi auro.
Sa tuuina atu i le aiga o Samita ma isi i lo latou eria ni avanoa e sii ai faamaumauga anamua ma fetagofi ai i ona papatusi taitasi i le fale o le aiga o Samita i le Aai o Manaseta, Niu Ioka. O le uso laitiiti o Iosefa o Viliamu, sa 16 tausaga i le 1827, sa i ai sona manatuaga manino o le molimauina o papatusi, lea na ia faasoa mulimuli ane i se lauga: “Ina ua aumai papatusi i totonu sa afifiina i se ie mafiafia. Ona tuu lea e lo’u tamā i totonu o se taga aluga. Na fai mai tamā, ‘E a, Iosefa, e le mafai ona matou tilotilo i ai?’ [Sa tali atu Iosefa,] ‘Leai. … Sa faasaina a’u ona faaali atu i latou seia uma ona faaliliuina, ae e mafai ona outou fetagofi i ai.’ Sa matou taulimaina ma mafai ai ona iloa po o a. … Sa mafai ona iloa pe sa lapotopoto pe faatafafa. Sa mafai ona sii i luga itulau e pei o lenei (susu’e i luga ni nai laupepa o le Tusi Paia i ona luma). Sa faigofie ona iloa e se tasi e le o ni maa, na vane mai e faasese ai, po o se poloka fafie.1
I se isi taimi, sa tuuina mai ai e Viliamu nisi faamatalaga: “Sa mafai ona ou iloa o papatusi o se ituaiga o papatusi ma sa faamauina faatasi e ala i mama o loo faataamilo mai i le pito i tua.”2 Sa ia tusia foi e faaopoopo atu i le fetagofi i papatusi ma mama taitasi, ae sa ia siiina le measina atoa: “Sa faatagaina au e sii i latou i luga. … Sa tusa ma le 60 pauna lo latou mamafa e tusa ai ma la’u faamasinoga sili.”3 O le tuafafine laitiiti o Iosefa o Katherine, e 14 tausaga, sa ia uuina foi papatusi i le aso na aumai ai i latou e Iosefa i le fale. Sa ia “faasolosolo ona tamatamailima i le faatausiusiuga o papatusi ma lagonaina o i latou o ni papatusi uamea eseese ma faalogoina le tatagi o le leo na latou faia.”4
Tina o Iosefa, Lusi Maka Samita
Sa faasoa mulimuli ane e Tina o Lusi ona aafiaga i se tuaoi, o Sally Bradford Parker, lea na tusia: “Sa ou fesili atu ia te ia pe na ia vaai i papatusi. Sa fai mai o ia e leai, e le mo ia le vaai i ai, ae sa ia siiina ma ia tagotagao i ai ma na ou talitonu i mea uma na ia fai mai ai ona sa ou nofo latalata ia te ia mo le valu masina ma o ia o se tasi o tamaitai e sili ona lelei.”5 E ui na te lei vaai lava i papatusi o aveese le ufiufi, ae sa mautinoa lava e Lusi lo latou moni a’ia’i ma le moni o la latou faaliliuga. Sa ia manatuaina le asia o ia e se tiakono mai se tasi o ekalesia i le lotoifale lea na talosaga mai e vaai i papatusi. Ina ua musu o ia e tuuina atu le faamaumauga, sa ia fai atu ia te ia e taofi le talanoa atu i isi e uiga i ai. Sa tali atu Lusi, “Afai e tatau ona e … susunuina a’u, ou te tautino atu ua maua e Iosefa lena faamaumauga.”6
O isi i le eria o Palamaira ma Manaseta, lea sa nonofo ai le aiga o Samita, sa faatagaina e sii ia papatusi a o teuina i totonu o se atigipusa po o se isi ituaiga o koneteina. Na lipotia mai e Matini Harisi e faapea o lona faletua, o Lusi Harisi, ma se tasi o o la afafine—atonu o Lusi po o Duty—na asiasi atu i le au Samita ma sa faatagaina e sii papatusi. Sa la’ua ta’u atu uma ia Matini e fai si mamafa o papatusi.7 Ona asiasi atu lea o Matini Harisi lava ia i le au Samita ma maua foi lea lava aafiaga e tasi.8
Sa faamatala e Matini Harisi e faapea o Alvah Beman, o le sa nofo foi i le eria, sa faatagaina foi e sii ia papatusi sa i totonu o se atigipusa ma “fai mai sa ia faalogo atu o fese’eta’i.”9 Na mautinoa lava le masii ese atu o papatusi ina ua tuuina atu le atigipusa ia Alvah, ma faalogoina ai le tatagi o le uamea.
Molimau i Haramoni
E oo atu ia Tesema 1827 ua tele ni taumafaiga e gaoi ia papatusi, o lea na tonu ai ia Iosefa e siitia atu ma Ema i le fale o ona matua i le Aai o Haramoni, Penisilevania.
Ema Samita
Ina ua taunuu Iosefa ma Ema, sa faatagaina e Iosefa ia Isaako Hale, le tama o Ema, e sii papatusi i totonu o se pusa. Sa ta’ua mulimuli ane e Isaako, “Sa faatagaina a’u e tagotago i le mamafa o le pusa, ma sa latou tuuina mai ia te a’u ia malamalama, o le tusi o papatusi sa i ai i lena taimi i totonu o le pusa.” Ae sa lei talitonuina ma lē faamalieina o ia i lea tulaga. Sa ia ta’u atu ia Iosefa e faaali atu ia te ia papatusi pe aveese mai lona fale. Sa nana e Iosefa ia papatusi i le togavao lata ane seia oo ina la siitia atu ma Ema i lo la’ua fale i le fanua o Hale.10
O se faatoaga na sosoo ai sa umia e Iosefa ma Sara McKune. Mulimuli ane sa lipoti mai e le tama teine a le la tama e faapea, sa faatagaina Iosefa MaKeni “e uu i ona lima se taga aluga lea na afifi ai le oa paia sa i ai, ma tagotago i le ie na i ai lau.”11
O Haramoni, na amata ai e Iosefa Samita lona faaliliuina o le Tusi a Mamona e ala i le meaalofa ma le mana o le Atua. O ana uluai tusiupu o lona faletua, o Ema, ma lana uo o Matini Harisi.12 E pei o tagata o aiga o Harisi ma Samita, sa sii e Ema papatusi, aua “sa ia sii a’e ma sii i latou” a o tapena le fale.13 Sa ia tagotago foi itulau taitasi ma faalogoina le leo sa latou faia ina ua masii ese, ma faamatalaina i le ala lenei: “Sa i ai se taimi sa ou tagotago ai i papatusi, a o latou taatitia i luga o le laulau, ma faasolosolo ai o’u lima i lo latou talatala ma foliga. Sa foliga mai e gagaugofie e pei o se pepa mafiafia, ma e gasēsē pei o se metale pe a leua ia pito i le limamatua, e pei o nisi taimi pe a susue e se tasi ia pito o se tusi i le limamatua.”14
Molimau i Feiete
E oo atu i le faaiuga o Me 1829, o le ituaiga sauaga na oo i ai Iosefa i Manaseta o sauaga lava ia na amata ona tupu i Haramoni, ma sa iloa ai e Iosefa le manaomia ona ia toe minoi e faauma le faaliliuga. Faatasi ai ma lona faletua, o Ema, ma lana tusiupu, o Oliva Kaotui, sa o atu Iosefa i le aiga o nisi e masani ai: o Peteru ma Maria Uitimera o le Aai o Feiete, Niu Ioka.
Sa faaali atu ia Maria Uitimera ia papatusi e se avefeau faalelagi. E tusa ai ma lo tatou iloa, na te lei tuuto atu lava lona aafiaga i le tusitusi. Ae na faasoa atu e Maria lona aafiaga i lana fanau ma fanau a fanau, o e na faasoa atu mulimuli ane i isi. Sa faamatala mai e le atalii o lona atalii o Ioane C. Uitimera, “Sa ou faalogo i lo’u tinamatua (Maria M. Uitimera) o faimai i ni nai taimi e faapea sa faaali atu ia te ia papatusi o le Tusi a Mamona e se agelu paia.”15
Fai mai lana tama tama o Tavita e faapea “sa faafeiloaia o ia i talaane o le fanua e [se] toeaina.” Faimai le tama a lana tama o John o lenei alii sa “tauaveina se mea i lona tua sa foliga mai o se taga” ma “i le taimi muamua sa fefe o ia ia te ia.” Peitai, “ina ua ia talanoa atu ia te ia i se leo agalelei ma faauo ma amata ona faamatala atu ia te ia le natura o le galuega sa faia i lona fale, sa faatumulia o ia i le olioli e le mafaamatalaina ma le faamalieina.”
Na tuuina mai e Ioane nisi faamatalaga i le molimau matagofie o le talafaamaumau paia na maua e Maria i lena taimi: “Ona ia tatalaina lea o lana taga ma faaali atu ia te ia se afifi o papatusi. … O lenei tagata ese na ia susueina lau o le tusi o papatusi i luga, o lea lau ma lea lau, ma faaali atu foi ia te ia togitogiga i luga o i latou; ona faafuasei lea ona mou ese atu le tagata ma papatusi, ma o le mea na alu i ai, sa le mafai ona ia iloa.”
Na ta’ua e Ioane: “Sa ou iloa o lo’u tinamatua o se tamaitai lelei, tauagafau ma faamaoni, ma e leai so’u masalosalo itiiti lava i lana faamatalaga e faatatau i le vaai atu i papatusi ua moni a’ia’i. O ia o se tagata sa talitonu malosi i le Tusi a Mamona seia oo i le aso o lona maliu.”16
O le atalii o Maria o Tavita o le a avea ma se tasi o Molimau e Toatolu, o e sa faaali atu i ai papatusi e se agelu ina ua maea le faaliliuga. E le gata i lea, o isi atalii o Maria o le a i ai faatasi ma Molimau e Toavalu o e na faaali atu i ai e Iosefa Samita ia papatusi, o e na siiina ma uuina papatusi e le’i ufiufiina ma fefuliai ia papatusi ma vaavaai a latou togitogiga anamua.17
O La Tatou Lava Molimau
I mataupu o le faatuatua ma le talafaasolopito, e toatele tagata e mananao i nisi faamaoniga. O nisi atonu e moomoo maimau pe ana maua papatusi auro mo tagata uma e vaavaai i ai i se falemataaga lauiloa i le lalolagi. E ui na toe faafoi e Iosefa Samita papatusi auro i le agelu o Moronae, ma e tatou te le vaavaai patino ia i latou, ae ua ia i tatou molimau a i latou na faia.
O le talafaasolopito o papatusi ua faataunuuina ai le tulafono paia o molimau: “O le a amata e le Alii le Atua ona aumai o upu o le tusi; ma o fofoga o molimau e tusa le toatele ma lona lava finagalo o le a faamautuina ai e ia lana afioga” (2 Nifae 27:14). O alii ma tamaitai o e na vaai ma pa’i atu ma faalogo i papatusi na molimauina le moni o anomea o papatusi ma a latou tusiga, o latou foliga mai anamua, ma le faamaoniga faalelagi o lo latou faaliliuga paia.
E pei foi o Molimau e Toatolu ma le Toavalu, o molimau a isi molimau e le faapea e faaliliuina i tatou e ola ai i le talalelei. Ae, o molimau o molimau eseese ua tuuina mai ai se mafuaaga mo i tatou ina ia faamaoni i le Tusi a Mamona, ia faitau i ai ma faatino le folafolaga a Moronae: “Ma pe a outou maua nei mea, ou te apoapoai atu ia te outou ia outou ole atu i le Atua, le Tama Faavavau, i le suafa o Iesu Keriso, pe ua le moni ea nei mea; ma afai tou te ole atu ma le loto faamaoni, ma le manatu moni i ai, ma le faatuatua ia Keriso, o le a ia faaali mai le moni o ia mea ia te outou, i le mana o le Agaga Paia” (Moronae 10:4).
O lenei folafolaga ua tuuina atu i tagata uma i aso e gata ai. E mo oe. Atonu ua uma ona faataunuuina lenei folafolaga i lou olaga. Atonu o upu a i latou o e na vaai i papatusi auro ua valaauina nei oe e faitau le tusitusiga paia sa faaliliuina mai a latou togitogiga. O alii ma tamaitai na vaai ma uuina papatusi sa tumau faamaoni i a latou molimau ma e mafai foi ona tatou faia foi faapea. E mafai ona tatou umia la tatou molimau paia, ma e mafai ona tatou faasoa atu i isi.