Te Laie Hawaii Tembora: Te Tienture ni Ikotaki
Ni katabuana 100 te ririki n nako, te Laie Hawaii Tembora e a tia ni kariaia Aika Itiaki ni botaki ni karekei kakabwaia man te tembora ngke e a moanna ni butanako te euangkerio n tabo nako n te aonaaba.
Karaoan tamneina ao teina iroun te tia korotamnei Hyrum Pope ao Harold W. Burton.
Teuana mai i buakon ana mition Ana Ekaretia Iesu Kristo ni boong aika kaitira bwa e na katauraoa te kakabwaia n te tembora nakoia aomata n te aonaaba, nikabane aika a maiu ao ake a mate. E reirei Iotebwa Timiti bwa “te botoniango n ikotakiia ana … aomata te Atua n rooro nako n te aonaaba … bwa ana katei ana auti te Uea ike E kona ni kaoti nakoia Ana aomata otenanti n Ana auti.”1
Ni moanakin te ka 20 n tienture, bon ti aua tembora aika a mwakuri iaon te aonaaba, a mena nikabane i Utah. Ngaia are, te nako ni ikotaki i Utah bon ngaia aron moan karekean te kakabwaia n te tembora. N te 1919, anne e bitaki. N Nobembwa 27, 1919, Beretitenti Heber J. Grant (1856–1945) e katabua te Laie Hawaii Tembora. Aio are e a mwakena tain te bitaki n te rongorongo inanon manga Kaokan te Ekaretia ngkai te kakabwaia n te tembora e a kona n reke nakoia aaba nako.
N arona n rine, te Laie Hawaii Tembora bon te moan tembora i marenan aba nako. E waekoa ni buokiia membwa mai Hawaii, Nutiran, Samoa, Tonga, Tahiti, Tiaban, ao Aotiteria. Inanon rikiraken te Ekaretia ni kabutaa te Betebeke ao Atia, mwaitia aba ake a kakabwaiaki man te tembora aio e rikirake kerakena.
Te ririki aio e a makena koron te ka 100 ni kauring n te ririki ibukin kakawakin te tai aei n ikotakiia Iteraera imarenaia aomata aika maiu ao ake a a tia ni mate.
Te Ikotaki mai Samoa
Te aba ae Samoa e wene tao 2,500 maire (4,023 km) mai Hawaii. N 1919 John Q Adams, te beretitenti n te mition i Samoa, e taku, “N tain tian te tembora are i Laie, e taraa n ae ara aomata e karina n reke te nano ae korakora ni botii bwain te aonaaba ae e tau bwa a na nako n te tembora.” Te katooto, Aulelio Anae, e a tia ni beku bwa te mitinare n akea boona inanon 20 te ririki. Ibukin a na anga nano inanon ririki, e aki tau ana mwane ni mwananga nako Hawaii. Ngaia are te Tari Anae e a kabonakoi ana bwai ni kabane ao e karekea $600 ke $700 te mwane n Amerika.2 Te Tari Anae ao tabeman kaain Samoa anga are a kona bwa ana mwaing nako Laie n 1920 tabun.
Te utu teuana, ana utu Leotas, a roko i Hawaii ni moan te Ririki ae Bou 1923. Vailine Leota ae itua ana ririki e uringa, “Moan [noran] te tembora … bon te bwai ae moan baan te tamaroa.”3 Uoua te wiiki imwiina, ana karo Vailine, Aivao ao Matala, a karekea aia entaumente ao a kabaeaki bwa tanga, ao natiia a kabaeaki ma ngaiia. A beku ma te onimaki te Leotas n ana auti te Uea inanon 50 te ririki ao a taunaki “i rarikin te tembora are a rangi n tatangiria.”4 Ngkai, bubua man aia bakatibu ake a kakaonimaki a maeka iaon Hawaii.
Te Waaki ae e Kaangaanga Arona
Ngkai angiia membwa man te Betebeke a kitani abaia ao ni mwaing nako Hawaii, a mwaiti uoote ao mwaanga man aba aika a kakaokoro a katei kurubu ibukin te mwananga, ae a aranaki bwa te mwanganga nakon te tembora. Te aeka ni ikotaki n tamnei aei e katauraoa te kawai ibukia membwa n te Ekaretia ni mwananga ni karekea te otenanti n te tembora ao ni manga oki nakon mweengaia ni katea te Ekaretia ni bon oin abaia.
N tain te katabu, Beretitenti Grant e tataro ibukin te Uea bwa e na kauka te kawai ibukiia Aika Itiaki i Nutiran ao n aban nako te Betebeke ao ni kawakinii araia aia bakatibu bwa a aonga n roko nakon te tembora ao n riki bwa taan kamaiu nakoia aia bakatibu.
Te mwananga nakon te tembora e moanaki ma te kurubu ae kaain Maori i Nutiran onoua te namwakaina imwiin te katabu. E ngae ngke 5,000 te maire (8,045 km) raroana mai Hawaii, kaain te Aro aikai a kimwareirei n ongo rongorongon te katabu.
Waimate ao Heeni Anaru a rangi n tangiria bwa ana ira te moan kurubu ni mwananga nakon te tembora. Ma e rangi n tara ni kaangaanga arona ibukina bwa a rangi ni kainano aia utu ao te mwaiti ae e kantaningaki ae 1,200 te baun n Nutiran ibukin te mwananga—bon te mwane ae mwait. Ana rangi ni kainnanoa te kakai.
Inanon ririki, ana utu Anaru a ira ana reirei te burabeti ao a booti rongorongoia aia bakatibu. A bwarikoriko rekooti aikai i nanon aia tai ana utu Anaru n tataningaa reken te kakai. Natiia te mwaane, Wiwini, e ataa aia onimaki ana karo: “Akea iroun Tinau ae e [naki] katorobubua n te taina ma tamau n te bao ni karea n te tembora.”
E riki te kakai. E reke iroun Waimate te boraraoi man te tautaeka n Nutiran iaon te karikirake ni katamaroan te aba ae bubura. Boona are e reke man te karikirake aei are e bwaka ni moantaai e karekea te mwane ae e tau ibukin te mwananga nako Hawaii. Waimate ao Heeni a tokanikai iaon makakin te mwananga i taari ao a borau nako Hawaii ma 14 Aika Itiaki ni Meei 1920. A karekei aia entaumente ao a kabaeaki. E koro nanon te bwai are e kaangaanga.
Rongorongon ana utu Anaru bon teuana mai ibuakon ngaa aroia Aika Itiaki ni Boong aika Kaitira ake a mwananga nako Laie Hawaii Tembora ni karaoi otenanti ao ni karekei kakabwaia are e anga te Uea inanon Ana Auti. Aio e kainanoa te anga nano ae e korakora, ma e karekeia kaain te Aro aika korakora ake a oki rikaki nakon abaia n tauraoi ni kaira te Ekaretia.5
Katean Laie
Te kekeiaki n te Ekaretia ni karaoi bwaai aika a teimatoa ni mena i Laie ae ngkai e wakinako ni kakabwaiaia Aika Itiaki ni Boong aika Kaitira ni kabuta aonon te Betebeke. N te 1950 tabun ao 1960 tabun, mitinare mai Hawaii, Tonga, Tamoa, Nutiran, Tahiti, te aono ni Kuuka, Biti, ao Amerika Meang a tuangaki bwa ana anga rabakauia mai abaia ao rabakauia ni kateitei ni buoka katean ana Kaoreti te Ekaretia i Hawaii (ngkai ai Brigham Young Iuniwetiri–Hawaii), te Polynesian Cultural Center, ao aia tienta iruaa ae boou. Angaun ma itiman mitinare mai Tonga ao Tiamoa a karekea aia otenanti n te tembora n Meei 3. 1960—te katooto n te kakabwaia ni maiu tamneia are e irianaki ma aia mwakuri n te maiu aei (taraa Building Missionaries i Hawaii, 1960–1963, Church History Library, Salt Lake City, 100).
Temanna te mitinare, Matte Teʻo, e kakaiaki buena imwain kitanan Tiamoa, ma e bon roko naba i Hawaii. A maaku taokita bwa baina are e bue tao e na koreaki ni kanakoaki. Angiia raona ni mitinare a bane n tataro ibukina. Ngke e mena inanon te tembora, te Tari Teʻo e tang nakon te Uea, “Riinga te bai aei.” “Kamaoa te bai aei bwa I aong ni ibuobuoki teutana n are I kona.” E moana marurungina n te tai ae e waekoa. N te tai aei bon ake te mwaka iaon baina. E beku ngkai bwa te tia kabaebae n te Laie Hawaii Tembora ao n taku, “Te tembora aio … e korakora irekerekena nakon te komiuniti tiaki ti ikai, ma rinanon nako te Betebeke” (iChristensin, Stories of the Temple in Laie, Hawaii, 328–330).
Te Ikotaki n te Maiu n Tamnei mai Atia
Imwiin te Kauoua ni Buaka n te Aonaaba ao manga katean te Ekaretia i Tiaban, Aika Itiaki ikekei a karaoa te moan mwananga nakon te tembora iAtia. N 1965 te wanikiba ae e onrake irouia 165 Aika Itiaki aika kakaonimaki a mwananga mai Tokyo nako Hawaii ni karekei otenanti n te tembora. Te mwananga aio e karekea te korakora ae e rianako nakon te Ekaretia i Tiaban. Ruabui ma nimaua te katebubua man te mwaiti anne a teimatoa ni kakaonimaki n te Ekaretia. Niman imwiina a riki bwa beretitenti n te tembora i bon abaia, n raonaki ma Unimwaane Yoshihiko Kikuchi, te moan Mataniwi ni Kabuta mai Tiaban.6
N 1970 te kurubu aika membwa mai Korea a mwananga nako Laie. Choi Wook Whan, te beretitenti n te mwaanga e taku, “Ti nakon te tembora ao e anganiira iango aika ti tuai man iaiangoi ma imwaina ao e anganira te mataata bwa ti na kanga ni karekea te kamaiuaki. Te babaire ae akea tokina e koaua; a tia ni kakorakoraki ara koaua n ae mwaiti are e a kaangaanga kabwarabwarana. Bon te kakabwaia ae e korakora nakoia aomata i Korea n reken te tai ni kaea te tembora.”7
Tamnein te Hawaiian Tembora te bwai ni katamaroa te bwai n anga nano man te Church History Library; tamnein te Laie Hawaii Tembora n te bong iroun Carla Johnson
Ikotaia Ara Bakatibu ake a Mate
Ngke e a tauraoi te otenanti n te tembora nakoia aba nako, a uota ana kakabwaia te Uea tiaki ti nakoia ake a maiu n te aba anne ma nakoia naba kaain te aba ngkai ake a mena ni iteran te rabuna are te iterana. Te kakabwaia aio e a tia n namakinaki irouia membwa n aban Atia, are n aia katei a tia n te kawai ae kamimi ni booti rongorongoia aia bakatibu inanon tienture.
Ana karo Kwai Shoon Lung a mwaing mai Tiaina nako Hawaii. E bungiaki i Kauai n 1894 ao e bwabetitoaki n 1944 n tain koron ana ka 50 n ririki. Te Tari Lung e anga te reirei iaon rongorongon te utu n te aro ao e tuangiia kaain ana kiraati, “I mii n te tairiki teuana ngke I a noriia au bakatibu ake a tia ni mate aika a mwaiti ae a anoai bwa na karaoa te mwakuri ibukiia.” Tenibong imwina e karekea mwiia ana bakatibu mai iroun ai tinana mai i Tiaina: te koroboki n Tiaina ae 22 baana are e kaota ana bakatibu rikaaki nakon 1221 Imwiin te Mate. Ngaia ma natina te mwaane Glenn ao ai natina te aine Julina, a tia ni katiai ngaa otenanti n te tembora ibukiia aia utu. Glenn ao Julina Lung a beku imwiina ma te kakaonimaki bwa te beretitenti ao mataniwiia aine n te tembora n te Laie Tembora man 2001 nakon 2004.8
Te Ninira ni Boki Ae e Aki Kona ni Bue
Michie Eguchi e roko i Hawaii mai Tiaban n moan 1900 tabun ao uotana te ninira ni boki n Tiaban ae te kunikai ae maraurau. Tibuna te teinaine Kanani Casey e beku n te mition i Tiaban ao e kunea imwina bwa ana ninira ni boki tibuna te unaine e katomai ana bakatiku ana utu rikaki n ae e nakon tenga te ririki.
Inanon 2013, e urarake ana auti Kanani ni kabane. Ngaia ma ana utu a boni kuri ni bane ni bue aia bwai nikabane. A tia ni kawakina araia aia bakatibu ni karinna inanon te bwaibu iaan aia kainiwene. Imwiin te urarake, a okira aia auti, ma a ti kunei bwarietata ni mannang ao mwiin te bue.
“Te bwai ae I ti kantaningaia bwa N a kunea bon te ninira ni boki ma kabwarabwaraana ao rongorongona,” e taku Kanani. “E rau nanou bwa mwakuri n te tembora a bane n tia ni karaoaki ibukiia au bakatibu n Tiaban, ma e bon rangi ni kakawaki te ninira ni boki irou.”
N aia tai Kanani ao kainabana, Billy, n tarataraa mwiin te bue, a kunea raoi te buraetitiki baeki ae e buru. Inanon te baeki, a kunei kaobiin te ninira ni boki, ma kabwarabwaraaia ao te boki n rongorongon aia utu, n ae e kamimi bwa a bwanin rabwataia. E ti bue rarikin teutana te ninira ni boki, ma bon ti ngaia te bwai ae e aki bue inanon aia ru ni matu.
E namakinna Kanani bwa te Uea e kamanoa te ninira ni boki “ibukin kabwaiaia kanoau nako bwa kaotakin ana tangira nakoira ao ni kaota kakawakin karaoan te mwakuri ibukiia utu ao te mwakuri n te tembora” (n Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 172–74).
Te Ikotaki rinanon te Reirei
Te kakabwaia n te Laie Hawaii Tembora e a tia naba n reitinako nakoia ake a ikotaki n nako Laie ni karekea aia reirei ae rietata. Mai imwin 1950 tabun, te bwi tabun te nga ataei ae a tia n roko nakon ae e a ataaki ngkai bwa BYU–Hawaii n rinanon nako Borenitia ao Atia. Angiia ataei aika a tia ni karaoi bwabetito ibukiia maate ao ni beku bwa taan mwakuri ni karaoan te otenanti n te tembora. Te Laie Tembora e a tia ni buokiia ataei ni karikirakea te tangira ibukin rongorongon te utu ao te mwakuri n te tembora ao e a tia ni kakabwaiia ni katauraoia raoi ni beku ngkana e a roko te tembora i abaia.
Choon Chua James, ae kaain raoi Singapore, e roko i BYU–Hawaii n te 1970 tabun ma tarina. A uaia ni mareaki ma mwaane man aaba ake tabeua n 1978. Titita James e uringa, “Mareakira n te Laie tembora e uota uoua te rairaki ao reeti aika uoua n ikotaki ibukin te tai aei ao akea tokina—moanakin te bwai ae ti kantaningaia bwa e na reitinako bwa katein ara utu n te kakabwaia n te tembora. Mareakira bon uoua mai buakon ae e bubua te mareaki n ae akea tokina ae a irekereke ataein BYU–Hawaii iai are e karaoaki n te Laie tembora, ae tao bon teuana te bwai ae e na ururingaki inanon onobwi te ririki n nako n moan tein te iuniwetiri” (i Christensen, Stories of the Temple in Lāʻie, Hawaiʻi, 236).
Te Ikotaki e Reitinako
Ni menana i nukan te kawai n te Betebeke imarenan aban Amerika ao Atia, te Laie Hawaii Tembora e a tia ni katauraoa te kakabwaia n te tembora nakoia aba aika mwaiti. Ngaia are, ikotakin Iteraera e a riki bwa te ikoikoti n te maiu n tamnei ngkai membwa a kona ni karekei kakabwaia man te tembora ao ni manga oki ni katea te Ekaretia ni bon oin abaia. N aron aio e a tia ni buoka kabutanakoan te euangkerio ae e kaokaki nakoia reeti ao aomata n iteran te roki are teiterana.
Ngkai ti bukamarua ana ka 100 n ririki ni kauring te Laie Hawaii Tembora, ti kakabwaiaaki ni kakoaua koron te tai aei ni Kaokakin ao kakoroan nanon te taetae ni burabeti iroun te burabeti ae Iakobwa n Ana Boki Moomon: E korakora ana kakabwaia te Uea nakoia ake a mena iaon atimwakoron, marawa” (2 Nibwaai 10:21).