E Mafai Faapefea Ona Ia Faamagaloina o Ia?
I se tasi aso i le 1961 a o ma tuitui atu ma Elder Roger Slagowski i faitotoa i Wilhelmshaven, Siamani Sisifo, na taliaina ma le agalelei i maua e se tinamatua ua maliu lana tane, i totonu o lona falemautotogi faatauvaa. Sa ou tei, o lea na ou fesili ai pe ua ia malamalama moni o ai i maua. Sa ia faamautinoa mai ua ia iloaina ma sa faatalitali mai lava ia i maua.
Sa fai mai o ia, e toalua isi alii faifeautalai a le Au Paia o Aso e Gata Ai na tuitui atu i lona faitotoa i le tele o tausaga ua mavae, a o avea ma se tina talavou. Talu ai ona sa pisi o ia i lena taimi, sa ia le taliaina ai i laua. Mulimuli ane, sa ia lagona lava le faanoanoa ona o lea tulaga, ma tautino ai afai e toe tuitui atu faifeautalai a le Au Paia o Aso e Gata Ai, o le a ia valaauliaina i laua i totonu [o lona fale].
Sa ia Emma Henke se mafaufau naunautai, ma sa faalogo ma le totoa o ia i le ma savali, ae sa masani ona pei e mamao lava lana pupula. Sa agalelei o ia ia i maua ma sa naunau i taimi uma e faasoa mai nai ana meaai laiti, ae sa ma tau manatunatu, pe sa malamalama moni o ia i le taua o le ma savali. Na iu ina ma filifili e tuu o ia i le ma lisi o tagata e toe asiasi atu i ai ma afe atu i ai mai lea taimi i lea taimi a o ma i ai i le pitonuu.
O ni nai vaiaso mulimuli ane, sa ma toe afea ai [o ia]. A o matou talatalanoa, sa ma tetei i le faafuasei ona faailoa mai e Emma lona manao ina ia papatisoina!
O le taimi lena na faatoa amata ai ona ia faasoaina mai faamatalaga mai lona olaga faigata. O aso mulimuli o le Taua I o le Lalolagi, na maliu ai lana tama teine a o pepe. O le 1924 na maliu ai lana tama teine e iva tausaga i le ma’i lili. I le taumalulu o le 1941–42 na ia maua ai lana tusi mulimuli mai lana tama tama e 21-tausaga, o le sa tau i le autau a Rusia i le taimi o le Taua Lona II o le Lalolagi. Sa ia iloa i se taimi e le’i mamao mulimuli ane lona maliu.
O le toalua o Emma o Hugo, sa inoino i aiaiga a le malo o Nazi. Sa masani ona ia augani atu ia te ia ina ia matua faaeteete. I le taeao po o se tasi aso i le 1944, ina ua maua e le malo se faailo a le Ofisa o Faasalalauga a Peretania i luga o le fale o le aiga o Henke, na talepe ai i lalo e leoleo nana a le Gestapo le faitotoa ma pueina o ia. Sa auina atu o ia i se falepuipui o tagata sivili e lata i Hamburg, ae tuua ai na o Emma ma le la tamaitiiti e toatasi na ola, o se atalii laitiiti, e la te tausia i la’ua lava.
Sa alu atu Emma i le taitai Nazi i le lotoifale sa nafa ma le faafalepuipuiina o lona toalua, ma aioi atu i ona tulivae e faasaoina lona ola, ae peitai sa leai lava. Sa faalogo o ia i le maliu o Hugo ia Mati 1945. Mulimuli ane, sa loka le alii taitai lea i lona olaga atoa i le falepuipui, ae sa toe tatalaina o ia i se taimi e lei leva, ae ma tuitui atu loa i le faitotoa o le fale o Emma. Fai mai [Emma], e masani ona ia vaaia lenei alii o masau solo lana taavale fou taugata i magaala o le taulaga. O le aso na ia talosagaina ai e papatiso, fai mai Emma na faatoa ona maua ai lava lena o le malosi e faamagalo atu ai ia te ia mo lona aveeseina atu o lona toalua ma lona teenaina o lana augani ia alofa e [faasao le ola o lona toalua]. Sa tautino ma le mausali e ia e tuu atu le faamasinoga i aao o le Alii.
Na avea Emma ma se tagata faamaoni o le Ekalesia ma maua le olioli tele ma le toafilemu i le iloaina o upumoni o le talalelei toefuataiina. O Novema i le 1966, a o faanatinati atu i le lotoa mo tagata lautele i Wilhelmshaven e alu atu i se fonotaga a le Aualofa, sa pau ai o ia ma maliu ai ona o se ma’i fatu.
Sa musu Tuafafine Henke e tiga pea ona o tofotofoga o lona olaga, ma sa maliu o ia ae ua saoloto i le tiga o le taui ma sui. E moni lava, o lenei tuafafine pele sa fiafia i le ofoofogia o le toe faatasia ma i latou sa pele ia te ia ua maliliu.