Na Vosa me na Veisautaka na Noda Vuravura
E ratou a vakaraitaka e dua na matabose ni tikina mai Ghana na kena rawa ni caka na madigi ni tubu ni tamata yadua kei na nodra qaravi na tamata mai na veivakasalataki vata kei na ivurevure e tu vei keda.
Droini mai vei Taylor Callery
A gadreva o Sista Vida Osei mai Ghana me vulica na wilika kei na vola na vosa Vakavalagi. A tovolea vakavica o koya na parokaramu ena itikotiko raraba ia a mani yalolailai ka sega tale ni tomana ena loma ga ni vica na macawa. Ia ena dua na soqoni ena Sigatabu ena Tabana na iKarua, a rogoca sara o koya ni ratou cakava tiko na Tikina o Asamankese e dua na parokaramu ni vuli vosa Vakavalagi. Sa lomana sara me taura na madigi oqo ka me curu kina.
A raica ni duidui sara na parokaramu oqo. Ena rawa vua me tiko kina kei ira na nona itokani mai na lotu. E vakayagataki kina na ivolanikalou me ivola ni vuli, ka na vulica kina na vosa Vakavalagi kei na kosipeli ena dua vata ga na gauna.
Ni oti e rua na vula na gauna ni kalasi, a cabora kina o Vida na isevu ni nona masu ena kalasi—me qai vakadua. Ni oti e tolu mai na kena tekivu, a vosa kina ena imatai ni gauna ena soqoni ni sakaramede, vakalailai vaka-Twi, e dua na vosa vaka-Aferika, ka vakalailai ena Vakavalagi. Ni oti e va na vula, sa tekivu me volavola ena ivolalailai na ota, isau, kei na isau ni nona cakacaka dauculacula e nona ga. E lailai sara nona caka-cala vei ira na kasitama, taura na isau lailai mai vei ira na dauvolivolitaki, ka rawa ilavo vakalevu cake mai na kena ena veivula sa oti.
“Au a dau madualaka meu vuli vata kei na dua tale,” a kaya o koya. “Ia ena gauna sa tekivu kina na vuli ena valenilotu kei ira na lewenilotu, au sa kila niu na yaloqaqa meu tovolea tale. Ia oqo au sa rawa ni wilika na ivolanikalou ka vakatorocaketaka na noqu bisinisi ena noqu wilika ka vola na vosa Vakavalagi.”
Ena tiki kei Saharana Aferika, e vuqa na tamata, vakabibi o ira na yalewa era sega tu ni kila na wilivola kei na volavola. Na tawavuli sa veitakavi raraba sara ka dua tiko e dua na ivosavosa vaka-Aferika, “Kevaka o via vunitaka e dua na ka, vola ena dua na ivola.” Kivei ira na marama Yalododonu Edaidai me vakataki Vida, sa tubu sara tiko na kila na wiliwili kei na volavola.
Nai Bolebole me na Tagutuvi
Na kena lailai na iyau ni veiqaravi kei na nodra vuli na lewenivanua ena vuqa na tiki ni vanua o Saharan sa yaco kina me lailai na madigi eso, vakabibi vei ira na kena goneyalewa. Ena vuku ni isau levu ni vuli kei na nodra taqomaki tiko vakavanua na goneyalewa, sa vaka me sega ni rawa na kilai ni wilivola. Me vakataki Ghana, ni dina ga ni vosa Vakavalagi e vosa ni matanitu, e laurai ni lailai sobu mai na veimama ni marama era vosa Vakavalagi. Ena veikoro e Ghana, e rua na ikatolu ni marama era sega ni kila na wilivola kei na volavola.
“E vuqa na marama ena neimami taoni kei na veikoro era sega ni kila na vosa Vakavalagi,” a kaya o Seth Oppong, na peresitedi ni Tikina o Abomosu ena Tabana ni Kaulotu e Ghana Accra West. “Na neimami vosa ni vanua, o ya na Twi, sa neimami vosa tu mai ena veisenitiuri sa oti. Se qai oti toka ga oqo na kena tauyavutaki e dua na matanivola vaka-Twi, ka vica era sa wilika.”
“Mera na veikaroni na marama lewenilotu—vakabibi na watidra kera vakamau tu, se ena nodra vosa era cavuta mai na nodra itokani kera sega ni vakamau—mera kila vinaka kina na ivakavuvuli ni kosipeli kei na ivakarau ni Lotu,” e kaya vaqo o Georgina Amoaka, na peresitedi ni tikina ni iSoqosoqo ni Veivukei. “E vuqa era gadreva tu mera veiqaravi, ia era sega ni wilika rawa na ivolavakarau se mekasini ka sa yalani toka kina na madigi mera vakaitavi ena lotu.”
iVakasala mai na Matabose
Me vaka ga ni ra sega ni vosa Vakavalagi na marama ena nodra itikotiko se ena makete, na vakaitavi ena Lotu ena vakarautaka na usutu yaga ni kena vulici na vosa vakavalagi. Ia era na sotava beka na lewenilotu dede kei ira na saumaki vou mai na vakatatao ni matavuvale me baleta na parokaramu ni vuli wiliwili kei na volavola. Era a veivosakitaka na leqa oqo na matabose ni tikina, a qai vosa kina o Peresitedi Oppong kivei ira na iliuliu ni matabete kei na mataisoqosoqo ni veitabana yadua me baleta na kena tokoni na vuli ni wiliwili kei na volavola. Me vaka ni sa dola raraba tu vei ira na marama taucoko ena itikotiko raraba, ena vakatabakidua tiko na parokaramu oqo vei ira na marama ena Lotu. Era na sega ni sureti vaka-tamata yadua, ia sa gadrevi mera gole mai vakailawalawa—me vakataka, na iSoqosoqo ni Veivukei kei iratou na mataveiliutaki ni Lalai ka vuli vata ka mera veitokoni kina vakai ira.
Ni oti na veivosaki kei ira na veitabana, sa lewa kina na veiliutaki ena tikina me sa tekivu na kalasi ni vuli wiliwili kei na volavola ena tabana yadua ena Sigatabu ka vakarua ena loma ni macawa. Ni oti e ono na vula ni sasaga oqo, ena qai soli na setivikiti ni sa vakacavari kivei ira era tiko ena veigauna taucoko ka vakaotia vinaka na nodra vuli e vale.
Veisautaki na iVurevure me Veiganiti
“E dua vei ira na ibolebole o ya me kunei na sala mera vuli wiliwili ka volavola o ira era kila tu ga e dua na vosa,” a kaya vaqo o Elder Jim Dalton, e dua na daukaulotu iliuliu ena tikina. “Ena vuku ni sa vosa makawa na Twi ka sega tu ni volai, e vuqa era sa nodra vosa tiko era sega ni kila na kena volai, ka keimami sa na tekivu ena vulici na volavola.”
Sa qai cakacaka o Ransford Darkwah mai na matabose e cake ni tikina o Abomosu vata kei na rua na daukaulotu oti, o ya o Francis Ansah kei Cecelia Amankwah, me vakayagataki e dua na ivolavakarau e caka ga e kea. A vakaraitaki na iyaloyalo vei ira era vuli ka ra kerei mera vola na veika era sa raica. Oqo ena vukei ira mera tauyavutaka na kila taumada na volavola ka salavata nodra vakanananu tiko Vakavalagi. Ni laurai sa tiko eso na kila, sa na qai vakayagataki eso na ivurevure torocake ni veivakavulici.
Vakavakarau kei na Veisau
Ni bera ni tekivu na parokaramu, era vakavulici na dauveituberi mai vei ira na kenadau ni vuli sega walega ena iwalewale ni vuli ia ena ivakarau talega ni bula savasava kei na kila ni bula vakamatavuvale. Ia na vuli cecere vakaoqo a sega ni raica rawa eso na ibolebole e sotavi ni sa tekivu na kalasi: ni dau yaco na boko ni livaliva ena vanua o ya ka dredre na vakayacori ni kalasi ena yakavi, kei na rogovaki tiko ni ra tavali tiko e gaunisala ena bogi o ira na daukeli koula dauvakacaca ka vakavuna na veilecayaki, ka so na gauna era dau yaco bera mai o ira era taura tiko na ki me dola na valenilotu.
Sa yaco tale, mera veivosaki na matabose ni tikina ena ka me vakayacori. Sa vakamuri kina na nodra ivakasala, ka ra sa yacoyaco vata mai ki kalasi o ira na vuli. A soli vei ira na cina livaliva me vukea nodra taqomaki ena salatu. Era sa vakadonuya na iliuliu e kea me vakayagataki na jenereita me waqa kina na cina ni valenilotu ena bogi. A soli na ki vei ira na lewenilotu nuitaki era tiko volekata na valenilotu mera na dolava ena kena gauna donu.
Soli iCocovi ena Gauna ni Qeretueti
Era lewe onosagavulu ka dua na lewenilotu kei na dauvakadidike era a tekivu vuli ena parokaramu oqo. Era vasagavulu ka tolu era a vakacavara na nodra gauna taucoko ni vuli kei na vuli mai vale. Era a qai sureti ena qeretueti, mera vosa kina vakalekaleka.
“Ni bera ni tekivu na parokaramu, au sega sara tu ga ni kila na wilivola,” a kaya o Sandra Obeng Amoh mai na Tabana o Sankubenase. “Ni sa laki cakacaka vakadede o watiqu, au sega sara ga ni bau lotu vakamatavuvale. E vica na macawa sa oti ni sa gole, a vukei au o luvequ ulumatua meu wilika na ivolavakarau kau solia na lesoni vakavalagi vei iratou na luvequ. Sa tekivu mai kina ena veimacawa ni dau sega ni tiko o watiqu e vale.”
Kivei Prosper Gyekete, e dina ga ni lailai nona kila na vosa Vakavalagi e dina tikoga ena lotu ena Tabana o Abomosu na iKarua, ka wilika rawa na nona ivakadinadina e tolu na laini a vola ga o koya. A kaya ni a sega tu ni kila na volavola kei na wiliwili ni bera na kalasi ia oqo sa rawa me vukei iratou na luvena ena nodratou vuli e vale. “Au sa vakavinavinakataka na veika au sa mai vulica,” a kaya, “Au sa mai tama uasivi sara.”
“Ia oqo au sa rawa ni wilika ga vakataki au na ivolanikalou,” a kaya o Kwaku Sasu mai na Tabana o Kwabeng. “E liu, au sa kila tu ni dina na iVola i Momani ka dina ga niu sega ni rawa meu wilika. Ia oqo au sa kila ni ka dina niu sa qai wilika rawa. Sa tubu ka tubu tikoga na noqu ivakadinadina.”
E ratou kaya na mataveiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei ni Tabana o Asunafo ni sa vakadeitaki na siga Lotulevu taucoko mera veivosaki kina Vakavalagi. “E yaco kina mera veivosaki kina vakabalavu ena siga o ya baleta ni ra sega ni nanuma rawa na vosa dodonu mera cavuta,” e kaya o Evelyn Agyyeiwaa, na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei. “Ia a totolo sara na neimami vakavakadewa baleti ira, ka laurai na vosa dodonu me cavuti. Ena vuku ga ni keimaimi vuli vata tiko, e sega ni dua me madua se rerevaka me tukuna e dua na vosa cala. Keimami sa veivukei ga vakai keimami.”
Yaco mai na Veika Vinaka
Era kaya o ira na marama era a vakacavara na parokaramu ni vuli ni Tikina o Abomosu ni ra sa vakadeitaki ira ka sa rawa mera na vakaitavi ena lotu. Sa lomadra dina sara mera ciqoma na veikacivi, wilika na ivolanikalou, ka veivakavulici ena lotu vakakina e vale. Eso talega na turaga era a vakacavara na parokaramu. Era kaya e vuqa vei ira na dauteitei, ni sa rawa vei ira ena gauna oqo mera cakacakataka na isau kei na volitaki ni nodra ivoli, vukei luvedra ena vuli e vale, ka wilika vakai ira na ivolanikalou vata kei na nodra matavuvale.
Ena nodra sa gugumatua mai Abomosu, era sa yaloqaqa kina na Tikina o Asamankese mera sa tekivutaka na nodra parokaramu ni vuli wiliwili kei na volavola.
“Ni keimami sa kila na wiliwili kei na volavola sa veisau kina na neimami bula kei na nodra bula na luvei keimami,” e kaya o Aseidu mai na Tabana o Sankubenase. “Na vosa sa mai veisautaka na neimami vuravura, ka keimami sa vakavinavinaka vua na Tamada mai Lomalagi.”
Era marautaka na vakaitavi ena vuli, matavuvale, kei na itokani ena soqo ni tauri vola ni parokaramu ni tikina baleta na vuli wiliwili kei na volavola.
iVakaraitaki ni isulu mai na Africanway/iStock/Thinkstock