Liahona
Ko e Ngāue Maʻongoʻonga ʻa e ʻEikí mo Hotau Faingamālie Maʻongoʻongá
Siulai 2024


“Ko e Ngāue Maʻongoʻonga ʻa e ʻEikí mo Hotau Faingamālie Maʻongoʻongá,” Liahona, Siulai 2024.

Ko e Ngāue Maʻongoʻonga ʻa e ʻEikí mo Hotau Faingamālie Maʻongoʻongá

Ko e taimi ʻoku tau ʻofa, vahevahe, mo fakaafe aí, ʻoku tau ngāue ai mo e ʻEikí ke tokoniʻi ʻa e laumālie mahuʻinga kotoa pē ke haʻu kiate Ia.

ʻĪmisi
ko ha ongo fafine ʻokú na talanoa ʻi heʻena lue ʻi he halá

Kuo akoʻi ʻe he palōfita kotoa ʻi he kuonga fakakōsipeli fakaʻosi mo maʻongoʻonga ko ʻení, ʻa e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau vahevahe ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí. ʻOku haʻu ki heʻeku fakakaukaú ha ngaahi sīpinga, ʻi heʻeku moʻuí:

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei (1873–1970), ko e palōfita ʻo ʻeku kei tupu haké, “Ko e mēmipa kotoa pē ko e faifekau.”

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo (1895–1985), “Ko e ʻaho ʻo e ʻave ʻo e ongoongoleleí ki ha ngaahi feituʻu mo e kakai tokolahi angé ʻoku ʻi heni ʻi he taimí ni,” pea “kuo pau ke tau fakalahi ʻetau laká” ʻi he vahevahe ʻo e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī (1910–2008): “ʻOku mahuʻinga ʻetau ngāué, ko hotau fatongiá ʻoku kāfakafa ʻi he tokoni ke kumi kinautolu ke akoʻí. Kuo tuku mai ʻe he ʻEikí ha fekau kiate kitautolu ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē. ʻE fiemaʻu heni [hotau] lelei tahá.”

Pea kuo akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni: “Ko e ngāue fakafaifekaú ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e tānaki maʻongoʻonga ʻo ʻIsilelí. Ko e tānaki ko iá, ʻa e ngāue mahuʻinga taha ʻoku hoko ʻi he māmaní ʻi he ʻaho ní. ʻOku ʻikai ha toe meʻa te ne fakatataua hono kāfakafá. ʻOku ʻikai ha toe meʻa te ne fakatataua hono mahuʻingá. ʻOku femoʻuekina ʻa e kau faifekau ʻa e ʻEikí—ʻa ʻEne kau ākongá—ʻi he pole, fatongia mo e ngāue maʻongoʻonga taha ʻi māmani ʻi he ʻaho ní.”

Naʻá ku ʻiloʻi ʻeni ʻiate au pē ʻi heʻeku hoko ko ha faifekau kei talavou ʻi he Misiona Pilitāniá. ʻOku ou toe fakapapauʻi ange ia ʻi he ʻahó ni. ʻI heʻeku hoko ko ha ʻAposetolo ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku ou fakamoʻoniʻi ko e faingamālié ʻoku ʻi he potu kotoa ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ōmai kia Kalaisi ʻaki hano fakahaaʻi ʻetau ʻofá, vahevahe ʻetau tuí mo fakaafeʻi kinautolu ke tau kau fakataha ʻi hono aʻusia ʻa e fiefia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

‘Oku Laka Ki Muʻa ʻa e Ngāué

Naʻá ku monūʻia ke u kau ʻi ha ngāue ʻa e Potungāue Ngāue Fakafaifekau ʻa e Siasí ʻi he taimi naʻe fuofua fakafeʻiloaki ai ʻa e ʻuluaki tatau ʻo e Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí ʻi he 2004, pea mo hono toe tuku atu ʻo e tatau fika uá ʻi he 2023. ʻOku ou tui kuo faitāpuekina ʻe he Malanga ʻAki ʻEku Ongoongoleleí ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi ha founga maʻongoʻonga.

ʻOku kau ʻi he Malanga ʻAki ʻEku Ongoongolelei foʻoú ʻa e meʻa kotoa kuo tau ako talu mei he 2004, ko ha fakahinohino fakalaumālie mei he mēmipa kotoa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, mo ha ngaahi liliu naʻe fai ki he vahevahe ʻo e ongoongoleleí ʻi ha kuonga fakaʻilekitulōnika. Kuo iku ha niʻihi ʻo e ngaahi liliú ni ki ha lavameʻa mahuʻinga.

Kuo mau ʻilo ko hono vahevahe ko ia ʻo e ongoongoleleí ʻi ha founga faingofua, angamaheni, mo fakanatula ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e “ʻofá, vahevahé, fakaafé” ʻokú ne tāpuakiʻi lahi ʻa e puleʻanga [ʻo e ʻOtuá]. Naʻe vahevahe ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ongoongoleleí ʻi he founga ko ʻení ʻi he taimi naʻá Ne moʻui ai ʻi māmaní. Naʻá Ne vahevahe ʻEne moʻuí mo ʻEne ʻofá mo fakaafeʻi ʻa e taha kotoa ke haʻu kiate Ia (vakai, Mātiu 11:28). Ko ha tāpuaki mo ha fatongia makehe ki he mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ke ʻofa, vahevahe, mo fakaafeʻi ʻo hangē ko ia naʻá Ne faí.

Kamata ʻaki ʻa e ʻOfá

Naʻe toʻo ʻe Sīsū Kalaisi kiate Ia ʻi he Ngoue ko Ketisemaní pea ʻi he kolosí, ʻa e ngaahi angahala ʻa māmaní mo Ne fuesia ʻa e “ngaahi mamahi mo e ngaahi faingataʻá pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē” (ʻAlamā 7:11). Naʻe hanga ʻe he meʻá ni ʻo “langaki [Ia], … ko e tokotaha ʻoku mālohi tahá, [ke tetetete] koeʻuhi ko e mamahí, pea mo e tafe ʻa e totó ʻi he ava kotoa ʻo [Hono] kilí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 19:18). Kuo malava ke fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fakamoʻuí mo e hākeakiʻí maʻá e taha kotoa, ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí mo e Toetuʻú.

ʻOku hanga ʻe he tafoki ki he Fakamoʻuí mo fakalaulauloto ki he meʻa kotoa kuó Ne fai maʻatautolú ʻo fakatupu ʻiate kitautolu ha loto fonu ʻofa kiate Ia. ʻOkú Ne liliu leva hotau lotó ki he niʻihi kehé mo fekauʻi kitautolu ke tau ʻofa ʻiate kinautolu (vakai, Sione 13:34–35) pea vahevahe ʻEne ongoongoleleí mo kinautolu (vakai, Mātiu 28:19; Maʻake 16:15). Kapau ʻe lava ʻo ongoʻi ʻe he niʻihi ʻoku tau feohí ʻoku tau ʻofa moʻoni mo tokangaʻi kinautolu, ʻe ngalingali te nau fakaava honau lotó ki heʻetau ngaahi pōpoakí, hangē ko hono fakaava ʻe he Tuʻi ko Lāmonaí hono lotó ke tali ʻa e ongoongoleleí koeʻuhí ko e ʻofa mo e ngāue ʻa ʻĀmoní (vakai, ʻAlamā 17–19).

Ko e taimi ʻoku tau vahevahe ai ʻa e ongoongoleleí, tau kamata ʻaki ʻa e ʻofá. ʻI heʻe tau tokoni ʻi he ʻofa ki he kakai kehé—ʻo manatuʻi ko e ngaahi tokoua, tuofāfine mo e fānau ʻofeina kinautolu ʻa ʻetau Tamai Hēvaní—ʻe ʻatā mai ha ngaahi faingamālie ke tau vahevahe ai ʻa e meʻa ʻoku tau ʻilo ʻoku moʻoní.

Ke Mou Femoʻuekina ʻi he Ngāue Leleí pea Vahevahe

Naʻe ʻikai ke ʻi ai ha taha ʻe tatau mo Palesiteni M. Lāsolo Pālati (1928-2023) ʻi he faimāteaki ʻi he vahevahe ʻo e ongoongoleleí. Naʻá ne fakamoʻoni ʻi heʻene malanga ʻi heʻene konifelenisi lahi fakaʻosí, “Ko e taha ʻo e meʻa nāunauʻia mo fakaofo taha ʻe lava ke ʻilo ʻe ha taha ʻi māmaní [ko e] naʻe hā mai ʻetau Tamai Hēvaní pea mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi he ʻaho kimui ní pea naʻe fokotuʻu hake ʻa Siosefa [Sāmita] ke ne fakafoki mai ʻa e kakato ʻo e ongoongolelei taʻengata ʻo Sīsū Kalaisí.”

ʻI he kotoa ʻo ʻene moʻuí, pea ʻi he meimei kotoa ʻo e māmaní, naʻe femoʻuekina ʻa Palesiteni Pālati ʻi hono vahevahe ʻo e pōpoaki mahuʻingá ni mo e tokotaha kotoa. Kuó Ne fakalotolahiʻi kitautolu ke tau fai ʻa e meʻa tatau. Naʻá ne akoʻi ʻoku tau vahevahe ʻa e ongoongoleleí “ʻi heʻetau hoko ko ha kaungāʻapi lelei ʻaki ʻetau tokanga mo fakahaaʻi ha ʻofá.” ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau “fakafōtunga atu ʻa e ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻuí, mo … fakahoʻata ki he [niʻihi kehé] ʻa e ngaahi tāpuaki ʻe ʻomai ʻe he ongoongoleleí.” ʻOku tau toe “fakamoʻoniʻi ai ʻa e meʻa ʻoku tau ʻilo mo tui ki aí pea mo e meʻa ʻoku [tau] ongoʻí.” Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Pālati, “[Ko ha] fakamoʻoni haohaoá … ʻe lava ʻo ʻave ia ʻe he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki he loto ʻo e niʻihi kehe ʻoku nau tali tauʻatāina iá.”

Ko e vahevahe ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí ko e fakaʻānaua maʻongoʻonga taha ia ʻi he loto ʻo Palesiteni Pālatí. Te tau lava ʻo femoʻuekina—hangē ko iá—ʻi he vahevahe ʻo e ongoongoleleí ʻi he lea mo e ngāue fakatouʻosi. ʻOku ʻikai ke tau lavelaveʻiloa ha taha ʻiate kitautolu ʻe fekumi ki he maama ʻo e ongoongoleleí, ka ʻoku ʻikai ke ne ʻilo ʻa e feituʻu ke maʻu ai iá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 123:12).

ʻĪmisi
ongo tangata ʻokú na kaka hake ʻi ha sitepu

Fai ha Fakaafe Loto Fakamātoato

ʻI heʻetau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau haʻu kia Kalaisí, ʻoku tau fakaafeʻi ai kinautolu ke nau aʻusia ʻa e fiefia ʻoku ʻomai ʻe he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí. Te tau lava ʻo fai ʻeni ʻaki hano fakaafeʻi kinautolu ke nau haʻu ki ha ʻekitivitī, lau ʻa e Tohi ʻa Molomoná, pe talanoa mo e kau faifekaú. Te tau lava foki ʻo fai ha fakaafe loto fakamātoato kiate kinautolu ke tau maʻu houalotu sākalamēniti fakataha.

ʻOku tau ō ki he houalotu sākalamēnití ʻi he uike kotoa pē ke “hū ai ki he ʻOtuá mo maʻu ʻa e sākalamēnití ke manatu kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí.” Ko ha taimi makehe ʻeni ke ongoʻi ai ʻe he kakaí ʻa e Laumālié, ke nau ōmai ʻo ofi ange ki he Fakamoʻuí, mo fakamālohia ʻenau tui kiate Iá.

ʻI heʻetau kumi ko ia ha founga ke ʻofa, vahevahe, mo fakaafeʻi ai kitautolú, ʻoku totonu ke kau ʻi heʻetau palaní mo e ngāué ʻa hano tokoniʻi ʻo e kakaí ke nau maʻu ʻa e houalotu sākalamēnití. Kapau te nau tali ʻetau fakaafé pea ō ki he houalotu sākalamēnití, ʻoku ngalingali te nau hokohoko atu ʻi he hala ki he papitaisó mo e uluí. ʻOku ou tui ʻaki hoku lotó kotoa ʻe hoko ha ola lelei lahi ʻi heʻetau fakaafeʻi ʻa e niʻihi kehé ke kau ki he houalotu sākalamēnití mo tokoni ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi tāpuaki te nau lava ʻo maʻu ʻi heʻenau fakahoko iá.

ʻE Fakahinohinoʻi Kitautolu ʻe he ʻEikí

He ʻikai te tau lavelaveʻiloa ʻa e ngaahi ola mo e ngaahi pole te tau maʻu ʻi heʻetau ʻofa, vahevahe, mo fakaafé. [Naʻe ʻalu atu] ʻa e ngaahi foha ʻo Mōsaiá “mei he kolo ki he kolo, pea mei he fale ʻo e lotu ʻe taha ki he taha, … ʻi he kau Leimaná, ke malanga mo ako ʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻiate kinautolu; pea ko ia naʻe kamata ke tupulaki lahi ʻa ʻenau ngāué.” Tuʻunga ʻi heʻenau ngaahi ngāué, “naʻe fakahā ki he toko lau afe ʻa e ʻilo ki he ʻEikí” pea ko e tokolahi naʻa “nau ului … [pea] ʻikai ke nau toe hē” (ʻAlamā 23:4–6).

Neongo he ʻikai ke tau aʻusia maʻu pē ʻeni, ka kuo talaʻofa ʻe he ʻEikí te Ne ngāue mo kitautolu koeʻuhí he ʻoku mahuʻinga ʻa e laumālie kotoa pē kiate Ia. ʻI heʻetau falala ki he ʻEikí mo kau ʻi Heʻene ngāué, te Ne tataki kitautolu ʻi he founga ke vahevahe ai ʻEne ongoongoleleí mo e niʻihi kehé ʻaki hono ʻofaʻi kinautolu, vahevahe ʻetau moʻuí mo e fakamoʻoní mo kinautolu, mo fakaafeʻi ke tau kau fakataha ʻi he muimui kiate Iá.

“Hono ʻikai ke lahi pehē fau ʻa [ʻetau] fiefiá (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 18:15)ʻi he taimi ʻoku tau fakaʻaongaʻi ai ʻa e ngaahi faingamālie ʻiate kitautolú ke tokoni ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí ʻi Heʻene ngāue maʻongoʻonga ʻo e ʻomai ʻa e ngaahi laumālié kiate Iá.

Paaki